दशक विसावा
Embedded Files
दशक विसावा : पूर्णनामदशक
समास पहिला :
पूर्णापूर्णनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
प्राणीव्यापक मन व्यापक ।
पृथ्वी व्यापक तेज व्यापक ।
वायो आकाश त्रिगुण व्यापक ।
अंतरात्मा मूळमाया ॥ १॥
निर्गुण ब्रह्म तें व्यापक ।
ऐसें अवघेंच व्यापक ।
तरी हें सगट किं काये येक ।
भेद आहे ॥ २॥
आत्मा आणि निरंजन ।
येणेंहि वाटतो अनुमान ।
आत्मा सगुण किं निर्गुण ।
आणि निरंजन ॥ ३॥
श्रोता संदेहीं पदिला ।
तेणें संदेह वाढला ।
अनुमान धरून बैसला ।
कोण तो कैसा ॥ ४॥
ऐका पहिली आशंका ।
अवघा गल्बला करूं नका ।
प्रगट करून विवेका ।
प्रत्यये पाहावा ॥ ५॥
शरीपाडें सामर्थ्यपाडें ।
प्राणी व्याप करी निवाडें ।
परी पाहतां मनायेवढें ।
चपळ नाहीं ॥ ६॥
चपळपण येकदेसी ।
पूर्ण व्यापकता नव्हे त्यासी ।
पाहातां पृथ्वीच्या व्यापासी ।
सीमा आहे ॥ ७॥
तैसेंचि आप आणि तेज ।
अपूर्ण दिसती सहज ।
वायो चपळ समज ।
येकदेसी ॥ ८॥
गगन आणि निरंजन ।
तें पूर्ण व्यापक सघन ।
कोणीयेक अनुमान ।
तेथें असेचिना ॥ ९॥
त्रिगुण गुणक्षोभिणी माया ।
माईक जाईल विलया ।
अपूर्ण येकदेसी तया ।
पूर्ण व्यापकता न घडे ॥ १०॥
आत्मा आणि निरंजन ।
हें दोहिकडे नामाभिधान ।
अर्थान्वये समजोन ।
बोलणें करावें ॥ ११॥
आत्मा मन अत्यंत चपळ ।
तरी हें व्यापक नव्हेचि केवळ ।
सुचित अंतःकर्ण निवळ ।
करून पाहावें ॥ १२॥
अंतराळीं पाहातां पाताळी नाहीं ।
पाताळीं पाहातां अंतराळीं नाहीं ।
पूर्णपणें वसत नाहीं ।
चहुंकडे ॥ १३॥
पुढें पाहातां मागें नाहीं ।
मागें पाहातां पुढें नाहीं ।
वाम सव्य व्याप नाहीं ।
दशदिशा ॥ १४॥
चहुंकडे निशाणें मांडावीं ।
येकसरीं कैसीं सिवावीं ।
याकारणें समजोन उगवी ।
प्रत्ययें आपणासी ॥ १५॥
सूर्य आला प्रतिबिंबला ।
हाहि दृष्टांत न घडे वस्तुला ।
वस्तुरूप निर्गुणाला ।
म्हणिजेत आहे ॥ १६॥
घटाकाश मठकाश ।
हाहि दृष्टांत विशेष ।
तुळूं जातां निर्गुणास ।
साम्यता येते ॥ १७॥
ब्रह्मींचा अंश आकाश ।
आणी आत्म्याचा अंश मानस ।
दोहींचा अनुभव प्रत्ययास ।
येथें घ्यावा ॥ १८॥
गगन आणि हें मन ।
कैसे होती समान ।
मननसीळ महाजन ।
सकळहि जाणती ॥ १९॥
मन हें पुढें वावडे ।
मागें आवघेंचि रितें पडे ।
पूर्ण गगनास साम्यता घडे ।
कोण्या प्रकारें ॥ २०॥
परब्रह्मचि अचळ ।
आणि पर्वतासहि म्हणती अचळ ।
दिनीही येक केवळ ।
हें कैसें म्हणावें ॥ २१॥
ज्ञान विज्ञान विपरितज्ञान ।
तिनी कैसीं होती समान ।
याचा प्रत्ययो मनन ।
करून पाहावा ॥ २२॥
ज्ञान म्हणिजे जाणणें ।
अज्ञान म्हणिजे नेणणें ।
विपरितज्ञान म्हणिजे देखणें ।
येकाचें येक ॥ २३॥
जाणणें नेणणें वेगळें केलें ।
ढोबळें पंचभूतिक उरलें ।
विपरीतज्ञान समजलें ।
पाहिजे जीवीं ॥ २४॥
द्रष्टा साक्षी अंतरात्मा ।
जीवात्माची होये शिवात्मा ।
पुढें शिवात्मा तोचि जीवात्मा ।
जन्म घेतो ॥ २५॥
आत्मत्वीं जन्ममरण लागे ।
आत्मत्वीं जन्ममरण न भंगे ।
संभवामि युगे युगे ।
ऐसे हें वचन ॥ २६॥
जीव येकदेसी नर ।
विचारें जाला विश्वंभर ।
विश्वंभरास संसार ।
चुकेना कीं ॥ २७॥
ज्ञान आणि अज्ञान ।
वृत्तिरूपें हें समान ।
निवृत्तिरूपें विज्ञान ।
जालें पाहिजे ॥ २८॥
ज्ञानें येवढें ब्रह्मांड केलें ।
ज्ञानें येवढें वाढविलें ।
नाना विकाराचें वळलें ।
तें हें ज्ञान ॥ २९॥
आठवें देह ब्रह्मांडीचें ।
तें हें ज्ञान साचें ।
विज्ञानरूप विदेहाचें ।
पद पाविजे ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
पूर्णापूर्णनिरूपणनाम
समास पहिला ॥
समास दुसरा :
सृष्टीत्रिविधलक्षणनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
मूळमाया नस्तां चंचळ ।
निर्गुण ब्रह्म तें निश्चळ ।
जैसें गगन अंतराळ ।
चहुंकडे ॥ १॥
दृश्य आलें आणि गेलें ।
परी तें ब्रह्म संचलें ।
जैसें गगन कोंदाटलें ।
चहुंकडे ॥ २॥
जिकडे पाहावें तिकडे अपार ।
कोणेकडे नाहीं पार ।
येकजिनसी स्वतंत्र ।
दुसरें नाहीं ॥ ३॥
ब्रह्मांडावरतें बैसावें ।
अवकाश भकास अवलोकावें ।
तेथें चंचळ व्यापकाच्या नांवें ।
सुन्याकार ॥ ४॥
दृश्य विवेकें काढिलें ।
मग परब्रह्म कोंदाटलें ।
कोणासीच अनुमानलें ।
नाहीं कदा ॥ ५॥
अधोर्ध पाहातां चहुंकडे ।
निर्गुण ब्रह्म जिकडे तिकडे ।
मन धांवेल कोणेकडे ।
अंत पाहावया ॥ ६॥
दृश्य चळे ब्रह्म चळेना ।
दृश्य कळे ब्रह्म कळेना ।
दृश्य आकळे ब्रह्म आकळेना ।
कल्पनेसी ॥ ७॥
कल्पना म्हणिजे कांहींच नाहीं ।
ब्रह्म दाटले ठाईंचा ठाईं ।
वाक्यार्थ विवरत जाई ।
म्हणिजे बरें ॥ ८॥
परब्रह्मायेवढें थोर नाहीं ।
श्रवणापरतें साधन नाहीं ।
कळल्याविण कांहींच नाहीं ।
समाधान ॥ ९॥
पिप्लीकामार्गें हळु हळु घडे ।
विहंगमें फळासी गांठी पडे ।
साधक मननीं पवाडे ।
म्हणिजे बरें ॥ १०॥
परब्रह्मासारिखें दुसरें ।
कांहींच नाहीं खरें ।
निंदा आणि स्तुतिउत्तरें ।
परब्रह्मीं नाहीं ॥ ११॥
ऐसे परब्रह्म येकजिनसी ।
कांहीं तुळेना तयासी ।
मानुभव पुण्यरासी ।
तेथें पवाडती ॥ १२॥
चंचळें होते दुःखप्राप्ती ।
निश्चळायेवडी नाहीं विश्रांती ।
निश्चळ प्रत्ययें पाहाती ।
माहानुभाव ॥ १३॥
मुळापासून शेवटवरी ।
विचारणा केलीच करी ।
प्रत्ययाचा निश्चयो अंतरीं ।
तयासीच फावे ॥ १४॥
कल्पनेचि सृष्टी जाली ।
त्रिविध प्रकारें भासली ।
तिक्षण बुद्धीनें आणिली ।
पाहिजे मना ॥ १५॥
मूळमायेपासून त्रिगुण ।
अवघें येकदेसी लक्षण ।
पांचा भूतांचा ढोबळा गुण ।
दिसत आहे ॥ १६॥
पृथ्वीपासून च्यारी खाणी ।
चत्वार वेगळाली करणी ।
सकळ सृष्टीचि चाली येथुनी ।
पुढें नाहीं ॥ १७॥
सृष्टीचें विविध लक्षण ।
विशद करूं निरूपण ।
श्रोतीं सुचित अंतःकर्ण ।
केलें पाहिजे ॥ १८॥
मूळमाया जाणीवेची ।
मुळीं सूक्ष्म कल्पनेची ।
जैसी स्थिती परे वाचेची ।
तद्रूपचि ते ॥ १९॥
अष्टधा प्रकृतीचें मूळ ।
ते हे मूळमायाच केवळ ।
सूक्ष्मरूप बीज सकळ ।
मुळींच आहे ॥ २०॥
जड पदार्थ चेतवितें तें ।
म्हणौन चैतन्य बोलिजेतें ।
सूक्ष्म रूपें संकेतें ।
समजोन घ्यावीं ॥ २१॥
प्रकृती पुरुषाचा विचार ।
अर्धनारीनटेश्वर ।
अष्टधा प्रकृतीचा विचार ।
सकळ कांहीं ॥ २२॥
गुप्त त्रिगुणाचें गूढत्व ।
म्हणौन संकेत महत्तत्त्व ।
गुप्तरूपें शुद्धसत्व ।
तेथेंचि वसे ॥ २३॥
जेथून गुण प्रगटती ।
तीस गुणक्षोभिणी म्हणती ।
त्रिगुणाचीं रूपें समजती ।
धन्य ते साधु ॥ २४॥
गुप्तरूपें गुणसौम्य ।
म्हणौनि बोलिजे गुणसाम्य ।
सूक्ष्म संकेत अगम्य ।
बहुतांस कैंचा ॥ २५॥
मूळमायेपासून त्रिगुण ।
चंचळ येकदेसी लक्षण ।
प्रत्ययें पाहातां खूण ।
अंतरीं येते ॥ २६॥
पुढें पंचभूतांचीं बंडें ।
वाढलीं विशाळें उदंडें ।
सप्तद्वीपें नवखंडें ।
वसुंधरा हे ॥ २७॥
त्रिगुणापासून पृथ्वीवरी ।
दुसर्या जिनसान्याची परी ।
दोनी जिनस याउपरी ।
तिसरा ऐका ॥ २८॥
पृथ्वी नाना जिनसाचें बीज ।
अंडज जारज श्वेतज उद्भिज ।
च्यारी खाणी च्यारी वाणी सहज ।
निर्माण जाल्या ॥ २९॥
खाणी वाणी होती जाती ।
परंतु तैसीच आहे जगती ।
ऐसे होती आणी जाती ।
उदंड प्राणी ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सृष्टीत्रिविधलक्षणनिरूपणनाम
समास दुसरा ॥
समास तिसरा :
सूक्ष्मनामाभिधाननिरूपण ॥ श्रीराम ॥
मुळींहून सेवटवरी ।
विस्तार बोलिला नानापरी ।
पुन्हा विवरत विरत माघारी ।
वृत्ति न्यावी ॥ १॥
च्यारी खाणी च्यारी वाणी ।
चौर्यासी लक्ष जीवयोनी ।
नाना प्रकारीचे प्राणी ।
जन्मास येती ॥ २॥
अवघे होती पृथ्वीपासूनी ।
पृथ्वीमधें जाती नासोनी ।
अनेक येती जाती परी अवनी ।
तैसीच आहे ॥ ३॥
ऐसें हें सेंड्याकडिल खांड ।
दुसरें भूतांचें बंड ।
तिसरें नामाभिधानें उदंड ।
सूक्ष्मरूपें ॥ ४॥
स्थूळ अवघें सांडून द्यावें ।
सूक्ष्मरूपें वोळखावें ।
गुणापासून पाहिलेच पाहावें ।
सूक्ष्मदृष्टीं ॥ ५॥
गुणाचीं रूपें जाणिव नेणीव ।
पाहिलाच पाहावा अभिप्राव ।
सूक्ष्मदृष्टीचें लाघव ।
येथून पुढें ॥ ६॥
शुद्ध नेणीव तमोगुण ।
शुद्ध जाणीव सत्वगुण ।
जाणीवनेणीव रजोगुण ।
मिश्रित चालिला ॥ ७॥
त्रिगुणाचीं रूपें ऐसीं ।
कळों लागलीं अपैसीं ।
गुणापुढील कर्दमासी ।
गुणक्षोभिणी बोलिजे ॥ ८॥
रज तम आणि सत्व ।
तिहींचें जेथें गूढत्व ।
तें जाणिजे महत्तत्त्व ।
कर्दमरूप ॥ ९॥
प्रकृती पुरुष शिवशक्ति ।
अर्धनारीनटेश्वर म्हणती ।
परी याची स्वरूपस्थिती ।
कर्दमरूप ॥ १०॥
सूक्ष्मरूपें गुणसौम्य ।
त्यास बोलिजे गुणसाम्य ।
तैसेंचि चैतन्य अगम्य ।
सूक्ष्मरूपी ॥ ११॥
बहुजिनसी मूळमाया ।
माहांकारण ब्रह्मांडीची काया ।
ऐसिया सूक्ष्म अन्वया ।
पाहिलेंचि पाहावें ॥ १२॥
च्यारी खाणी पांच भूतें ।
चौदा सूक्ष्म संकेतें ।
काये पाहणें तें येथें ।
शोधून पाहावें ॥ १३॥
आहाच पाहातां कळेना ।
गरज केल्यां समजेना ।
नाना प्रकारीं जनाच्या मना ।
संदेह पडती ॥ १४॥
चौदा पांच येकोणीस ।
येकोणीस च्यारी तेविस ।
यांमधें मूळ चतुर्दश ।
पाहिलेंचि पाहावें ॥ १५॥
जो विवरोन समजला ।
तेथें संदेह नाहीं उरला ।
समजल्याविण जो गल्बला ।
तो निरर्थक ॥ १६॥
सकळ सृष्टीचें बीज ।
मूळमायेंत असे सहज ।
अवघें समजतां सज्ज ।
परमार्थ होतो ॥ १७॥
समजलें माणूस चावळेना ।
निश्चै अनुमान धरीना ।
सावळगोंदा करीना ।
परमार्थ कदा ॥ १८॥
शब्दातीत बोलतां आलें ।
त्यास वाच्यांश बोलिलें ।
शुद्ध लक्ष्यांश लक्षिलें ।
पाहिजे विवेकें ॥ १९॥
पूर्वपक्ष म्हणिजे माया ।
सिद्धांतें जाये विलया ।
माया नस्तां मग तया ।
काये म्हणावें ॥ २०॥
अन्वये आणी वीतरेक ।
हा पूर्वपक्षाचा विवेक ।
सिद्धांत म्हणिजे शुद्ध येक ।
दुसरें नाहीं ॥ २१॥
अधोमुखें भेद वाढतो ।
ऊर्धमुखें भेद तुटतो ।
निःसंगपणें निर्गुणी तो ।
माहांयोगी ॥ २२॥
माया मिथ्या ऐसी कळली ।
तरी मग भीड कां लागली ।
मायेचें भिडेनें घसरली ।
स्वरूपस्थिती ॥ २३॥
लटके मायेनें दपटावें ।
सत्य परब्रह्म सांडावें ।
मुख्य निश्चयें हिंडावें ।
कासयासी ॥ २४॥
पृथ्वीमधें बहुत जन ।
त्यामधें असती सज्जन ।
परी साधूस वोळखतो कोण ।
साधुवेगळा ॥ २५॥
म्हणौन संसार सांडावा ।
मग साधूचा शोध घ्यावा ।
फिरफिरों ठाइं पाडावा ।
साधुजन ॥ २६॥
उदंड हुडकावे संत ।
सांपडे प्रचितीचा महंत ।
प्रचितीविण स्वहित ।
होणार नाहीं ॥ २७॥
प्रपंच अथवा परमार्थ ।
प्रचितीविण अवघें वेर्थ ।
प्रत्ययेज्ञानी तो समर्थ ।
सकळांमध्यें ॥ २८॥
रात्रंदिवस पाहावा अर्थ ।
अर्थ पाहेल तो समर्थ ।
परलोकींच निजस्वार्थ ।
तेथेंचि घडे ॥ २९॥
म्हणौन पाहिलेंचि पाहावें ।
आणि शोधिलेंचि शोधावें ।
अवघें कळतां स्वभावें ।
संदेह तुटती ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सूक्ष्मनामाभिधाननिरूपणनाम
समास तिसरा ॥
समास चौथा :
आत्मानिरूपण ॥ श्रीराम ॥
सकळ जनास प्रार्थना ।
उगेंच उदास करावेंना ।
निरूपण आणावें मना ।
प्रत्ययाचें ॥ १॥
प्रत्यये राहिला येकेकडे ।
आपण धांवतो भलतेकडे ।
तरी सारासाराचे निवाडे ।
कैसे होती ॥ २॥
उगिच पाहातां सृष्टी ।
गल्बला दिसतो दृष्टीं ।
परी ते राजसत्तेची गोष्टी ।
वेगळीच ॥ ३॥
पृथ्वीमधें जितुकीं शरीरें ।
तितुकीं भगवंताचीं घरें ।
नाना सुखें येणें द्वारें ।
प्राप्त होती ॥ ४॥
त्याचा महिमा कळेल कोणाला ।
माता वांटून कृपाळु जाला ।
प्रत्यक्ष जगदीश जगाला ।
रक्षितसे ॥ ५॥
सत्त पृथ्वीमधें वांटली ।
जेथें तेथें विभागली ।
कळेनें सृष्टि चालिली ।
भगवंताचे ॥ ६॥
मूळ जाणत्या पुरुषाची सत्ता ।
शरीरीं विभागली तत्वता ।
सकळ कळा चातुर्यता ।
तेथें वसे ॥ ७॥
सकळ पुराचा ईश ।
जगामध्यें तो जगदीश ।
नाना शरीरीं सावकास ।
करूं लागे ॥ ८॥
पाहातां सृष्टिची रचना ।
ते येकाचेन चालेना ।
येकचि चालवी नाना ।
देह धरुनी ॥ ९॥
नाहीं उंच नीच विचारिलें ।
नाहीं बरें वाईट पाहिलें ।
कार्ये चालों ऐसें जालें ।
भगवंतासी ॥ १०॥
किंवा नेणणें आडवें केलें ।
किंवा अभ्यासीं घातलें ।
हें कैसें कैसें केलें ।
त्याचा तोचि जाणे ॥ ११॥
जगदांतरीं अनुसंधान ।
बरें पाहाणें हेंचि ध्यान ।
ध्यान आणी तें ज्ञान ।
येकरूप ॥ १२॥
प्राणी संसारास आला ।
कांहीं येक शाहाणा जाला ।
मग तो विवरों लागला ।
भूमंडळीं ॥ १३॥
प्रगट रामाचें निशाण ।
आत्माराम ज्ञानघन ।
विश्वंभर विद्यमान ।
भाग्यें कळे ॥ १४॥
उपासना धुंडुन वासना धरिली ।
तरी ते लांबतचि गेली ।
महिमा न कळे बोलिली ।
येथार्थ आहे ॥ १५॥
द्रष्टा म्हणिजे पाहाता ।
साक्षी म्हणिजे जाणता ।
अनंतरूपी अनंता ।
वोळखावें ॥ १६॥
संगती असावी भल्यांची ।
धाटी कथा निरूपणाची ।
कांहीं येक मनाची ।
विश्रांती आहे ॥ १७॥
त्याहिमधें प्रत्ययेज्ञान ।
जाळून टाकिला अनुमान ।
प्रचितीविण समाधान ।
पाविजेल कैंचें ॥ १८॥
मूळसंकल्प तो हरिसंकल्प ।
मूळमायेमधील साक्षेप ।
जगदांतरीं तेंचि रूप ।
देखिजेतें ॥ १९॥
उपासना ज्ञानस्वरूप ।
ज्ञानीं चौथा देह आरोप ।
याकारणें सर्व संकल्प ।
सोडून द्यावा ॥ २०॥
पुढें परब्रह्म विशाळ ।
गगनासारिखें पोकळ ।
घन पातळ कोमळ ।
काये म्हणावें ॥ २१॥
उपासना म्हणिजे ज्ञान ।
ज्ञानें पाविजे निरंजन ।
योगियांचें समाधान ।
येणें रितीं ॥ २२॥
विचार नेहटूनसा पाहे ।
तरी उपासना आपणचि आहे ।
येक जाये एक आहे ।
देह धरुनी ॥ २३॥
अखंड ऐसी घालमेली ।
पूर्वापार होत गेली ।
आतां हि तैसीच चालिली ।
उत्पत्ति स्थिती ॥ २४॥
बनावरी बनचरांची सत्ता ।
जळावरी जळचरांची सत्ता ।
भूमंडळीं भूपाळां समस्तां ।
येणेंचि न्यायें ॥ २५॥
सामर्थ्य आहे चळवळेचें ।
जो जो करील तयाचें ।
परंतु येथें भगवंताचें ।
अधिष्ठान पाहिजे ॥ २६॥
कर्ता जगदीश हें तों खरें ।
परी विभाग आला पृथकाकारें ।
तेथें अहंतेचें काविरें ।
बाधिजेना ॥ २७॥
हरिर्दाता हरिर्भोक्ता ।
ऐसें चालतें तत्वता ।
ये गोष्टीचा आतां ।
विचार पाहावा ॥ २८॥
सकळ कर्ता परमेश्वरु ।
आपला माइक विचारु ।
जैसें कळेल तैसें करूं ।
जगदांतरें ॥ २९॥
देवायेवढें चपळ नाहीं ।
ब्रह्मायेवढें निश्चळ नाहीं ।
पाइरी चढोन पाहीं ।
मूळपरियंत ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आत्मानिरूपणनाम समास चौथा ॥
समास पांचवा :
चत्वारजिन्नसनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
येथून पाहातां तेथवरी ।
चत्वार जीनस अवधारीं ।
येक चौदा पांच च्यारी ।
ऐसें आहे ॥ १॥
परब्रह्म सकळांहून वेगळें ।
परब्रह्म सकळांहून आगळें ।
नाना कल्पनेनिराळें ।
परब्रह्म तें ॥ २॥
परब्रह्माचा विचार ।
नाना कल्पनेहून पर ।
निर्मळ निश्चळ निर्विकार ।
अखंड आहे ॥ ३॥
परब्रह्मास कांहींच तुळेना ।
हा येक मुख्य जिनसाना ।
दुसरा जिनस नाना कल्पना ।
मूळमाया ॥ ४॥
नाना सूक्ष्मरूप ।
सूक्ष्म आणी कर्दमरूप ।
मुळींच्या संकल्पाचा आरोप ।
मूळमाया ॥ ५॥
हरिसंकल्प मुळींचा ।
आत्माराम सकळांचा ।
संकेत नामाभिधानाचा ।
येणें प्रकारें ॥ ६॥
निश्चळीं चंचळ चेतलें ।
म्हणौनि चैतन्य बोलिलें ।
गुणसामानत्वें जालें ।
गुणसाम्य ऐसें ॥ ७॥
अर्धनारीनटेश्वर ।
तोचि शड्गुणैश्वर ।
प्रकृतिपुरुषाचा विचार ।
शिवशक्ती ॥ ८॥
सुद्धसत्वगुणाची मांडणी ।
अर्धमात्रा गुणक्षोभिणी ।
पुढें तिही गुणांची करणी ।
प्रगट जाली ॥ ९॥
मन माया अंतरात्मा ।
चौदा जिनसांची सीमा ।
विद्यमान ज्ञानात्मा ।
इतुके ठाइं ॥ १०॥
ऐसा दुसरा जिनस ।
अभिधानें चतुर्दश ।
आतां तिसरा जिनस ।
पंचमाहाभूतें ॥ ११॥
येथें पाहातां जाणीव थोडी ।
आदिअंत हे रोकडी ।
खाणी निरोपिल्या तांतडी ।
तो चौथा जिनस ॥ १२॥
च्यारी खाणी अनंत प्राणी ।
जाणीवेची जाली दाटणी ।
च्यारी जिनस येथूनी ।
संपूर्ण जाले ॥ १३॥
बीज थोडें पेरिजेतें ।
पुढें त्याचें उदंड होतें ।
तैसें जालें आत्मयातें ।
खाणी वाणी प्रगटतां ॥ १४॥
ऐसी सत्ता प्रबळली ।
थोडे सत्तेचि उदंड जाली ।
मनुष्यवेषें सृष्टी भोगिली ।
नान प्रकारें ॥ १५॥
प्राणी मारून स्वापद पळे ।
वरकड त्यास काये कळे ।
नाना भोग तो निवळे ।
मनुष्यदेहीं ॥ १६॥
नाना शब्द नाना स्पर्श ।
नाना रूप नाना रस ।
नाना गंध ते विशेष ।
नरदेह जाणे ॥ १७॥
अमोल्य रत्नें नाना वस्त्रें ।
नाना यानें नाना शस्त्रें ।
नाना विद्या कळा शास्त्रें ।
नरदेह जाणे ॥ १८॥
पृथ्वी सत्तेनें व्यापिली ।
स्थळोस्थळीं आटोपिली ।
नाना विद्या कळा केली ।
नाना धारणा ॥ १९॥
दृश्य अवघेंचि पाहावें ।
स्थानमान सा।म्भाळावें ।
सारासार विचारावें ।
नरदेहे जालियां ॥ २०॥
येहलोक आणी परलोक ।
नाना प्रकारींचा विवेक ।
विवेक आणी अविवेक ।
मनुष्य जाणे ॥ २१॥
नाना पिंडीं ब्रह्मांडरचना ।
नाना मुळींची कल्पना ।
नाना प्रकारीं धारणा ।
मनुष्य जाणे ॥ २२॥
अष्टभोग नवरस ।
नाना प्रकारींचा विळास ।
वाच्यांश लक्ष्यांश सारांश ।
मनुष्य जाणे ॥ २३॥
मनुष्यें सकळांस आळिलें ।
त्या मनुष्यास देवें पाळिलें ।
ऐसें हें अवघें कळलें ।
नरदेहयोगें ॥ २४॥
नरदेह परम दुल्लभ ।
येणें घडे अलभ्य लाभ ।
दुल्लभ तें सुल्लभ ।
होत आहे ॥ २५॥
बरकड देहे हें काबाड ।
नरदेह मोठें घबाड ।
परंतु पाहिजे जाड ।
विवेकरचना ॥ २६॥
येथें जेणें आळस केला ।
तो सर्वस्वें बुडाला ।
देव नाहीं वोळखिला ।
विवेकबळें ॥ २७॥
नर तोचि नारायेण ।
जरी प्रत्ययें करी श्रवण ।
मननशीळ अंतःकर्ण ।
सर्वकाळ ॥ २८॥
जेणें स्वयेंचि पोहावें ।
त्यास कासेस नलगे लागावें ।
स्वतंत्रपणें शोधावें ।
सकळ कांहीं ॥ २९॥
सकळ शोधून राहिला ।
संदेह कैचा तयाला ।
पुढें विचार कैसा जाला ।
त्याचा तोचि जाणे ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
चत्वारजिनसनाम
समास पांचवा ॥
समास सहावा :
आत्मागुणनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
पाहों जातां भूमंडळ ।
ठाईं ठाईं आहे जळ ।
कित्तेक तें निर्मळ माळ ।
जळेंविण पृथ्वी ॥ १॥
तैसें दृश्य विस्तारलें ।
कांहींयेक जाणिवेनें शोभलें ।
जाणीवरहित उरलें ।
कीतीयेक दृश्य ॥ २॥
च्यारी खाणी च्यारी वाणी ।
चौर्यासी लक्ष जीवयोनी ।
शास्त्रीं अवघें नेमुनी ।
बोलिलें असे ॥ ३॥
श्लोक ॥ जलजा नवलक्षाश्च
दशलक्षाश्च पक्षिणः ।
कृमयो रुद्रलक्षाश्च
विंशल्लक्षा गवादयः ॥
स्थावरा स्त्रिंशल्लक्षाश्च
चतुर्लक्षाश्च मानवाः ।
पापपुण्यं समं कृत्वा
नरयोनिषु जायते ॥
मनुष्यें च्यारी लक्ष ।
पशु वीस लक्ष ।
क्रिम आक्रा लक्ष ।
बोलिलें शास्त्रीं ॥ ४॥
दाहा लक्ष ते खेचर ।
नव लक्ष जळचर ।
तीस लक्ष स्थावर ।
बोलिलें शास्त्रीं ॥ ५॥
ऐसी चौर्यासी लक्ष योनी ।
जितुका तितुका जाणता प्राणी ।
अनंत देह्याची मांडणी ।
मर्यादा कैंची ॥ ६॥
अनंत प्राणी होत जाती ।
त्यांचें अधिष्ठान जगती ।
जगतीवेगळी स्थिती ।
त्यास कैंची ॥ ७॥
पुढें पाहातां पंचभूतें ।
पावलीं पष्टदशेतें ।
कोणी विद्यमान कोणी तें ।
उगीच असती ॥ ८॥
अंतरात्म्याची वोळखण ।
तेचि जेथें चपळपण ।
जाणीवेचें अधिष्ठान ।
सावध ऐका ॥ ९॥
सुखदुख जाणता जीव ।
तैसाचि जाणावा सद शिव ।
अंतःकर्णपंचक अपूर्व ।
अंश आत्मयाचा ॥ १०॥
स्थुळीं आकाशाचे गुण ।
अंश आत्मयाचे जाण ।
सत्व रज तमोगुण ।
गुण आत्मयाचे ॥ ११॥
नाना चाळणा नाना धृती ।
नवविधा भक्ति चतुर्विधा मुक्ती ।
अलिप्तपण सहजस्थिती ।
गुण आत्मयाचे ॥ १२॥
द्रष्टा साक्षी ज्ञानघन ।
सत्ता चैतन्य पुरातन ।
श्रवण मनन विवरण ।
गुण आत्मयाचे ॥ १३॥
दृश्य द्रष्टा दर्शन ।
ध्येय ध्याता ध्यान ।
ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान ।
गुण आत्मयाचे ॥ १४॥
वेदशास्त्रपुराणार्थ ।
गुप्त चालिला परमार्थ ।
सर्वज्ञपणें समर्थ ।
गुण आत्मयाचे ॥ १५॥
बद्ध मुमुक्षु साधक सिद्ध ।
विचार पाहाणें शुद्ध ।
बोध आणी प्रबोध ।
गुण आत्मयाचे ॥ १६॥
जागृति स्वप्न सुषुप्ति तुर्या ।
प्रकृतिपुरुष मूळमाया ।
पिंड ब्रह्मांड अष्टकाया ।
गुण आत्मयाचे ॥ १७॥
परमात्मा आणि परमेश्वरी ।
जगदात्मा आणीई जगदेश्वरी ।
महेश आणी माहेश्वरी ।
गुण आत्मयाचे ॥ १८॥
सूक्ष्म जितुकें नामरूप ।
तितुकें आत्मयाचें स्वरूप ।
संकेतनामाभिधानें अमूप ।
सीमा नाहीं ॥ १९॥
आदिशक्ती शिवशक्ती ।
मुख्य मूळमाया सर्वशक्ती ।
नाना जीनस उत्पती स्थिती ।
तितुके गुण आत्मयाचे ॥ २०॥
पूर्वपक्ष आणी सिद्धांत ।
गाणें वाजवणें संगीत ।
नाना विद्या अद्भुत ।
गुण आत्मयाचे ॥ २१॥
ज्ञान अज्ञान विपरीतज्ञान ।
असद्वृति सद्वृति जाण ।
ज्ञेप्तिमात्र अलिप्तपण ।
गुण आत्मयाचे ॥ २२॥
पिंड ब्रह्मांड तत्वझाडा ।
नाना तत्वांचा निवाडा ।
विचार पाहाणें उघडा ।
गुण आत्मयाचे ॥ २३॥
नाना ध्यानें अनुसंधानें ।
नाना स्थिति नाना ज्ञानें ।
अनन्य आत्मनिवेदनें ।
गुण आत्मयाचे ॥ २४॥
तेतीस कोटी सुरवर ।
आठ्यासी सहश्र ऋषेश्वर ।
भूत खेचर अपार ।
गुण आत्मयाचे ॥ २५॥
भूतावळी औट कोटी ।
च्यामुंडा छपन्न कोटी ।
कात्यायेणी नव कोटी ।
गुण आत्मयाचे ॥ २६॥
चंद्र सूर्य तारामंडळें ।
नाना नक्षत्रें ग्रहमंडळें ।
शेष कूर्म मेघमंडळें ।
गुण आत्मयाचे ॥ २७॥
देव दानव मानव ।
नाना प्रकारीचे जीव ।
पाहातां सकळ भावाभाव ।
गुण आत्मयाचे ॥ २८॥
आत्मयाचे नाना गुण ।
ब्रह्म निर्विकार निर्गुण ।
जाणणें येकदेसी पूर्ण ।
गुण आत्मयाचे ॥ २९॥
आत्मरामौपासना ।
तेणें पावले निरंजना ।
निसंदेहे अनुष्ठना ।
ठावचि नाहीं ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आत्मागुणनिरूपणनाम
समास सहावा ॥
समास सातवा :
आत्मानिरूपण ॥ श्रीराम ॥
अनुर्वाच्य समाधान जालें ।
तें पाहिजे बोलिलें ।
बोलिल्यासाठीं समाधान गेलें ।
हें तों घडेना ॥ १॥
कांहीं सांडावें लागत नाहीं ।
कांहीं मांडावें लागत नाहीं ।
येक विचार शोधून पाहीं ।
म्हणिजे कळे ॥ २॥
मुख्य कासीविश्वेश्वर ।
श्वेतबंद रामेश्वर ।
मलकार्जुन भीमाशंकर ।
गुण आत्मयाचे ॥ ३॥
जैसीं मुख्य बारा लिंगें ।
यावेगळीं अनंत लिंगें ।
प्रचित जाणिजेत जगें ।
गुण आत्मयाचे ॥ ४॥
भूमंडळीं अनंत शक्ति ।
नाना साक्षात्कार चमत्कार होती ।
नाना देवांच्या सामर्थ्यमूर्ती ।
गुण आत्मयाचे ॥ ५॥
नाना सिद्धांचीं सामर्थ्यें ।
नाना मंत्रांचीं सामर्थ्यें ।
नानामोहरेवल्लींत सामर्थ्यें ।
गुण आत्मयाचे ॥ ६॥
नाना तीर्थांचीं सामर्थ्यें ।
नाना क्षेत्रांचीं सामर्थ्यें ।
नाना भूमंडळीं सामर्थ्यें ।
गुण आत्मयाचे ॥ ७॥
जितुके कांहीं उत्तम गुण ।
तितुकें आत्मयाचें लक्षण ।
बरें वाईट तितुकें जाण ।
आत्म्याचकरितां ॥ ८॥
शुद्ध आत्मा उत्तम गुणी ।
सबळ आत्मा अवलक्षणी ।
बरी वाईट आवघी करणी ।
आत्मयाची ॥ ९॥
नाना साभिमान धरणें ।
नाना प्रतिसृष्टी करणें ।
नाना श्रापौश्रापलक्षणें
आत्मयाचेनी ॥ १०॥
पिंडाचा बरा शोध घ्यावा ।
तत्वांचा पिंड शोधावा ।
तत्वें शोधितां पिंड आघवा ।
कळों येतो ॥ ११॥
जड देह भूतांचा ।
चंचळ गुण आत्मयाचा ।
निश्चळ ब्रह्मावेगळा ठाव कैचा ।
जेथें तेथें ॥ १२॥
निश्चळ चंचळ आणी जड ।
पिंडीं करावा निवाड ।
प्रत्ययवेगळें जाड ।
बोलणें नाहीं ॥ १३॥
पिंडामधून आत्मा जातो ।
तेव्हां निवाडा कळों येतो ।
देहे जड हा पडतो ।
देखतदेखतां ॥ १४॥
जड तितुकें पडिलें ।
चंचळ तितुकें निघोनी गेलें ।
जडचंचळाचें रूप आलें ।
प्रत्ययासी ॥ १५॥
निश्चळ आहे सकळां ठाईं ।
हें तों पाहाणें नलगे कांहीं ।
गुणविकार तेथें नाहीं ।
निश्चळासी ॥ १६॥
जैसें पिंड तैसें ब्रह्मांड ।
विचार दिसतो उघड ।
जड चंचळ जातां जाड ।
परब्रह्मचि आहे ॥ १७॥
माहांभूतांचा खंबीर केला ।
आत्मा घालून पुतळा जाला ।
चालिला सृष्टीचा गल्बला ।
येणें रितीं ॥ १८॥
आत्मा माया विकार करी ।
आळ घालिती ब्रह्मावरी ।
प्रत्ययें सकळ कांहीं विवरी ।
तोचि भला ॥ १९॥
ब्रह्म व्यापक अखंड ।
वरकड व्यापकता खंड ।
शोधून पाहातं जड ।
कांहींच नाहीं ॥ २०॥
गगनासी खंडता नये ।
गगनाचें नासेल काये ।
जरी जाला माहांप्रळये ।
सृष्टीसंव्हार ॥ २१॥
जें संव्हारामध्यें सापडले ।
तें सहजचि नासिवंत जालें ।
जाणते लोकीं उगविलें ।
पाहिजे कोडें ॥ २२॥
न कळतां वाटे कोडें ।
कळतां आवघें दिसें उघडें ।
म्हणोनी येकांतीं निवाडे ।
विचार पाहावा ॥ २३॥
मिळता प्रत्ययाचे संत ।
येकांपरीस येकांत ।
केली पाहिजे सावचित ।
नाना चर्चा ॥ २४॥
पाहिल्यावेगळें कळत नाहीं ।
कळतां कळतां संदेह नाहीं ।
विवेक पाहातां कोठेंचि नाहीं ।
मायाजाळ ॥ २५॥
गगनीं आभाळ आलें ।
मागुती सवेंचि उडालें ।
आत्म्याकरितां दृश्य जालें ।
उडेल तैसें ॥ २६॥
मुळापासून सेवटवरी ।
विवेकी विवेकें विवरी ।
तोचि निश्चय थावरी ।
चळेना ऐसा ॥ २७॥
वरकड निश्चय अनुमानाचे ।
अनुमानें बोलतां काये वेंचे ।
जाणते पुरुष प्रचितीचे ।
ते तों मानीतना ॥ २८॥
उगेंच बोलणें अनुमानाचें ।
अनुमानाचें कोण्या कामाचें ।
येथें सगट विचाराचें ।
काम नाहीं ॥ २९॥
सगट विचार तो अविचार ।
कित्येक म्हणती येकंकार ।
येकंकार भ्रष्टाकार ।
करूं नये ॥ ३०॥
कृत्रिम अवघें सांडावें ।
कांहीं येक शुद्ध घ्यावें ।
जाणजाणों निवडावें ।
सारासार ॥ ३१॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आत्मानिरूपणनाम
समास सतवा ॥
समास आठवा :
देहेक्षेत्रनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
विधीप्रपंचतरु वाढला ।
वाढतां वाढतां विस्तीर्ण जाला ।
फळें येतां विश्रांती पावला ।
बहुत गुणी ॥ १॥
नाना फळें रसाळें लागलीं ।
नाना जिनसी गोडीस आलीं ।
गोडी पाहावया निर्माण केलीं ।
नाना शरीरें ॥ २॥
निर्माण जाले उत्तम विषये ।
शरीरेंविण भोगितां नये ।
म्हणोनी निर्मिला उपाये ।
नाना शरीरें ॥ ३॥
ज्ञानैंद्रियें निर्माण केलीं ।
भिन्न भिन्न गुणांचीं निर्मिलीं ।
येका शरीरासी लागलीं ।
परी वेगळालीं ॥ ४॥
श्रोत्रैंद्रिंई शब्द पडिला ।
त्याचा भेद पाहिजे कळला ।
ऐसा उपाये निर्माण केला ।
इंद्रियांमधें ॥ ५॥
त्वचेइंद्रियें सीतोष्ण भासे ।
चक्षुइंद्रियें सकळ दिसे ।
इंद्रियांमधें गुण ऐसे ।
वेगळाले ॥ ६॥
जिव्हेमधें रस चाखणें ।
घ्राणामधें परिमळ घेणें ।
इंद्रियांमधें वेगळाल्या गुणें ।
भेद केले ॥ ७॥
वायोपंचकीं अंतःकर्णपंचक ।
मिसळोनि फिरे निशंक ।
ज्ञानैंद्रियें कर्मैंद्रियें सकळिक ।
सावकास पाहे ॥ ८॥
कर्मैंद्रियें लागवेगीं ।
जीव भोगीं विषयांलागीं ।
ऐसा हा उपाये जगीं ।
ईश्वरें केला ॥ ९॥
निषय निर्माण जाले बरवे ।
शरीरेंविण कैसें भोगावे ।
नाना शरीराचे गोवे ।
याकारणें ॥ १०॥
अस्तीमांशाचे शरीर ।
त्यामधें गुणप्रकार ।
शरीरासारिखें यंत्र ।
आणीक नाहीं ॥ ११॥
ऐसीं शरीरें निर्माण केलीं ।
विषयभोगें वाढविलीं ।
लाहानथोर निर्माण जालीं ।
येणें प्रकारें ॥ १२॥
अस्तीमांशांचीं शरीरें ।
निर्माण केली जगदेश्वरें ।
विवेकें गुणविचारें ।
करूनियां ॥ १३॥
अस्तिमौंशाचा पुतळा ।
जेणें ज्ञानें सकळ कळा ।
शरीरभेद वेगळा ।
ठाईं ठाईं ॥ १४॥
तो भेद कार्याकारण ।
त्याचा उदंड आहे गुण ।
सकळ तीक्ष्ण बुद्धीविण ।
काये कळे ॥ १५॥
सकळ करणें ईश्वराला ।
म्हणोनी भेद निर्माण जाला ।
ऊर्धमुख होतां भेदाला ।
ठाव कैंचा ॥ १६॥
सृष्टिकर्णीं आगत्य भेद ।
संव्हारें सहजचि अभेद ।
भेद अभेद हा संवाद ।
मायागुणें ॥ १७॥
मायेमधें अंतरात्मा ।
नकळे तयाचा महिमा ।
जाला चतुर्मुख ब्रह्मा ।
तोहि संदेहीं पडे ॥ १८॥
पीळ पेंच कडोविकडीं ।
तर्क तीक्षण घडीनें घडी ।
मनासी होये तांतडी ।
विवरण करितां ॥ १९॥
आत्मत्वें लागतें सकळ कांहीं ।
निरंजनीं हे कांहींच नाहीं ।
येकांतकाळीं समजोन पाहीं ।
म्हणिजे बरें ॥ २०॥
देहे सामर्थ्यानुसार ।
सकळ करी जगदेश्वर ।
थोर सामर्थ्यें अवतार ।
बोलिजेती ॥ २१॥
शेष कूर्म वऱ्हाव जाले ।
येवढे देहे विशाळ धरिले ।
तेणें करितां रचना चाले ।
सकळ सृष्टीची ॥ २२॥
ईश्वरें केवढें सूत्र केलें ।
सूर्यबिंब धावाया लाविलें ।
धुकटाकरवीं धरविलें ।
अगाध पाणी ॥ २३॥
पर्वताऐसे ढग उचलिती ।
सूर्यबिंबासी अछ्यादिति ।
तेथें सवेंचि वायोची गती ।
प्रगट होये ॥ २४॥
झिडकझिडकुं धांवे वारा ।
जैसा काळाचा म्हणियारा ।
ढग मारुनी दिनकरा ।
मोकळे करी ॥ २५॥
बैसती विजांचे तडाखे ।
प्राणीमात्र अवचिता धाके ।
गगन कडकडून तडके ।
स्थळांवरी ॥ २६॥
येहलोकासी येक वर्म केलें ।
महद्भूतें महद्भूत आळिलें ।
सकळां समभागें चालिलें ।
सृष्टिरचनेसी ॥ २७॥
ऐसे अनंत भेद आत्मयाचे ।
सकळ जाणती ऐसे कैंचें ।
विवरतां विवरतां मनाचे ।
फडके होती ॥ २८॥
ऐसी माझी उपासना ।
उपासकीं आणावी मना ।
अगाध महिमा चतुरानना ।
काये कळे ॥ २९॥
आवाहन विसर्जन ।
हें चि भजनाचें लक्षण ।
सकळ जाणती सज्जन ।
मी काय सांगों ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
देहेक्षेत्रनिरूपणनाम
समास आठवा ॥
समास नववा :
स्य्य्क्ष्‌मनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
मृतिकापूजन करावें ।
आणी सवेंचि विसर्जावें ।
हें मानेना स्वभावें ।
अंतःकर्णासी ॥ १॥
देव पूजावा आणी टाकावा ।
हें प्रशस्त न वटे जीवा ।
याचा विचार पाहावा ।
अंतर्यामीं ॥ २॥
देव करिजे ऐसा नाहीं ।
देव टाकिजे ऐसा नाहीं ।
म्हणोनि याचा कांहीं ।
विचार पाहावा ॥ ३॥
देव नाना शरीरें धरितो ।
धरुनी मागुती सोडितो ।
तरी तो देव कैसा आहे तो ।
विवेकें वोळखावा ॥ ४॥
नाना साधनें निरूपणें ।
देव शोधायाकारणें ।
सकळ आपुले अंतःकर्णें ।
समजलें पाहिजे ॥ ५॥
ब्रह्मज्ञाचा उपाये ।
समजल्याविण देतां नये ।
पदार्थ आहे मा घे जाये ।
ऐसें म्हणावें ॥ ६॥
सगट लोकांचे अंतरींचा भाव ।
मज प्रतक्ष भेटवावा देव ।
परंतु विवेकाचा उपाव ।
वेगळाचि आहे ॥ ७॥
विचार पाहातां तगेना ।
त्यास देव ऐसें म्हणावेना ।
परंतु जन राहेना ।
काये करावें ॥ ८॥
थोर लोक मरोनि जाती ।
त्यांच्या सुरता करुनी पाहाती ।
तैसीच आहे हेहि गती ।
उपासनेची ॥ ९॥
थोर व्यापार ठाकेना जनीं ।
म्हणोनि केली रखतवानी ।
राजसंपदा तयाचेनी ।
प्राप्त कैची ॥ १०॥
म्हणोनि जितुका भोळा भाव ।
तितुका अज्ञानाचा स्वभाव ।
अज्ञानें तरी देवाधिदेव ।
पाविजेल कैचा ॥ ११॥
अज्ञासी ज्ञान न माने ।
ज्ञात्यास अनुमान न माने ।
म्हणोनि सिद्धांचिये खुणें ।
पावलें पाहिजे ॥ १२॥
माया सांडून मुळास जावें ।
तरीच समाधान पावावें ।
ऐसें न होतां भरंगळावें ।
भलतीकडे ॥ १३॥
माया उलंघायाकारणें ।
देवासी नाना उपाय करणें ।
अध्यात्मश्रवणपंथेंचि जाणें ।
प्रत्ययानें ॥ १४॥
ऐसें न करितां लोकिकीं ।
अवघीच होते चुकामुकी ।
स्थिति खरी आणि लटकी ।
ऐसी वोळखावी ॥ १५॥
खोट्याचे वाटे जाऊं नये ।
खोट्याची संगती धरूं नये ।
खोटें संग्रहीं करूं नये ।
कांहींयेक ॥ १६॥
खोटें तें खोटेंचि खोटें ।
खर्यासी तगेनात बालटें ।
मन अधोमुख उफराटें ।
केलें पाहिजे ॥ १७॥
अध्यात्मश्रवण करीत जावें ।
म्हणिजे सकळ कांहीं फावे ।
नाना प्रकारीचे गोवे ।
तुटोनी जाती ॥ १८॥
सूत गुंतलें तें उकलावें ।
तैसे मन उगवावें ।
मानत मानत घालावें ।
मुळाकडे ॥ १९॥
सकळ कांहीं कालवलें ।
त्या सकळाचें सकळ जालें ।
शरीरीं विभागले ।
सकळ कांहीं ॥ २०॥
काये तें येथेंचि पाहावें ।
कैसें तें येथेंचि शोधावें ।
सूक्ष्माचीं चौदा नांवें ।
येथेंचि समजावी ॥ २१॥
निर्गुण निर्विकारी येक ।
तें सर्वां ठाईं व्यापक ।
देह्यामधें तें निष्कळंक ।
आहे कीं नाहीं ॥ २२॥
मूळमाया संकल्परूप ।
तें अंतःकर्णाचें स्वरूप ।
जड चेतवी चैतन्यरूप ।
तें हि शरीरीं आहे ॥ २३॥
समानगुण गुणसाम्य ।
सूक्ष्म विचार तो अगम्य ।
सूक्ष्म साधु जाणते प्रणम्य ।
तया समस्तांसी ॥ २४॥
द्विधा भासतें शरीर ।
वामांग दक्षिणांग विचार ।
तोंचि अर्धनारीनटेश्वर ।
पिंडीं वोळखावा ॥ २५॥
तोचि प्रकृतिपुरुष जाणिजे ।
शिवशक्ती वोळखिजे ।
शडगुणईश्वर बोलिजे ।
तया कर्दमासी ॥ २६॥
तयासीच म्हणिजे महत्तत्त्व ।
जेथें त्रिगुणाचें गूढत्व ।
अर्धमात्रा शुद्धसत्व ।
गुणक्षोभिणा ॥ २७॥
त्रिगुणें चालतें शरीर ।
प्रतक्ष दिसतो विचार ।
मुळींच्या कर्दमाचें शरीर ।
ऐसें जाणावें ॥ २८॥
मन माया आणि जीव ।
हाहि दिसतो स्वभाव ।
चौदा नामांचा अभिप्राव ।
पिंडीं पाहावा ॥ २९॥
पिंड पडतां अवघेंचि जातें ।
परंतु परब्रह्म राहातें ।
शाश्वत समजोन मग तें ।
दृढ धरावें ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सूक्ष्मनिरूपणनाम
समास नववा ॥
समास दहावा :
विमलब्रह्मनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
धरूं जातां धरितां न ये ।
टाकूं जातां टाकितां न ये ।
जेथें तेथें आहेच आहे ।
परब्रह्म तें ॥ १॥
जिकडे तिकडे जेथें तेथें ।
विन्मुख होतां सन्मुख होतें ।
सन्मुखपण चुकेना तें ।
कांहीं केल्या॥ २॥
बैसलें माणूस उठोन गेलें ।
तेथें आकाशचि राहिलें ।
आकाश चहुंकडे पाहिलें ।
तरी सन्मुखचि आहे ॥ ३॥
जिकडेतिकडे प्राणी पळोन जातें ।
तिकडे आकाशचि भोवतें ।
बळें आकाशाबाहेर ।
कैसें जावें ॥ ४॥
जिकडेतिकडे प्राणी पाहे ।
तिकडे तें सन्मुखचि आहे ।
समस्तांचें मस्तकीं राहे ।
माध्यानीं मार्तंड जैसा ॥ ५॥
परी तो आहे येकदेसी ।
दृष्टांत न घडे वस्तुसी ।
कांहीं येक चमत्कारासी ।
देउनी पाहिलें ॥ ६॥
नाना तीर्थें नाना देसीं ।
कष्टत जावें पाहाव्यासी ।
तैसें न लगे परब्रह्मासी ।
बैसलें ठाईं ॥ ७॥
प्राणी बैसोनीच राहातां ।
अथवा बहुत पळोन जातां ।
परब्रह्म तें तत्वतां ।
समागमें ॥ ८॥
पक्षी अंतराळीं गेलां ।
भोवतें आकाशचि तयाला ।
तैसे ब्रह्म प्राणीयाला ।
व्यापून आहे ॥ ९॥
परब्रह्म पोकळ घनदाट ।
ब्रह्म सेवटाचा सेवट ।
ज्यासी त्यासी ब्रह्म नीट ।
सर्वकाळ ॥ १०॥
दृश्या सबाहे अंतरीं ।
ब्रह्म दाटलें ब्रह्मांडोदरीं ।
आरे त्या विमळाची सरी ।
कोणास द्यावी ॥ ११॥
वैकुंठकैळासस्वर्गलोकीं ।
इंद्रलोकीं चौदा लोकीं ।
पन्नगादिकपाताळलोकीं ।
तेथेंचि आहे ॥ १२॥
कासीपासून रामेश्वर ।
आवघें दाटलें अपार ।
परता परता पारावार ।
त्यास नाहीं ॥ १३॥
परब्रह्म तें येकलें ।
येकदांचि सकळांसी व्यापिले ।
सकळांस स्पर्शोन राहिलें ।
सकळां ठाईं ॥ १४॥
परब्रह्म पाउसें भिजेना ।
अथवा चिखलानें भरेना ।
पुरामधें परी वाहेना ।
पुरासमागमें ॥ १५॥
येकसरें सन्मुक विमुख ।
वाम सव्य दोहिंकडे येक ।
आर्धऊर्ध प्राणी सकळीक ।
व्यापून आहे ॥ १६॥
आकाशाचा डोहो भरला ।
कदापी नाहीं उचंबळला ।
असंभाव्य पसरला ।
जिकडे तिकडे ॥ १७॥
येकजिनसि गगन उदास ।
जेथें नाहीं दृश्यभास ।
भासेंविण निराभास ।
परब्रह्म जाणावें ॥ १८॥
संतसाधुमहानुभावां ।
देवदानवमानवां ।
ब्रह्म सकळांसी विसांवा ।
विश्रांतिठाव ॥ १९॥
कोणेकडे सेवटा जावें ।
कोणेकडे काये पाहावें ।
असंभाव्य तें नेमावें ।
काये म्हणोनी ॥ २०॥
स्थूळ नव्हे सूक्ष्म नव्हे ।
कांहीं येकासारिखें नव्हे ।
ज्ञानदृष्टीविण नव्हे समधान ॥ २१॥
पिंडब्रह्मांडनिरास ।
मग तें ब्रह्म निराभास ।
येथून तेथवरी अवकास ।
भकासरूप ॥ २२॥
ब्रह्म व्यापक हें तो खरें ।
दृश्य आहे तों हें उत्तरें ।
व्यापेंविण कोण्या प्रकारें ।
व्यापक म्हणावें ॥ २३॥
ब्रह्मासी शब्दचि लागेना ।
कल्पना कल्पूं शकेना ।
कल्पनेतीत निरंजना ।
विवेकें वोळखावें ॥ २४॥
शुद्ध सार श्रवण ।
शुद्ध प्रत्ययाचें मनन ।
विज्ञानी पावतां उन्मन ।
सहजचि होतें ॥ २५॥
जालें साधनाचें फळ ।
संसार जाला सफळ ।
निर्गुण ब्रह्म तें निश्चळ ।
अंतरीं बिंबलें ॥ २६॥
हिसेब जाला मायेचा ।
जाला निवाडा तत्वांचा ।
साध्य होतां साधनाचा ।
ठाव नाहीं ॥ २७॥
स्वप्नीं जें जें देखिलें ।
तें तें जागृतीस उडालें ।
सहजचि अनुर्वाच्य जालें ।
बोलतां न ये ॥ २८॥
ऐसें हें विवेकें जाणावें ।
प्रत्ययें खुणेंसी बाणावें ।
जन्ममृत्याच्या नांवें ।
सुन्याकार ॥ २९॥
भक्तांचेनि साभिमानें ।
कृपा केली दाशरथीनें ।
समर्थकृपेचीं वचनें ।
तो हा दासबोध ॥ ३०॥
वीस दशक दासबोध ।
श्रवणद्वारें घेतां शोध ।
मनकर्त्यास विशद ।
परमार्थ होतो ॥ ३१॥
वीस दशक दोनीसें समास ।
साधकें पाहावें सावकास ।
विवरतं विशेषाविशेष ।
कळों लागे ॥ ३२॥
ग्रंथाचें करावेंस्तवन ।
स्तवनाचें काये प्रयोजन ।
येथें प्रत्ययास कारण ।
प्रत्ययो पाहावा ॥ ३३॥
देहे तंव पांचा भूतांचा ।
कर्ता आत्मा तेथींचा ।
आणी कवित्वप्रकार मनुशाचा ।
काशावरुनी ॥ ३४॥
सकळ करणें जगदीशाचें ।
आणी कवित्वचि काय मानुशाचें ।
ऐशा अप्रमाण बोलण्याचें
काये घावें ॥ ३५॥
सकळ देह्याचा झाडा केला ।
तत्वसमुदाव उडाला ।
तेथें कोण्या पदार्थाला ।
आपुलें म्हणावें ॥ ३६॥
ऐसीं हें विचाराचीं कामें ।
उगेंच भ्रमों नये भ्रमें ।
जगदेश्वरें अनुक्रमें ।
सकळ केलें ॥ ३७॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
विमळब्रह्मनिरूपणनाम
समास दहावा ॥
॥ दशक विसावा समाप्त ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse