दशक तेरावा
Embedded Files
दशक तेरावा : नामरूप
समास पहिला :
आत्मानात्मविवेक ॥ श्रीराम ॥
आत्मानात्मविवेक करावा ।
करून बरा विवरावा ।
ववरोन सदृढ धरावा ।
जीवामधें ॥ १ ॥
आत्मा कोण अनात्मा कोण ।
त्याचें करावें विवरण ।
तेंचि आतां निरूपण ।
सावध ऐका ॥ २ ॥
च्यारि खाणी च्यारि वाणी ।
चौर्यासि लक्ष जीवप्राणी ।
संख्या बोलिली पुराणीं ।
वर्तती आतां ॥ ३ ॥
नाना प्रकारीचीं शरीरें ।
सृष्टींत दिसती अपारें ।
तयामधें निर्धारें ।
आत्मा कवणु ॥ ४ ॥
दृष्टीमधें पाहातो ।
श्रवणामध्यें ऐकतो ।
रसनेमध्यें स्वाद घेतो ।
प्रत्यक्ष आतां ॥५ ॥
घ्राणामधें वास घेतो ।
सर्वांगी तो स्पर्शतो ।
वाचेमधें बोलवितो ।
जाणोनि शब्द ॥ ६॥
सावधान आणि चंचळ ।
चहुंकडे चळवळ ।
येकलाचि चालवी सकळ ।
इंद्रियेंद्वारा ॥ ७ ॥
पाये चालवी हात हालवी ।
भृकुटी पालवी डोळा घालवी ।
संकेतखुणा बोलवी ।
तोचि आत्मा ॥ ८ ॥
धिटाई लाजवी खाजवी ।
खोंकवी वोकवी थुंकवी ।
अन्न जेऊन उदक सेवी ।
तोचि आत्मा ॥ ९ ॥
मळमूत्रत्याग करी ।
शरीरमात्र सावरी ।
प्रवृत्ति निवृत्ति विवरी ।
तोचि आत्मा ॥ १० ॥
ऐके देखे हुंगे चाखे ।
नाना प्रकारें वोळखे ।
संतोष पावे आणी धाके ।
तोचि आत्मा ॥ ११ ॥
आनंद विनोद उदेग चिंता ।
काया छ्याया माया ममता ।
जीवित्वें पावे नाना वेथा ।
तोचि आत्मा ॥ १२ ॥
पदार्थाची आस्था धरी ।
जनीं वाईट बरें करी ।
आपल्यां राखे पराव्यां मारी ।
तोचि आत्मा ॥ १३ ॥
युध्ये होतां दोहीकडे ।
नाना शरीरीं वावडे ।
परस्परें पाडी पडे ।
तोचि आत्मा ॥ १४ ॥
तो येतो जातो देहीं वर्ततो ।
हासतो रडतो प्रस्तावतो ।
समर्थ करंटा होतो ।
व्यापासारिखा ॥ १५ ॥
होतो लंडी होतो बळकट ।
होतो विद्यावंत होतो धट ।
न्यायेवंत होतो उत्धट ।
तोचि आत्मा ॥ १६ ॥
धीर उदार आणि कृपेण ।
वेडा आणि विचक्षण ।
उछक आणि सहिष्ण ।
तोचि आत्मा ॥ १७ ॥
विद्या कुविद्या दोहिकडे ।
आनंदरूप वावडे ।
जेथें तेथें सर्वांकडे ।
तोचि आत्मा ॥ १८ ॥
निजे उठे बैसे चाले ।
धावे धावडी डोले तोले ।
सोइरे धायेरे केले ।
तोचि आत्मा ॥ १९ ॥
पोथी वाची अर्थ सांगे ।
ताळ धरी गाऊं लागे ।
वाद वेवाद वाउगे ।
तोचि आत्मा ॥ २० ॥
आत्मा नस्तां देहांतरीं ।
मग तें प्रेत सचराचरीं ।
देहसंगें आत्मा करीं ।
सर्व कांहीं ॥ २१ ॥
येकेंविण येक काये ।
कामा नये वायां जाये ।
म्हणोनि हा उपाये ।
देहयोगें ॥ २२ ॥
देह अनित्य आत्मा नित्य ।
हाचि विवेक नित्यानित्य ।
अवघें सूक्ष्माचें कृत्य ।
जाणती ज्ञानी ॥ २३ ॥
पिंडी देहधर्ता जीव ।
ब्रह्मांडीं देहधर्ता शिव ।
ईश्वरतनुचतुष्टये सर्व ।
ईश्वर धर्ता ॥ २४ ॥
त्रिगुणापर्ता जो ईश्वर ।
अर्धनारीनटेश्वर ।
सकळ सृष्टीचा विस्तार ।
तेथून जाला ॥ २५ ॥
बरवें विचारून पाहीं ।
स्त्री पुरुष तेथें नाहीं ।
चंचळरूप येतें कांहीं ।
प्रत्ययासी ॥ २६ ॥
मुळींहून सेंवटवरी ।
ब्रह्मादि पिप्लीका देहधारी ।
नित्यानित्य विवेक चतुरीं ।
जाणिजे ऐसा ॥ २७ ॥
जड तितुकें अनित्य ।
आणि सूक्ष्म तितुकें नित्य ।
याहिमध्यें नित्यानित्य ।
पुढें निरोपिलें ॥ २८ ॥
स्थूळ सूक्ष्म वोलांडिलें ।
कारण माहाकाराण सांडिलें ।
विराट हिरण्यगर्भ खंडिलें ।
विवेकानें ॥ २९ ॥
अव्याकृत मूळप्रकृती।
तेथें जाऊन बैसली वृत्ती ।
तें वृत्ति व्हावया निवृत्ति ।
निरूपण ऐका ॥ ३० ॥
आत्मानात्माविवेक बोलिला ।
चंचळात्मा प्रत्यया आला ।
पुढिले समासीं निरोपिला ।
सारासार विचार ॥ ३१ ॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आत्मानात्माविवेकनाम समास पहिला ॥
समास दुसरा :
सारासारनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
ऐका सारासार विचार ।
उभारलें जगडंबर ।
त्यांत कोण सार कोण असार ।
विवेकें वोळखावा ॥ १ ॥
दिसेल तें नासेल ।
आणि येईल तें जाईल ।
जें असतचि असेल ।
तेंचि सार ॥ २ ॥
मागां आत्मानात्माविवेक बोलिला ।
अनात्मा वोळखोन सांडिला ।
आत्मा जाणतां लागला ।
मुळींचा मूळतंतु ॥ ३ ॥
मुळीं जे राहिली वृत्ति ।
जाली पाहिले निवृत्ति ।
सारासार विचार श्रोतीं ।
बरा पाहावा ॥ ४॥
नित्यानित्य विवेक केला ।
आत्मा नित्यसा निवडिला ।
निवृतीरूपें हेत उरला ।
निराकारीं ॥५ ॥
हेत म्हणिजे तो चंचळ ।
निर्गुण म्हणिजे निश्चळ ।
सारासारविचारें चंचळ ।
होऊन जातें ॥ ६॥
चळे म्हणोनि तें चंचळ ।
न चळे म्हणोनि निश्चळ ।
निश्चळीं उडे चंचळ ।
निश्चयेसीं ॥ ७ ॥
ज्ञान आणि उपासना ।
दोनी येकचि पाहाना ।
उपासनेकरितां जना ।
जगोद्धार ॥ ८ ॥
द्रष्टा साक्षी जाणता ।
ज्ञानधन चैतन्यसत्ता ।
ज्ञान देवचि तत्वता ।
बरें पाहा ॥ ९ ॥
त्या ज्ञानाचें विज्ञान होतें ।
शोधून पाहा बहुत मतें ।
चंचळ अवघें नासतें ।
येणें प्रकारें ॥ १० ॥
नासिवंत नासेल किं नासेना ।
ऐसा अनुमानचि आहे मना ।
तरी तो पुरुष सहसा ज्ञाना ।
अधिकार नव्हे ॥ ११ ॥
नित्य निश्चये केला ।
संदेह उरतचि गेला ।
तरी तो जाणावा वाहावला ।
माहा मृगजळीं ॥ १२ ॥
क्षयेचि नाहीं जो अक्षई ।
व्यापकपणें सर्वां ठाईं ।
तेथे हेत संदेह नाहीं ।
निर्विकारीं ॥ १३ ॥
जें उदंड घनदाट ।
आद्य मध्य सेवट ।
अचळ अढळ अतुट ।
जैसें तैसें ॥ १४ ॥
पाहातां जैसें गगन ।
गगनाहून तें सघन ।
जनचि नाहीं निरंजन ।
सदोदित ॥ १५ ॥
चर्मचक्षु ज्ञानचक्षु ।
हा तों अवघाच पूर्वपक्षु ।
निर्गुण ठाईंचा अलक्षु ।
लक्षवेना ॥ १६ ॥
संगत्यागेंविण कांहीं ।
परब्रह्म होणार नाहीं ।
संगत्याग करून पाहीं ।
मौन्यगर्भा ॥ १७ ॥
निर्शतां अवघेंचि निर्शलें ।
चंचळ तितुकें निघोन गेलें।
निश्चळ परब्रह्म उरलें ।
तेंचि सार ॥ १८ ॥
आठवा देह मूळ माया ।
निर्शोन गेल्या अष्टकाया ।
साधु सांगती उपाया ।
कृपाळुपणें ॥ १९॥
सोहं हंसा तत्वमसी ।
तें ब्रह्म तूं आहेसी ।
विचार पाहातां स्थिति ऐसी ।
सहजचि होते ॥ २० ॥
साधक असोन ब्रह्म उरलें।
तेथें वृत्तिसुन्य जालें।
सारासार विचारिलें ।
येणें प्रकारें ॥ २१ ॥
तें तापेना ना निवेना ।
उजळेना ना काळवंडेना ।
डहुळेना ना निवळेना ।
परब्रह्म तें ॥२२ ॥
दिसेना ना भासेना ।
उपजेना ना नासेना ।
तें येना ना जाईना ।
परब्रह्म तें ॥ २३ ॥
तें भिजेना ना वाळेना ।
तें विझेना ना जळेना।
जयास कोणीच नेईना ।
परब्रह्म तें ॥२४ ॥
जें सन्मुखचि चहुंकडे ।
जेथें दृश्य भास उडे ।
धन्य साधु तो पवाडे ।
निर्विकारीं ॥ २५ ॥
निर्विकल्पीं कल्पनातीत ।
तोचि वोळखावा संत ।
येर अवघेचि असंत ।
भ्रमरूप ॥ २६ ॥
खोटें सांडून खरें घ्यावें ।
तरीच परीक्षवंत म्हणावें ।
असार सांडून सार घ्यावें ।
परब्रह्म तें ॥ २७ ॥
जाणतां जाणतां जाणीव जाते ।
आपली वृत्ति तद्रूप होते ।
आत्मनिवेदन भक्ति ते ।
ऐसी आहे॥ २८ ॥
वाच्यांशें भक्ति मुक्ति बोलावी ।
लक्ष्यांशें तद्रूपता विवरावी ।
विवरतां हेतु नुरावी ।
ते तद्रूपता ॥ २९॥
सद्रूप चिद्रूप आणि तद्रूप ।
सस्वरूप म्हणिजे आपलें रूप ।
आपलें रूप म्हणिजे अरूप ।
तत्वनिर्शनाउपरी ॥ ३० ॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सारासारनिरूपणनाम समास दुसरा ॥
समास तिसरा :
उभारणीनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
ब्रह्म घन आणि पोकळ ।
आकाशाहून विशाळ ।
निर्मळ आणि निश्चळ ।
निर्विकारी ॥ १ ॥
ऐसेंचि असतां कित्येक काळ ।
तेथें आरंभला भूगोळ ।
तया भूगोळांचे मूळ ।
सावध ऐका ॥ २ ॥
परब्रह्म असतां निश्चळ ।
तेथें संकल्प उठिला चंचळ ।
तयास बोलिजे केवळ ।
आदिनारायेण ॥ ३ ॥
मूळमाया जगदेश्वर ।
त्यासीच म्हणिजे शड्गुणैश्वर ।
अष्टधा प्रकृतीचा विचार ।
तेथें पाहा ॥ ४ ॥
ऐलिकडे गुणक्षोभिणी ।
तेथें जन्म घेतला त्रिगुणीं ।
मूळ वोंकाराची मांडणी ।
तेथून जाणावी ॥ ५ ॥
अकर उकार मकार ।
तिनी मिळोन वोंकार ।
पुढें पंचभूतांचा विस्तार ।
विस्तारला ॥ ६ ॥
आकाश म्हणिजेतें अंतरात्म्यासी ।
तयापासून जन्म वायोसी ।
वायोपासून तेजासी ।
जन्म जाला ॥ ७ ॥
वायोचा कातरा घसवटे ।
तेणें उष्णें वन्हि पेटे ।
सूर्यबिंब तें प्रगटे ।
तये ठाईं ॥ ८ ॥
वारा वाजतो सीतळ ।
तेथें निर्माण जालें जळ ।
तें जळ आळोन भूगोळ ।
निर्माण जाला ॥ ९ ॥
त्याअ भूगोळाचे पोटीं ।
अनंत बीजांचिया कोटी ।
पृथ्वी पाण्या होता भेटी ।
अंकुर निघती ॥ १० ॥
पृथ्वी वल्ली नाना रंग ।
पत्रें पुष्पांचे तरंग ।
नाना स्वाद ते मग ।
फळें जाली ॥ ११॥
पत्रें पुष्पें फळें मुळें ।
नाना वर्ण नाना रसाळें।
नाना धान्यें अन्नें केवळें ।
तेथून जालीं ॥ १२॥
अन्नापासून जालें रेत ।
रेतापासून प्राणी निपजत ।
ऐसी हे रोकडी प्रचित ।
उत्पत्तीची ॥ १३ ॥
अंडज जारज श्वेतज उद्वीज ।
पृथ्वी पाणी सकळांचे बीज ।
ऐसें हें नवल चोज ।
सृष्टिरचनेचें ॥ १४ ॥
च्यारि खाणी च्यारि वाणी ।
चौर्यासि लक्ष जीवयोनी ।
निर्माण झाले लोक तिनी ।
पिंडब्रह्मांड ॥ १५ ॥
मुळीं अष्टधा प्रकृती ।
अवघे पाण्यापासून जन्मती ।
पाणी नस्तां मरती ।
सकळ प्राणी ॥ १६ ॥
नव्हे अनुमानाचें बोलणें ।
याचा बरा प्रत्ययें घेणें ।
वेदशास्त्रें पुराणें ।
प्रत्ययें घ्यावीं ॥ १७ ॥
जें आपल्या प्रत्यया येना ।
तें अनुमानिक घ्यावेना ।
प्रत्ययाविण सकळ जना ।
वेवसाये नाहीं ॥ १८॥
वेवसाये प्रवृत्ती निवृत्ती ।
दोहिंकडे पाहिजे प्रचिती ।
प्रचितीविण अनुमानें असती।
ते विवेकहीन ॥ १९ ॥
ऐसा सृष्टिरचनेचा विचार ।
संकळित बोलिला प्रकार ।
आतां विस्ताराचा संहार ।
तोहि ऐका ॥ २० ॥
मुळापासून सेवटवरी ।
अवघा आत्मारामचि करी ।
करी आणि विवरी ।
येथायोग्य ॥ २१ ॥
पुढेंसंव्हार निरोपिला ।
श्रोतीं पाहिजे ऐकिला ।
इतुक्याउपरी जाला ।
समास पूर्ण ॥ २२ ॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
उभारणिनिरूपणनाम समास तिसरा ॥
समास चौथा :
प्रलयनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
पृथ्वीस होईल अंत ।
भूतांस मांडेल कल्पांत ।
ऐसा समाचार साध्यंत ।
शास्त्रीं निरोपिला ॥ १ ॥
शत वरुषें अनावृष्टि ।
तेणें जळेल हे सृष्टि ।
पर्वत माती ऐसी पृष्ठी ।
भूमीची तरके ॥ २ ॥
बारा कळीं सूर्यमंडळा ।
किर्णापासून निघती ज्वाळा ।
शत वरुषें भूगोळा ।
दहन होये ॥ ३ ॥
सिंधुरवर्ण वसुंधरा ।
ज्वाळा लागती फणिवरा ।
तो आहाळोन सरारां ।
विष वमी ॥ ४ ॥
त्या विषाच्या ज्वाळा निघती ।
तेणें पाताळें जळती ।
माहापावकें भस्म होती।
पाताळ लोक ॥ ५ ॥
तेथें माहाभूतें खवळती ।
प्रळयेवात सुटती ।
प्रळयेपावक वाढती।
चहूंकडे ॥ ६ ॥
तेथें अक्रा रुद्र खवळले ।
बारा सूर्य कडकडिले ।
पावकमात्र येकवटले ।
प्रळयेकाळीं ॥ ७ ॥
वायो विजांचे तडाखे ।
तेणें पृथ्वी अवघी तरखे ।
कठिणत्व अवघेंचि फांके ।
चहुंकडे ॥ ८ ॥
तेथें मेरूची कोण गणना ।
कोण सांभाळिल कोणा ।
चंद्र सूर्य तारांगणा ।
मूस जाली ॥ ९ ॥
पृथ्वीनें विरी सांडिली ।
अवघी धगधगायेमान जाली ।
ब्रह्मांडभटी जळोन गेली ।
येकसरां ॥ १० ॥
जळोनि विरी सांडिली ।
विशेष माहावृष्टी जाली ।
तेणें पृथ्वी विराली।
जळामधें ॥ ११ ॥
भाजला चुना जळीं विरे ।
तैसा पृथ्वीस धीर न धरे ।
विरी सांडुनिया त्वरें ।
जळीं मिळाली ॥ १२ ॥
शेष कूर्म वाऱ्हाव गेला ।
पृथ्वीचा आधार तुटला ।
सत्व सांडून जळाला ।
मिळोन गेली ॥ १३॥
तेथें प्रळयेमेघ उचलले ।
कठिण घोषें गर्जिनले ।
अखंड विजा कडकडिले ।
ध्वनि घोष ॥१४ ॥
पर्वतप्राये पडती गारा ।
पर्वत उडती ऐसा वारा ।
निबिड तया अंधकारा।
उपमाचि नाहीं ॥ १५ ॥
सिंधु नद्या एकवटल्या ।
नेणो नभींहून रिचवल्या ।
संधिच नाहीं धारा मिळाल्या ।
अखंड पाणी ॥ १६ ॥
तेथें मछ मूर्म सर्प पडती ।
पर्वतासारिखे दिसती ।
गर्जना होतां मिसळती ।
जळांत जळें ॥ १७ ॥
सप्त सिंधु आवर्णीं गेले ।
आवर्णवेडे मोकळे जाले ।
जळरूप जालियां खवळले ।
प्रळयेपावक ॥ १८ ॥
ब्रह्मांडाऐसा तप्त लोहो ।
शोषी जळाचा समूहो ।
तैसे जळास जालें पाहो ।
अपूर्व मोठें॥ १९ ॥
तेणें आटोन गेलें पाणी ।
असंभाव्य माजला वन्ही ।
तया वन्हीस केली झडपणी ।
प्रळयवातें ॥ २० ॥
दीपास पालव घातला ।
तैसा प्रळयेपावक विझाला ।
पुढें वायो प्रबळला ।
असंभाव्य ॥ २१ ॥
उदंड पोकळी थोडा वारा ।
तेणें वितळोन गेला सारा ।
पंचभूतांचा पसारा ।
आटोपला ॥ २२ ॥
महद्भूत मूळमाया।
विस्मरणें वितुळे काया ।
पदार्थमात्र राहावया ।
ठाव नाहीं॥ २३ ॥
दृश्य हलकालोळें नेलें ।
जड चंचळ वितुळलें ।
याउपरी शाश्वत उरलें ।
परब्रह्म तें ॥ २४ ॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
प्रळयेनाम समास चौथा ॥
समास पांचवा : कहाणीनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
कोणी येक दोघे जण ।
पृथ्वी फिरती उदासीन ।
काळक्रमणें लागून ।
कथा आरंभिली ॥ १ ॥
श्रोता पुसे वक्तयासी ।
काहाणी सांगा जी बरवीसी ।
वक्ता म्हणे श्रोतयासी ।
सावध ऐकें ॥ २ ॥
येकें स्त्रीपुरुषें होतीं ।
उभयेतांमधें बहु प्रीति ।
येकरूपेंचि वर्तती ।
भिन्न नाहीं ॥ ३ ॥
ऐसा कांहीं येक काळ लोटला ।
तयांस येक पुत्र जाला ।
कार्यकर्ता आणि भला ।
सर्वविषीं ॥ ४ ॥
पुढें त्यासहि जाला कुमर ।
तो पित्याहून आतुर ।
कांहीं तदर्ध चतुर ।
व्यापकपणें ॥ ५ ॥
तेणें व्याप उदंड केला ।
बहुत कन्यापुत्र व्याला ।
उदंड लोक संचिला ।
नाना प्रकारें ॥ ६ ॥
त्याचा पुत्र जेष्ठ ।
तो अज्ञान आणि रागिट ।
अथवा चुकता नीट ।
संव्हार करी ॥ ७ ॥
पिता उगाच बैसला ।
लेकें बहुत व्याप केला ।
सर्वज्ञ जाणता भला ।
जेष्ठ पुत्र ॥ ८ ॥
नातु त्याचें अर्ध जाणें ।
पणतु तो कांहींच नेणे ।
चुकतां संव्हारणें ।
माहा क्रोधी ॥ ९ ॥
लेक सकळांचे पाळण करी ।
नातु मेळवी वरिचावरी ।
पणतु चुकल्यां संव्हार करी ।
अकस्मात ॥ १० ॥
नेमस्तपणें वंश वाढला ।
विस्तार उदंडचि जाला ।
ऐसा बहुत काळ गेला ।
आनंदरूप ॥ ११ ॥
विस्तार वाढला गणवेना ।
वडिलांस कोणीच मानिना ।
परस्परें किंत मना ।
बहुत पडिला ॥ १२ ॥
उदंड घरकऴो लागला ।
तेणें कित्येक संव्हार जाला ।
विपट पडिलें थोर थोरांला ।
बेबंद जालें ॥ १३ ॥
नेणपणें भरी भरले ।
मग ते अवघेच संव्हारले ।
जैसे यादव निमाले ।
उन्मत्तपणें ॥ १४ ॥
बाप लेक नातु पणतु ।
सकळांचा जाला निपातु ।
कन्या पुत्र हेतु मातु ।
अणुमात्र नाहीं ॥ १५ ॥
ऐसी काहाणी जो विवरला ।
तो जन्मापासून सुटला ।
श्रोता वक्ता धन्य जाला ।
प्रचितीनें ॥ १६ ॥
ऐसी काहाणी अपूर्व जे ते ।
उदंड वेळ होत जाते ।
इतकें बोलोन गोसावी ते ।
निवांत जाले ॥ १७ ॥
आमची काहाणी सरो ।
तुमचे अंतरीं भरो ।
ऐसें बोलणें विवरो ।
कोणीतरी ॥ १८ ॥
चुकत वांकत आठवलें ।
एतुकें संकळित बोलिलें ।
न्यूनपूर्ण क्ष्मा केलें ।
पाहिजे श्रोतीं ॥ १९ ॥
ऐसी काहाणी निरंतर ।
विवेकें ऐकती जे नर ।
दास म्हणे जग्गोधार ।
तेचि आरिती ॥ २० ॥
त्या जगोद्धाराचें लक्षण ।
केले पाहिजे विवरण ।
सार निवडावें निरूपण ।
यास बोलिजे ॥ २१ ॥
निरूपणीं प्रत्ययें विवरावें ।
नाना तत्वकोडें उकलावें ।
समजतां समजतां व्हावें ।
निःसंदेह ॥ २२ ॥
विवरोन पाहातां अष्ट देह ।
पुढें सहजचि निःसंदेह ।
अखंड निरूपणें राहे ।
समाधान ॥ २३ ॥
तत्वांचा गल्बला जेथें ।
निवांत कैचें असेल तेथें ।
याकारणें गुल्लिपरतें ।
कोणीयेकें असावें ॥ २४ ॥
ऐसा सूक्ष्म संवाद ।
केलाचि करावा विशद ।
पुढिले समासीं लघुबोध ।
सावध ऐका ॥ २५ ॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
कहाणीनिरूपणनाम
समास पांचवा ॥
समास सहावा :
लघुबोध ॥ श्रीराम ॥
जें बोलिजेती पंचतत्वें ।
त्यांची अभ्यासाया नावें ।
तदुपरी स्वानुभवें ।
रूपीं जाणावीं ॥ १ ॥
यामधें शाश्वत कोण ।
आणी अशाश्वत कोण ।
ऐसें करावें विवरण ।
प्रत्ययाचें ॥ २ ॥
पंचभूतांचा विचार ।
नांवरूप सारासार ।
तोचि बोलिला निर्धार ।
सावध अईका ॥ ३ ॥
पृथ्वी आप तेज वायो आकाश ।
नावें बोलिलीं सावकास ।
आतां रूपाचा विश्वास ।
श्रवणें धरावा ॥ ४ ॥
पृथ्वी म्हणिजे ते धरणी ।
आप म्हणिजे तें पाणी ।
तेज म्हणिजे अग्नि तरणी ।
सतेजादिक ॥ ५ ॥
वायो म्हणिजे तो वारा ।
आकाश म्हणिजे पैस सारा ।
आतां शाश्वत तें विचारा ।
आपले मनीं॥ ६ ॥
येक शीत चांचपावें।
म्हणिजे वर्म पडे ठावें ।
तैसें थोड्या अनुभवें ।
बहुत जाणावे ॥ ७ ॥
पृथ्वी रचतें आणि खचतें ।
हें तों प्रत्ययास येतें ।
नाना रचना होत जाते ।
सृष्टिमधें ॥ ८ ॥
म्हणौन रचतें तें खचतें ।
आप तें हि आटोन जाते ।
तेज हि प्रगटोन विझतें ।
वारें हि राहे ॥९ ॥
अवकाश नाममात्र आहे ।
तें हि विचारिता न राहे ।
एवं पंचभूतिक राहे ।
हें तों घडेना ॥ १० ॥
ऐसा पांचा भूतांचा हा विस्तार ।
नासिवंत हा निर्धार ।
शाश्वत आत्मा निराकार ।
सत्य जाणावा ॥ ११ ॥
तो आत्मा कोणास कळेना ।
ज्ञानेंविण आकळेना ।
म्हणोनियां संतजना ।
विचारावें ॥ १२ ॥
विचारितां सज्जनांसी ।
ते म्हणती कीं अविनासी ।
जन्म मृत्यु आत्मयासी ।
बोलोंच नये ॥ १३ ॥
निराकारीं भासे आकर ।
आणी आकारीं भासे निराकार ।
निराकार आणी आकार ।
विवेकें वोळखावा ॥ १४ ॥
निराकार जाणावा नित्य ।
आकार जाणावा अनित्य ।
यास बोलिजे नित्यानित्य ।
विचारणा ॥ १५ ॥
सारीं भासे असार ।
आणि असारीं भासे सार ।
सारासार विचार ।
शोधून पाहावा ॥ १६ ॥
पंचभूतिक तें माइक ।
परंतु भासे अनेक ।
आणि आत्मा येक ।
व्यापून असे ॥ १७ ॥
चहुं भूतांमधें गगन ।
तैसें गगनीं असे सघन ।
नेहटून पाहतां अभिन्न ।
गगन आणि वस्तु ॥ १८ ॥
उपाधीयोगेंचि आकाश ।
उपाधी नस्तां निराभास ।
निराभास तें अविनाश ।
तैसें गगन ॥ १९ ॥
आतां असो हे विवंचना ।
परंतु जें पाहातां नासेना ।
तें गे तेंचि अनुमाना ।
विवेकें आणावें ॥ २० ॥
परमात्मा तो निराकार ।
जाणिजे हा विचार सार ।
आणी आपण कोण हा विचार ।
पाहिला पाहिजे ॥ २१ ॥
देहास अंत येतां ।
वायो जातो तत्वता ।
हें लटिकें म्हणाल तरी आतां ।
स्वासोस्वास धारावा ॥ २२ ॥
स्वास कोंडतां देह पडे ।
देह पडतां म्हणती मडें ।
मड्यास कर्तुत्व न घडे ।
कदाकाळीं ॥ २३ ॥
देहावेगळा वायो न करी ।
वायोवेगळा देह न करी ।
विचार पाहातां कांहींच न करी ।
येकावेगळें येक ॥ २४ ॥
उगेंच पाहातं मनुष्य दिसे ।
विचार घेतां कांहीं नसे ।
अभेदभक्तीचें लक्षण ऐसें ।
वोळखावें ॥ २५ ॥
कर्ता आपण ऐसे म्हणावें ।
तरी आपलें इछेसारिखें व्हावें ।
इछेसारिखें न होतां मानावें ।
अवघेंच वाव ॥ २६ ॥
म्हणोन कर्ता नव्हे किं आपण ।
तेथें भोक्ता कैंचा कोण ।
हें विचाराचें लक्षण ।
अविचारें न घडे ॥ २७ ॥
अविचार आणि विचार ।
जैसा प्रकाश अंधकार ।
विकार आणि निर्विकार ।
येक नव्हे कीं ॥ २८ ॥
जेथें नाहीं विवंचना ।
तेथें कांहींच चालेना ।
खरें तेंचि अनुमाना ।
कदा न ये ॥ २९ ॥
प्रत्ययास बोलिजे न्याये ।
अप्रत्यये तो अन्याये ।
जात्यांधास परीक्षा काये ।
नाना रत्नाची ॥ ३० ॥
म्हणोन ज्ञाता धन्य धन्य ।
जो निर्गुणेंसी अनन्य ।
आत्मनिवेदनें मान्य ।
परम पुरुष ॥ ३१ ॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
लघुबोधनाम समास सहावा ॥
समास सातवा :
प्रत्यय विवरण ॥ श्रीराम ॥
निर्मळ आभास निराभास ।
तयास दृष्टांत आकाश ।
आकाश म्हणिजे अवकाश ।
पसरला पैस ॥ १ ॥
आधीं पैस मग पदार्थ ।
प्रत्यये पाहातां यथार्थ ।
प्रत्ययेंविण पाहातां वेर्थ ।
सकळ कांहीं ॥ २ ॥
ब्रह्म म्हणिजे तें निश्चळ ।
आत्मा म्हणिजे तो चंचळ ।
तयास दृष्टांत केवळ ।
वायो जाणावा ॥ ३ ॥
घटाकाश दृष्टांत ब्रह्माचा ।
घटबिंब दृष्टांत आत्म्याचा ।
विवरतां अर्थ दोहींचा ।
भिन्न आहे ॥ ४ ॥
भूत म्हणिजे जितुकें जालें ।
जालें तितुके निमालें ।
चंचळ आलें आणी गेलें ।
ऐसें जाणावें ॥ ५ ॥
अविद्या जड आत्मा चंचळ ।
जड कर्पूर आत्मा अनळ ।
दोनी जळोन तत्काळ ।
विझोन जाती ॥ ६ ॥
ब्रह्म आकाश निश्चळ जाती ।
आत्मा वायो चंचळ जाती ।
परीक्षवंत परीक्षिती ।
खरें किं खोटें ॥ ७ ॥
जड अनेक आत्मा येक ।
ऐसा आतानात्माविवेक ।
जगा वर्तविता जगन्नायेक ।
तयास म्हणावें ॥ ८ ॥
जड अनात्मा चेतवी आत्मा ।
सर्वीं वर्ते सर्वात्मा ।
अवघा मिळोन चंचळात्मा ।
निश्चळ नव्हे ॥ ९ ॥
निश्चळ तें परब्रह्म ।
जेथें नाहीं दृश्यभ्रम ।
विमळ ब्रह्म तें निभ्रम ।
जैसें तैसें ॥ १० ॥
आधी आत्मानात्माविवेक थोर ।
मग सारासारविचार ।
सारासारविचारें संव्हार ।
प्रकृतीचा ॥ ११ ॥
विचारें प्रकृती संव्हारे ।
दृश्य अस्तांच वोसरे ।
अंतरात्मा निर्गुणीं संचरे ।
अध्यात्मश्रवणें ॥ १२ ॥
चढता अर्थ लागला ।
तरी अंतरात्मा चढतचि गेला ।
उतरल्या अर्थें उतरला ।
भूमंडळीं ॥ १३ ॥
अर्थासारिखा आत्मा होतो ।
जिकडे नेला तिकडे जातो ।
अनुमानें संदेहीं पडतो ।
कांहींयेक ॥ १४ ॥
निसंदेह अर्थ चालिला।
तरी आत्मा निसंदेहचि जाला ।
अनुमान-अर्थें जाला ।
अनुमानरूपी ॥ १५ ॥
नवरसिक अर्थ चाले ।
श्रोते तद्रूपचि जाले ।
चाटपणें होऊन गेले ।
चाटचि अवघे ॥ १६ ॥
जैसा जैसा घडे संग ।
तैसे गुह्यराचे रंग ।
याकारणें उत्तम मार्ग ।
पाहोन धरावा ॥ १७ ॥
उत्तम अन्नें बोलत गेले ।
तरी मन अन्नाकारचि जालें ।
लावण्य वनितेचें वर्णिलें ।
तरी मन तेथेंचि बैसे ॥ १८ ॥
पदार्थवर्णन अवघें ।
किती म्हणोन सांगावें ।
परंतु अंतरीं समजावें ।
होये किं नव्हे ॥ १९ ॥
जें जें देखिलें आणी ऐकिलें ।
तें अंतरीं दृढ बैसलें ।
हित अन्हित परीक्षिलें ।
परीक्षवंतीं ॥ २० ॥
याकारणें सर्व सांडावें ।
येक देवास धुंडावें ।
तरीचवर्म पडे ठावें ।
कांहींयेक ॥ २१ ॥
नाना सुखें देवें केलीं ।
लोकें तयास चुकलीं ।
ऐसीं चुकतां च गेलीं ।
जन्मवरी ॥ २२ ॥
सर्व सांडून शोधा मजला ।
ऐसें देवचि बोलिला ।
लोकीं शब्द अमान्य केला ।
भगवंताचा ॥ २३ ॥
म्हणोन नाना दुःखें भोगिती ।
सर्वकाळ कष्टी होती ।
मनीं सुखचि इछिती ।
परी तें कैंचें ॥ २४ ॥
उदंड सुख जया लागलें ।
वेडें तयास चुकलें ।
सुख सुख म्हणताच मेलें ।
दुःख भोगितां ॥ २५ ॥
शाहाण्यानें ऐसें न करावें ।
सुख होये तेंचि करावें ।
देवासी धुंडित जावें ।
ब्रह्मांडापरतें ॥ २६ ॥
मुख्य देवचि ठाईं पडिला ।
मग काये उणें तयाला ।
लोक वेडे विवेकाला ।
सांडून जाती ॥ २७ ॥
विवेकाचें फळ तें सुख ।
अविवेकाचें फळ तें दुःख ।
यांत मानेल तें अवश्यक ।
केलें पाहिजे ॥ २८ ॥
कर्तयासी वोळखावें ।
यास विवेक म्हणावें ।
विवेक सांडितां व्हावें ।
परम दुःखी ॥ २९ ॥
आतां असो हें बोलणें ।
कर्त्यास वोळखणें ।
आपलें हित विचक्षणें ।
चुकों नये ॥ ३० ॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
प्रत्यय विवरणनाम समास सातवा ॥
समास आठवा :
कर्ता निरूपण ॥ श्रीराम ॥
श्रोता म्हणे वक्तयासी ।
कोण कर्ता निश्चयेंसीं ।
सलळ सृष्टि ब्रह्मांडासी ।
कोणें केलें ॥ १ ॥
तव बोलिला सभानायेक ।
जे बोलिके येकाहून येक ।
या बोलण्याचे कौतुक ।
श्रोतीं सादर ऐकावें ॥ २ ॥
येक म्हणती कर्ता देव ।
येक म्हणती कोण देव ।
आपुलाला अभिप्राव ।
बोलते जाले ॥ ३ ॥
उत्तम मध्यम कनिष्ठ ।
भावर्थें बोलती पष्ट ।
आपुलाली उपासना श्रेष्ठ ।
मानिती जनीं ॥ ४ ॥
कोणीयेक ऐसें म्हणती ।
कर्ता देव मंगळमूर्ती ।
येक म्हणती सरस्वती ।
सर्व करी ॥ ५ ॥
येक म्हणती कर्ता भैरव ।
येक म्हणती खंडेराव ।
येक म्हणती बीरेदेव ।
येक म्हणती भगवती ॥ ६ ॥
येक म्हणती नरहरी ।
येक म्हणती बनशंकरी ।
येक म्हणती सर्व करी ।
नारायेणु ॥ ७ ॥
येक म्हणती श्रीराम कर्ता ।
येक म्हणती श्रीकृष्ण कर्ता ।
येक म्हणती भगवंत कर्ता ।
केशवराज ॥ ८ ॥
येक म्हणती पांडुरंग ।
येक म्हणती श्रीरंग ।
येक म्हणती झोटींग ।
सर्व करी ॥ ९ ॥
येक म्हणती मुंज्या कर्ता ।
येक म्हणती सूर्य कर्ता ।
येक म्हणती अग्न कर्ता ।
सकळ कांहीं ॥ १० ॥
येक म्हणती लक्ष्मी करी ।
येक म्हणती मारुती करी ।
येक म्हणती धरत्री करी ।
सर्व कांही ॥ ११ ॥
येक म्हणती तुकाई ।
येक म्हणती येमाई ।
येक म्हणती सटवाई ।
सर्वकरी ॥१२ ॥
येक म्हणती भार्गव कर्ता ।
येक म्हणती वामन कर्ता ।
येक म्हणती परमात्मा कर्ता ।
येकचि आहे ॥ १३ ॥
येक म्हणती विरणा कर्ता ।
येक म्हणती बस्वंणा कर्ता ।
येक म्हणती रेवंणा कर्ता ।
सर्व कांहीं ॥ १४ ॥
येक म्हणती रवळया कर्ता ।
येक म्हणती स्वामी कार्तिक कर्ता ।
येक म्हणती वेंकटेश कर्ता ।
सर्व कांहीं ॥ १५ ॥
येक म्हणती गुरु कर्ता ।
येक म्हणती दत्त कर्ता ।
येक म्हणती मुख्य कर्ता ।
वोढ्या जगन्नथ ॥ १६ ॥
येक म्हणती ब्रह्मा कर्ता ।
येक म्हणती विष्णु कर्ता ।
येक म्हणती महेश कर्ता ।
निश्चयेंसीं ॥ १७ ॥
येक म्हणती प्रजन्य कर्ता ।
येक म्हणती वायो कर्ता ।
येक म्हणती करून अकर्ता ।
निर्गुण देव ॥ १८ ॥
येक म्हणती माया करी ।
येक म्हणती जीव करी ।
येक म्हणती सर्व करी ।
प्रारब्धयोग ॥ १९ ॥
येक म्हणती प्रेत्‌न करी ।
येक म्हणती स्वभाव करी ।
येक म्हणती कोण करी ।
कोण जाणे ॥ २० ॥
ऐसा कर्त्याचा विचार ।
पुसतां भरला बजार ।
आतां कोणाचें उत्तर ।
खरें मानावें ॥ २१ ॥
जेहिं जो देव मानिला ।
कर्ता म्हणती तयाला ।
ऐसा लोकांचा गल्बला ।
वोसरेना ॥ २२ ॥
आपुलाल्या साभिमानें
निश्चयेचि केला मनें ।
याचा विचार पाहाणें ।
घडेचिना ॥ २३ ॥
बहु लोकांचा बहु विचार ।
अवघा राहों द्या बाजार ।
परंतु याचा विचार ।
ऐसा आहे ॥ २४ ॥
श्रोतीं व्हावें सावधान ।
निश्चयें तोडावा अनुमान ।
प्रत्यये मानावा प्रमाण ।
जाणते पुरुषीं ॥ २५ ॥
जें जें कर्तयानें केलें ।
तें तें त्याउपरी जालें ।
कर्त्यापूर्वीं आडळलें ।
न पाहिजे कीं ॥ २६ ॥
केलें तें पंचभूतिक ।
आणि पंचभूतिक ब्रह्मादिक ।
तरी भूतांशें पंचभूतिक ।
केलें तें घडेना ॥ २७ ॥
पंचभूतांस वेगळें करावें ।
मग कर्त्यास वोळखावें ।
पंचभूतिक तें स्वभावें ।
कर्त्यांस आलें ॥ २८ ॥
पंचभूतांवेगळें निर्गुण ।
तेथें नाहीं कर्तेपण ।
निर्विकारास विकार कोण ।
लाऊं शके ॥ २९ ॥
निर्गुणास कर्तव्य न घडे ।
सगुण जाल्यांत सांपडे ।
आतां कर्तव्यता कोणेकडे ।
बरें पाहा ॥ ३० ॥
लटिक्याचा कर्ता कोण ।
हें पुसणेंचि अप्रमाण ।
म्हणोनि हेंचि प्रमाण ।
जें स्वभावेंचि जालें ॥ ३१ ॥
येक सगुण येक निर्गुण ।
कोठें लाऊं कर्तेपण ।
या अर्थाचें विवरण ।
बरें पाहा ॥ ३२ ॥
सगुणें सगुण केलें ।
तरी तें पूर्वींच आहे जालें ।
निर्गुणास कर्तव्य लाविलें ।
नवचे कीं कदा ॥ ३३ ॥
येथें कर्ताचि दिसेना ।
प्रत्यये आणावा अनुमाना ।
दृश्य सत्यत्वें असेना ।
म्हणोनियां ॥ ३४ ॥
केलें तें अवघेंच लटिकें ।
तरी कर्ता हें बोलणेंचि फिकें ।
वक्ता म्हणे रे विवेकें ।
बरें पाहा ॥ ३५ ॥
बरें पाहाता प्रत्यये आला ।
तरी कां करावा गल्बला ।
प्रचित आलियां आपणाला ।
अंतर्यामीं ॥ ३६ ॥
आतां असो हें बोलणें ।
विवेकी तोचि हें जाणे ।
पूर्वपक्ष लागे उडवणें ।
येरवीं अनुर्वाच ॥ ३७ ॥
तंव श्रोता करी प्रस्न ।
देहीं सुखदुःखभोक्ता कोण ।
पुढें हेंचि निरूपण ।
बोलिलें असे ॥३८ ॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
कर्तानिरूपणनाम समास आठवा ॥
समास नववा :
आत्माविवरण ॥ श्रीराम ॥
आत्मयास शेरीरयोगें ।
उद्वेग चिंता करणें लागे ।
शरीरयोगें आत्मा जगे ।
हें तों पगटचि आहे ॥ १ ॥
देह अन्नचि खायेना ।
तरी आत्मा कदापि जगेना ।
अत्म्याविण चेतना ।
देहास कैंची ॥ २ ॥
हें येकावेगळें येक ।
करूं जातां निरार्थक ।
उभयेयोगें कोणीयेक ।
कार्य चाले ॥ ३ ॥
देहाला नाहीं चेतना ।
अत्म्यास पदार्थ उचलेना ।
स्वप्नभोजनें भरेना ।
पोट कांहीं ॥ ४ ॥
आत्मा स्वप्नावस्थेंत जातो ।
परंतु देहामध्यें हि असतो ।
निदसुरेपणें खाजवितो ।
चमत्कार पाहा॥ ५ ॥
अन्नरसें वाढे शरीर ।
शरीरप्रमाणें विचार ।
वृद्धपणीं तदनंतर ।
दोनी लाहानाळती ॥ ६ ॥
उत्तम द्रव्य देह खातो ।
देहयोगें आत्मा भुलतो ।
विस्मरणें शुद्धि सांडितो ।
सकळ कांहीं ॥ ७ ॥
देहानें घेतलें वीष ।
आत्मा जाये सावकास ।
वाढणें मोडणें आत्मयास ।
नेमस्त आहे ॥ ८ ॥
वाढणें मोडणें जाणें येणें ।
सुख दुःख देहाचेनि गुणें ।
नान प्रकारें भोगणें ।
आत्मयास घडे ॥ ९ ॥
वारुळ म्हणिजे पोकळ ।
मुंग्यांचे मार्गचि सकळ ।
तैसेंचि हें केवळ ।
शरीर जाणावें ॥ १० ॥
शरीरीं नाडीच खेटा ।
नाडीमध्यें पोकळ वाटा ।
लाहान थोर सगटा।
दाटल्या नाडी ॥११ ॥
प्राणी अन्नोदक घेतो ।
त्याचा अन्नरस होतो ।
त्यास वायो प्रवर्ततो ।
स्वासोस्वासें ॥ १२ ॥
नाडीद्वारां धांवे जीवन ।
जीवनामधें खेळे पवन ।
त्या पवनासरिसा जाण ।
आत्माहि विवरे ॥ १३ ॥
तृषेनें शोकलें शरीर ।
आत्म्यास कळे हा विचार ।
मग उठवून शरीर ।
चालवी उदकाकडे ॥ १४ ॥
उदक मागे शब्द बोलवी ।
मार्ग पाहोन शरीर चालवी ।
शरीर अवघें च हालवी ।
प्रसंगानुसार ॥ १५ ॥
क्षुधा लागते ऐसें जाणतो ।
मग देहाला उठवितो ।
आच्यावाच्या बोलवितो ।
ज्यासी त्यासी ॥ १६ ॥
बायेकांत म्हणे जालें जालें ।
देह सोवळें करून आणिलें ।
पायांत भरून चालविलें ।
तांतडीं तांतडीं ॥ १७ ॥
त्यासी पात्रावरी बैसविलें ।
नेत्रीं भरोन पात्र पाहिलें।
हाताकरवीं आरंभिलें ।
आपोशन ॥ १८ ॥
हाताकरवीं ग्रास उचलवी ।
मुखी जाऊन मुख पसरवी ।
दातांकरवीं चाववी ।
नेटें नेटें ॥ १९॥
आपण जिव्हेमधें खेळे ।
पाहातो परिमळसोहळे ।
केंस काडी खडा कळे ।
तत्काळ थुंकी ॥ २० ॥
आळणी कळतां मीठ मागे ।
बायलेसि म्हणे आगे कांगे ।
डोळे ताऊन पाहों लगे ।
रागें रागें ॥ २१ ॥
नाना अन्नचि गोडी ।
नाना रसें स्वाद निवडी ।
तिखट लागतां मस्तक झाडी ।
आणी खोंकी ॥ २३ ॥
मिरपुडी घातली फार ।
कायसें करितें खापर ।
जिव्हेकरवीं कठिणोत्तर ।
बोलवी रागें ॥ २४ ॥
आज्य उदंड जेविला ।
सवेंच ता।म्ब्या उचलिला ।
घळघळां घेऊं लागला।
सावकास॥ २५ ॥
देहीं सुखदुःखभोक्ता ।
तो येक आत्माचि पाहातां ।
आत्म्याविण देह वृथा ।
मडें होये ॥ २६ ॥
मनाच्या अनंत वृत्ति ।
जाणणें तेचि आत्मस्थिति ।
त्रैलोकीं जितुक्या वेक्ती ।
तदांतरीं आत्मा ॥ २७ ॥
जगामध्यें जगदात्मा ।
विश्वामधें विश्वात्मा ।
सर्व चालवी सर्वात्मा ।
नाना रूपें ॥ २८ ॥
हुंगे चाखे ऐके देखें ।
मृद कठिण वोळखे ।
शीत उष्ण ठाउकें ।
तत्काळ होये ॥ २९ ॥
सावधपणें लाघवी ।
बहुत करी उठाठेवी ।
या धूर्ताच्या उगवी ।
धूर्तचि करी ॥ ३० ॥
वायोसरिसा परिमळ येतो ।
परि तो परिमळ वितळोन जातो ।
वायो धुळी घेउनी येतो ।
परी ते हि जाये ॥ ३१ ॥
शीत उष्ण वायोसरिसें ।
सुवासें अथवा कुवासें ।
असिजे परी सावकासें ।
तगणें न घडे ॥ ३२ ॥
वायोसरिसे रोग येती ।
वायोसरिसी भूतें धांवती ।
धूर आणी धुकटें येती ।
वायोसवें ॥ ३३ ॥
वायोसवें कांहींच जगेना ।
आत्म्यासवें वायो तगेना ।
आत्म्याची चपळता जाणा ।
अधिक आहे ॥ ३४ ॥
वायो कठिणास आडतो ।
आत्मा कठिण भेदून जातो ।
कठिण पाहों तरी तो ।
छेदेहिना ॥ ३५ ॥
वायो झडझडां वाजे ।
आत्मा कांहींच न वाजे ।
मोनेंचि अंतरीं समजे ।
विवरोन पाहातां ॥ ३६ ॥
शरीरास बरें केलें ।
तें आत्मयास पावलें ।
शरीरयोगें जालें ।
समाधान ॥ ३७ ॥
देहावेगळे उपाये नाना ।
करितां आत्मयास पावेना ।
समाधान पावे वासना ।
देहाचेनि ॥ ३८ ॥
देहआत्मयाचें कौतुक ।
पाहों जातां हें अनेक ।
देहावेगळी आडणुक ।
आत्मयास होये ॥ ३९ ॥
येक असतां उदंड घडे ।
वेगळें पाहातां कांहींच न घडे ।
विवेकें त्रिलोकीं पवाडे ।
देहात्मयोगें ॥ ४० ॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आत्मविवरणनाम समास नवावा ॥
समास दहावा :
शिकवणनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
पालेमाळा सुमनमाळा ।
फळमाळा बीजमाळा ।
पाषाणमाळा कवडेमाळा ।
सुत्रें चालती ॥ १ ॥
स्फटिकमाळा मोहरेमाळा ।
काष्ठमाळा गंधमाळा ।
धातुमाळा रत्नमाळा ।
जाळ्या वोलि चांदोवे ॥ २ ॥
परी हें तंतूनें चालतें।
तंतू नस्तां विष्कळीत होतें।
तैसें म्हणों आत्मयातें।
तरी साहित्य न पडे ॥ ३ ॥
तंतूस मणी वोविला।
तंतूमध्येंचि राहिला ।
आत्मा सर्वांगीं व्यापला ।
पाहाना कां॥ ४ ॥
आत्मा चपळ सहजगुणें ।
दोरी काये चळों जाणे ।
म्हणोन दृष्टांत देणें ।
साहित्य न घडे ॥ ५ ॥
नाना वल्लींत जळांश ।
उसांमध्यें दाटला रस ।
परी तो रस आणी बाकस ।
येक नव्हे ॥ ६ ॥
देही आत्मा देह अनात्मा ।
त्याहून पर तो परमात्मा ।
निरंजनास उपमा ।
असेचिना ॥ ७ ॥
रायापासून रंकवरी ।
अवघ्या मनुष्यांचियां हारी ।
सगट समान सरी ।
कैसी करावी ॥ ८ ॥
देव दानव मानव ।
नीच योनी हीन जीव ।
पापी सुकृति अभिप्राव ।
उदंड आहे ॥ ९ ॥
येकांशें जग चाले ।
परी सामर्थ्य वेगळालें ।
येकासंगे मुक्त केलें ।
येकासंगें रवरव ॥ १० ॥
साकर माती पृथ्वी होये ।
परी ते माती खातां न ये ।
गरळ आप नव्हे काये ।
परी तें खोटें ॥ ११ ॥
पुण्यात्मा आणी पापात्मा ।
दोहिंकडे अंतरात्मा ।
साधु भोंदु सीमा ।
सांडूंच नये ॥ १२ ॥
अंतर येक तों खरें ।
परी सांगातें घेऊं न येती माहारे ।
पंडित आणि चाटें पोरें ।
येक कैसीं ॥ १३ ॥
मनुष्य आणि गधडे ।
राजहंस आणि कोंबडें ।
राजे आणि माकडें ।
एक कैसीं ॥ १४ ॥
भागीरथीचें जळ आप ।
मोरी संवदणी तेंहि आप ।
कुश्चिळ उदक अल्प ।
सेववेना ॥ १५ ॥
याकारणें आचारशुद्ध ।
त्याउपरी विचारशुद्ध ।
वीतरागी आणि सुबुद्ध ।
ऐसा पाहिजे ॥ १६ ॥
शूरांहून मानिलें लंडी ।
तरी युद्धप्रसंगीं नरकाडी ।
श्रीमंत सांडून बराडी ।
सेविता कैसें ॥ १७ ॥
येका उदकें सकळ जालें ।
परी पाहोन पाहिजे सेविलें ।
सगट अवघेंच घेतलें ।
तरी तें मूर्खपण ॥ १८॥
जीवनाचेंच जालें अन्न ।
अन्नाचें जालें वमन ।
परी वमनाचें भोजन ।
करितां न ये ॥ १९॥
तैसें निंद्य सोडूनद्यावें ।
वंद्य तें हृदईं धरावें ।
सत्कीर्तीनें भरावें।
भूमंडळ ॥ २० ॥
उत्तमांसि उत्तम माने।
कनिष्ठांस तें न माने ।
म्हणौन करंटे देवानें ।
करून ठेवले ॥ २१ ॥
सांडा अवघें करंटपण ।
धरावें उत्तम लक्षण ।
हरिकथा पुराण श्रवण ।
नीति न्याये ॥२२ ॥
वर्तयाचाविवेक ।
राजी राखणें सकळ लोक ।
हळुहळु पुण्यलोक।
करीत जावे॥ २३ ॥
मुलाचे चालीनें चालावें ।
मुलाच्या मनोगतें बोलावें ।
तैसें जनास सिकवावें ।
हळुहळु ॥ २४ ॥
मुख्य मनोगत राखणें ।
हेंचि चातुर्याचीं लक्षणें ।
चतुर तो चतुरांग जाणें ।
इतर तीं वेडीं ॥ २५ ॥
वेड्यास वेडें म्हणों नये ।
वर्म कदापि बोलों नये।
तरीच घडे दिग्विजये ।
निस्पृहासी ॥ २६॥
उदंड स्थळीं उदंड प्रसंग ।
जाणोनि करणें येथासांग ।
प्राणिमात्राचा अंतरंग ।
होऊन जावें ॥ २७ ॥
मनोगत राखोन जातां ।
परस्परें होये अवस्ता ।
मनोगत तोडितां वेवस्तां ।
बरी नाहीं ॥ २८ ॥
याकारणें मनोगत ।
राखेल तो मोठा महंत ।
मनोगत राखतां समस्त ।
वोढोन येती ॥ २९ ॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
शिकवणनिरूपणनाम समास दहावा ॥
॥ दशक तेरावा समाप्त ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse