पञ्चदश अध्याय

अथ पञ्चदशोऽध्यायः ।   पुरुषोत्तमयोगः

        श्रीभगवानुवाच ।         

ऊर्ध्वमूलमधःशाखम्, 

अश्वत्थं प्राहुरव्ययम् ।

छन्दांसि यस्य पर्णानि, 

यस्तं वेद स वेदवित् ॥ १५-१॥

अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा

        गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः ।

अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि

        कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ॥ १५-२॥

न रूपमस्येह तथोपलभ्यते

        नान्तो न चादिर्न च सम्प्रतिष्ठा ।

अश्वत्थमेनं सुविरूढमूलं

असङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा ॥ १५-३॥

ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं

यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूयः ।

तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये ।

        यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ॥ १५-४॥

निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा

अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः ।

द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैर्-

        गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ॥ १५-५॥

न तद्भासयते सूर्यो, 

न शशाङ्को न पावकः ।

यद्गत्वा न निवर्तन्ते, 

तद्धाम परमं मम ॥ १५-६॥

ममैवांशो जीवलोके, 

जीवभूतः सनातनः ।

मनःषष्ठानीन्द्रियाणि, 

प्रकृतिस्थानि कर्षति ॥ १५-७॥

शरीरं यदवाप्नोति, 

यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः ।

गृहीत्वैतानि संयाति, 

वायुर्गन्धानिवाशयात् ॥ १५-८॥

श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च, 

रसनं घ्राणमेव च ।

अधिष्ठाय मनश्चायं, 

विषयानुपसेवते ॥ १५-९॥

उत्क्रामन्तं स्थितं वापि, 

भुञ्जानं वा गुणान्वितम् ।

विमूढा नानुपश्यन्ति, 

पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ॥ १५-१०॥

यतन्तो योगिनश्चैनं, 

पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम् ।

यतन्तोऽप्यकृतात्मानो, 

नैनं पश्यन्त्यचेतसः ॥ १५-११॥

यदादित्यगतं तेजो, 

जगद्भासयतेऽखिलम् ।

यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ, 

तत्तेजो विद्धि मामकम् ॥ १५-१२॥

गामाविश्य च भूतानि,

 धारयाम्यहमोजसा ।

पुष्णामि चौषधीः सर्वाः, 

सोमो भूत्वा रसात्मकः ॥ १५-१३॥

अहं वैश्वानरो भूत्वा, 

प्राणिनां देहमाश्रितः ।

प्राणापानसमायुक्तः, 

पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ॥ १५-१४॥

सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो

मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनञ्च ।

वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो

        वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम् ॥ १५-१५॥

द्वाविमौ पुरुषौ लोके, 

क्षरश्चाक्षर एव च ।

क्षरः सर्वाणि भूतानि, 

कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥ १५-१६॥

उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः, परमात्मेत्युदाहृतः ।

यो लोकत्रयमाविश्य, बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥ १५-१७॥

यस्मात्क्षरमतीतोऽहम्, अक्षरादपि चोत्तमः ।

अतोऽस्मि लोके वेदे च, प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ १५-१८॥

यो मामेवमसम्मूढो, जानाति पुरुषोत्तमम् ।

स सर्वविद्भजति मां, सर्वभावेन भारत ॥ १५-१९॥

इति गुह्यतमं शास्त्रम्, इदमुक्तं मयानघ ।

एतद्बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात्, कृतकृत्यश्च भारत ॥ १५-२०॥

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु

ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादे

पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५॥