दशम अध्याय

अथ दशमोऽध्यायः ।   विभूतियोगः

        श्रीभगवानुवाच ।       

भूय एव महाबाहो, 

शृणु मे परमं वचः ।

यत्तेऽहं प्रीयमाणाय, 

वक्ष्यामि हितकाम्यया ॥ १०-१॥

न मे विदुः सुरगणाः,

 प्रभवं न महर्षयः ।

अहमादिर्हि देवानां, 

महर्षीणां च सर्वशः ॥ १०-२॥

यो मामजमनादिं च, 

वेत्ति लोकमहेश्वरम् ।

असम्मूढः स मर्त्येषु, 

सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ १०-३॥

बुद्धिर्ज्ञानमसम्मोहः, 

क्षमा सत्यं दमः शमः ।

सुखं दुःखं भवोऽभावो, 

भयं चाभयमेव च ॥ १०-४॥

अहिंसा समता तुष्टिस्, 

तपो दानं यशोऽयशः ।

भवन्ति भावा भूतानां, 

मत्त एव पृथग्विधाः ॥ १०-५॥

महर्षयः सप्त पूर्वे, 

चत्वारो मनवस्तथा ।

मद्भावा मानसा जाता, 

येषां लोक इमाः प्रजाः ॥ १०-६॥

एतां विभूतिं योगं च, 

मम यो वेत्ति तत्त्वतः ।

सोऽविकम्पेन योगेन, 

युज्यते नात्र संशयः ॥ १०-७॥

अहं सर्वस्य प्रभवो, 

मत्तः सर्वं प्रवर्तते ।

इति मत्वा भजन्ते मां, 

बुधा भावसमन्विताः ॥ १०-८॥

मच्चित्ता मद्गतप्राणा, 

बोधयन्तः परस्परम् ।

कथयन्तश्च मां नित्यं, 

तुष्यन्ति च रमन्ति च ॥ १०-९॥

तेषां सततयुक्तानां, 

भजतां प्रीतिपूर्वकम् ।

ददामि बुद्धियोगं तं, 

येन मामुपयान्ति ते ॥ १०-१०॥

तेषामेवानुकम्पार्थम्, 

अहमज्ञानजं तमः ।

नाशयाम्यात्मभावस्थो, 

ज्ञानदीपेन भास्वता ॥ १०-११॥

        अर्जुन उवाच ।         

परं ब्रह्म परं धाम, 

पवित्रं परमं भवान् ।

पुरुषं शाश्वतं दिव्यम्, 

आदिदेवमजं विभुम् ॥ १०-१२॥

आहुस्त्वामृषयः सर्वे, 

देवर्षिर्नारदस्तथा ।

असितो देवलो व्यासः, 

स्वयं चैव ब्रवीषि मे ॥ १०-१३॥

सर्वमेतदृतं मन्ये, 

यन्मां वदसि केशव ।

न हि ते भगवन्व्यक्तिं, 

विदुर्देवा न दानवाः ॥ १०-१४॥

स्वयमेवात्मनात्मानं, 

वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम ।

भूतभावन भूतेश, 

देवदेव जगत्पते ॥ १०-१५॥

वक्तुमर्हस्यशेषेण, 

दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।

याभिर्विभूतिभिर्लोकान्, 

इमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ॥ १०-१६॥

कथं विद्यामहं योगिंस्, 

त्वां सदा परिचिन्तयन् ।

केषु केषु च भावेषु, 

चिन्त्योऽसि भगवन्मया ॥ १०-१७॥

विस्तरेणात्मनो योगं, 

विभूतिं च जनार्दन ।

भूयः कथय तृप्तिर्हि, 

शृण्वतो नास्ति मेऽमृतम् ॥ १०-१८॥

        श्रीभगवानुवाच ।         

हन्त ते कथयिष्यामि, 

दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।

प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ, 

नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ॥ १०-१९॥

अहमात्मा गुडाकेश, 

सर्वभूताशयस्थितः ।

अहमादिश्च मध्यं च, 

भूतानामन्त एव च ॥ १०-२०॥

आदित्यानामहं विष्णुर्, 

ज्योतिषां रविरंशुमान् ।

मरीचिर्मरुतामस्मि, 

नक्षत्राणामहं शशी ॥ १०-२१॥

वेदानां सामवेदोऽस्मि, 

देवानामस्मि वासवः ।

इन्द्रियाणां मनश्चास्मि, 

भूतानामस्मि चेतना ॥ १०-२२॥

रुद्राणां शंकरश्चास्मि, 

वित्तेशो यक्षरक्षसाम् ।

वसूनां पावकश्चास्मि, 

मेरुः शिखरिणामहम् ॥ १०-२३॥

पुरोधसां च मुख्यं मां, 

विद्धि पार्थ बृहस्पतिम् ।

सेनानीनामहं स्कन्दः, 

सरसामस्मि सागरः ॥ १०-२४॥

महर्षीणां भृगुरहं, 

गिरामस्म्येकमक्षरम् ।

यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि, 

स्थावराणां हिमालयः ॥ १०-२५॥

अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां, 

देवर्षीणां च नारदः ।

गन्धर्वाणां चित्ररथः, 

सिद्धानां कपिलो मुनिः ॥ १०-२६॥

उच्चैःश्रवसमश्वानां, 

विद्धि माममृतोद्भवम् ।

ऐरावतं गजेन्द्राणां, 

नराणां च नराधिपम् ॥ १०-२७॥

आयुधानामहं वज्रं, 

धेनूनामस्मि कामधुक् ।

प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः, 

सर्पाणामस्मि वासुकिः ॥ १०-२८॥

अनन्तश्चास्मि नागानां, 

वरुणो यादसामहम् ।

पितॄणामर्यमा चास्मि, 

यमः संयमतामहम् ॥ १०-२९॥

प्रह्लादश्चास्मि दैत्यानां, 

कालः कलयतामहम् ।

मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं, 

वैनतेयश्च पक्षिणाम् ॥ १०-३०॥

पवनः पवतामस्मि, 

रामः शस्त्रभृतामहम् ।

झषाणां मकरश्चास्मि, 

स्रोतसामस्मि जाह्नवी ॥ १०-३१॥

सर्गाणामादिरन्तश्च, 

मध्यं चैवाहमर्जुन ।

अध्यात्मविद्या विद्यानां, 

वादः प्रवदतामहम् ॥ १०-३२॥

अक्षराणामकारोऽस्मि, 

द्वन्द्वः सामासिकस्य च ।

अहमेवाक्षयः कालो, 

धाताहं विश्वतोमुखः ॥ १०-३३॥

मृत्युः सर्वहरश्चाहम्, 

उद्भवश्च भविष्यताम् ।

कीर्तिः श्रीर्वाक्च नारीणां, 

स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा ॥ १०-३४॥

बृहत्साम तथा साम्नां, 

गायत्री छन्दसामहम् ।

मासानां मार्गशीर्षोऽहम्, 

ऋतूनां कुसुमाकरः ॥ १०-३५॥

द्यूतं छलयतामस्मि, 

तेजस्तेजस्विनामहम् ।

जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि, 

सत्त्वं सत्त्ववतामहम् ॥ १०-३६॥

वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि, 

पाण्डवानां धनञ्जयः ।

मुनीनामप्यहं व्यासः, 

कवीनामुशना कविः ॥ १०-३७॥

दण्डो दमयतामस्मि, 

नीतिरस्मि जिगीषताम् ।

मौनं चैवास्मि गुह्यानां, 

ज्ञानं ज्ञानवतामहम् ॥ १०-३८॥

यच्चापि सर्वभूतानां, 

बीजं तदहमर्जुन ।

न तदस्ति विना यत्स्यान्, 

मया भूतं चराचरम् ॥ १०-३९॥

नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां, 

विभूतीनां परन्तप ।

एष तूद्देशतः प्रोक्तो, 

विभूतेर्विस्तरो मया ॥ १०-४०॥

यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं, 

श्रीमदूर्जितमेव वा ।

तत्तदेवावगच्छ त्वं, 

मम तेजोंऽशसम्भवम् ॥ १०-४१॥

अथवा बहुनैतेन, 

किं ज्ञातेन तवार्जुन ।

विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नम्, 

एकांशेन स्थितो जगत् ॥ १०-४२॥

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु

ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे

विभूतियोगो नाम दशमोऽध्यायः ॥ १०॥