द्वितीय  अध्याय 

॥ श्रीमत् भगवद्गीता ॥

अथ द्वितीयोऽध्यायः ।   साङ्ख्ययोगः

सञ्जय उवाच ।

तं तथा कृपयाविष्टम्, अश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् ।

विषीदन्तमिदं वाक्यम्, उवाच मधुसूदनः ॥ २-१॥

श्रीभगवानुवाच ।

कुतस्त्वा कश्मलमिदं,

 विषमे समुपस्थितम् ।

अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यम्,

 अकीर्तिकरमर्जुन ॥ २-२॥

क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ, 

नैतत्त्वय्युपपद्यते ।

क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं,

 त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप ॥ २-३॥

अर्जुन उवाच ।

कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये,

 द्रोणं च मधुसूदन ।

इषुभिः प्रतियोत्स्यामि,

 पूजार्हावरिसूदन ॥ २-४॥

गुरूनहत्वा हि महानुभावान्

श्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके ।

हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव

भुञ्जीय भोगान् रुधिरप्रदिग्धान् ॥ २-५॥

न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो

 यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः ।

यानेव हत्वा न जिजीविषामस्-

तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः ॥ २-६॥

कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः

पृच्छामि त्वां धर्मसम्मूढचेताः ।

यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे

शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ॥ २-७॥

न हि प्रपश्यामि ममापनुद्याद्

यत् शोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् ।

अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं

राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम् ॥ २-८॥

   सञ्जय उवाच ।

एवमुक्त्वा हृषीकेशं, 

गुडाकेशः परन्तप ।

न योत्स्य इति गोविन्दम्, 

उक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ॥ २-९॥

तमुवाच हृषीकेशः,

 प्रहसन्निव भारत ।

सेनयोरुभयोर्मध्ये, 

विषीदन्तमिदं वचः ॥ २-१०॥

श्रीभगवानुवाच ।

अशोच्यानन्वशोचस्त्वं, 

प्रज्ञावादांश्च भाषसे ।

गतासूनगतासूंश्च, 

नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥ २-११॥

न त्वेवाहं जातु नासं, 

न त्वं नेमे जनाधिपाः ।

न चैव न भविष्यामः, 

सर्वे वयमतः परम् ॥ २-१२॥

देहिनोऽस्मिन्यथा देहे,

 कौमारं यौवनं जरा ।

तथा देहान्तर-प्राप्ति:, 

धीर: तत्र न मुह्यति ॥ २-१३॥

मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय, 

शीतोष्णसुखदुःखदाः ।

आगमापायिनोऽनित्या:, 

तांस्तितिक्षस्व भारत ॥ २-१४॥

यं हि न व्यथयन्त्येते, 

पुरुषं पुरुषर्षभ ।

समदुःखसुखं धीरं,

 सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥ २-१५॥

नासतो विद्यते भावो, 

नाभावो विद्यते सतः ।

उभयोरपि दृष्टोऽन्त:, 

त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ॥ २-१६॥

अविनाशि तु तद्विद्धि, 

येन सर्वमिदं ततम् ।

विनाशमव्ययस्यास्य, 

न कश्चित्कर्तुमर्हति ॥ २-१७॥

अन्तवन्त इमे देहा, 

नित्यस्योक्ताः शरीरिणः ।

अनाशिनोऽप्रमेयस्य, 

तस्माद्युध्यस्व भारत ॥ २-१८॥

य एनं वेत्ति हन्तारं, 

यश्चैनं मन्यते हतम् ।

उभौ तौ न विजानीतो, 

नायं हन्ति न हन्यते ॥ २-१९॥

 न जायते म्रियते वा कदाचिन्

नायं भूत्वा भविता वा न भूयः ।

अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो

न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ २-२०॥

वेदाविनाशिनं नित्यं, 

य एनमजमव्ययम् ।

कथं स पुरुषः पार्थ, 

कं घातयति हन्ति कम् ॥ २-२१॥

वासांसि जीर्णानि यथा विहाय

नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि ।

तथा शरीराणि विहाय जीर्णानि

अन्यानि संयाति नवानि देही ॥ २-२२॥

नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि, 

नैनं दहति पावकः ।

न चैनं क्लेदयन्त्यापो, 

न शोषयति मारुतः ॥ २-२३॥

अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयम् ,

अक्लेद्योऽशोष्य एव च ।

नित्यः सर्वगतः स्थाणु:, 

अचलोऽयं सनातनः ॥ २-२४॥

अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयम्,

 अविकार्योऽयमुच्यते ।

तस्मादेवं विदित्वैनं, 

नानुशोचितुमर्हसि ॥ २-२५॥

अथ चैनं नित्यजातं, 

नित्यं वा मन्यसे मृतम् ।

तथापि त्वं महाबाहो, 

नैवं शोचितुमर्हसि ॥ २-२६॥

जातस्य हि ध्रुवो मृत्यु: 

 ध्रुवं जन्म मृतस्य च ।

तस्मादपरिहार्येऽर्थे, 

न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ २-२७॥

अव्यक्तादीनि भूतानि, 

व्यक्तमध्यानि भारत ।

अव्यक्तनिधनान्येव, 

तत्र का परिदेवना ॥ २-२८॥

आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेनम् 

आश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः ।

आश्चर्यवच्चैनमन्यः शृणोति

श्रुत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् ॥ २-२९॥

देही नित्यमवध्योऽयं,

 देहे सर्वस्य भारत ।

तस्मात्सर्वाणि भूतानि, 

न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ २-३०॥

स्वधर्ममपि चावेक्ष्य, 

न विकम्पितुमर्हसि ।

धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्,

 क्षत्रियस्य न विद्यते ॥ २-३१॥

यदृच्छया चोपपन्नं, 

स्वर्गद्वारमपावृतम् ।

सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ,

 लभन्ते युद्धमीदृशम् ॥ २-३२॥

अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं, 

सङ्ग्रामं न करिष्यसि ।

ततः स्वधर्मं कीर्तिं च, 

हित्वा पापमवाप्स्यसि ॥ २-३३॥

अकीर्तिं चापि भूतानि, 

कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम् ।

सम्भावितस्य चाकीर्तिर्, 

मरणादतिरिच्यते ॥ २-३४॥

भयाद्रणादुपरतं, 

मंस्यन्ते त्वां महारथाः ।

येषां च त्वं बहुमतो, 

भूत्वा यास्यसि लाघवम् ॥ २-३५॥

अवाच्यवादांश्च बहून्, 

वदिष्यन्ति तवाहिताः ।

निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं, 

ततो दुःखतरं नु किम् ॥ २-३६॥

हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं, 

जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम् ।

तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय, 

युद्धाय कृतनिश्चयः ॥ २-३७॥

सुखदुःखे समे कृत्वा, 

लाभालाभौ जयाजयौ ।

ततो युद्धाय युज्यस्व, 

नैवं पापमवाप्स्यसि ॥ २-३८॥

एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये, 

बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु ।

बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ, 

कर्मबन्धं प्रहास्यसि ॥ २-३९॥

नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति, 

प्रत्यवायो न विद्यते ।

स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य, 

त्रायते महतो भयात् ॥ २-४०॥

व्यवसायात्मिका बुद्धिर्, 

एकेह कुरुनन्दन ।

बहुशाखा ह्यनन्ताश्च, 

बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ॥ २-४१॥

यामिमां पुष्पितां वाचं, 

प्रवदन्त्यविपश्चितः ।

वेदवादरताः पार्थ, 

नान्यदस्तीति वादिनः ॥ २-४२॥

कामात्मानः स्वर्गपरा, 

जन्मकर्मफलप्रदाम् ।

क्रियाविशेषबहुलां, 

भोगैश्वर्यगतिं प्रति ॥ २-४३॥

भोगैश्वर्यप्रसक्तानां, 

तयापहृतचेतसाम् ।

व्यवसायात्मिका बुद्धिः, 

समाधौ न विधीयते ॥ २-४४॥

त्रैगुण्यविषया वेदा, 

निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन ।

निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थो, 

निर्योगक्षेम आत्मवान् ॥ २-४५॥

यावानर्थ उदपाने, 

सर्वतः सम्प्लुतोदके ।

तावान्सर्वेषु वेदेषु, 

ब्राह्मणस्य विजानतः ॥ २-४६॥

कर्मण्येवाधिकारस्ते, 

मा फलेषु कदाचन ।

मा कर्मफलहेतुर्भूर्, 

मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥ २-४७॥

योगस्थः कुरु कर्माणि, 

सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय ।

सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा, 

समत्वं योग उच्यते ॥ २-४८॥

दूरेण ह्यवरं कर्म, 

बुद्धियोगाद्धनञ्जय ।

बुद्धौ शरणमन्विच्छ, 

कृपणाः फलहेतवः ॥ २-४९॥

बुद्धियुक्तो जहातीह, 

उभे सुकृतदुष्कृते ।

तस्माद्योगाय युज्यस्व, 

योगः कर्मसु कौशलम् ॥ २-५०॥

कर्मजं बुद्धियुक्ता हि, 

फलं त्यक्त्वा मनीषिणः ।

जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः, 

पदं गच्छन्त्यनामयम् ॥ २-५१॥

यदा ते मोहकलिलं, 

बुद्धिर्व्यतितरिष्यति ।

तदा गन्तासि निर्वेदं, 

श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥ २-५२॥

श्रुतिविप्रतिपन्ना ते, 

यदा स्थास्यति निश्चला ।

समाधावचला बुद्धि:, 

तदा योगमवाप्स्यसि ॥ २-५३॥

अर्जुन उवाच ।

स्थितप्रज्ञस्य का भाषा,

 समाधिस्थस्य केशव ।

स्थितधीः किं प्रभाषेत,

 किमासीत व्रजेत किम् ॥ २-५४॥

श्रीभगवानुवाच ।

प्रजहाति यदा कामान्, 

सर्वान्पार्थ मनोगतान् ।

आत्मन्येवात्मना तुष्टः, 

स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥ २-५५॥

दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः, 

सुखेषु विगतस्पृहः ।

वीतरागभयक्रोधः,

 स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥ २-५६॥

यः सर्वत्रानभिस्नेहस्, 

तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् ।

नाभिनन्दति न द्वेष्टि, 

तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५७॥

यदा संहरते चायं, 

कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः ।

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्, 

तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५८॥

विषया विनिवर्तन्ते, 

निराहारस्य देहिनः ।

रसवर्जं रसोऽप्यस्य, 

परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ २-५९॥

यततो ह्यपि कौन्तेय, 

पुरुषस्य विपश्चितः ।

इन्द्रियाणि प्रमाथीनि, 

हरन्ति प्रसभं मनः ॥ २-६०॥

तानि सर्वाणि संयम्य, 

युक्त आसीत मत्परः ।

वशे हि यस्येन्द्रियाणि, 

तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-६१॥

ध्यायतो विषयान्पुंसः, 

सङ्गस्तेषूपजायते ।

सङ्गात्सञ्जायते कामः, 

कामात्क्रोधोऽभिजायते ॥ २-६२॥

क्रोधाद्भवति सम्मोहः, 

सम्मोहात्स्मृतिविभ्रमः ।

स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशो, 

बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥ २-६३॥

रागद्वेषविमुक्तैस्तु, 

विषयानिन्द्रियैश्चरन् । 

आत्मवश्यैर्विधेयात्मा, 

प्रसादमधिगच्छति ॥ २-६४॥

प्रसादे सर्वदुःखानां, 

हानिरस्योपजायते ।

प्रसन्नचेतसो ह्याशु, 

बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ॥ २-६५॥

नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य, 

न चायुक्तस्य भावना ।

न चाभावयतः शान्तिर्, 

अशान्तस्य कुतः सुखम् ॥ २-६६॥

इन्द्रियाणां हि चरतां, 

यन्मनोऽनुविधीयते ।

तदस्य हरति प्रज्ञां, 

वायुर्नावमिवाम्भसि ॥ २-६७॥

तस्माद्यस्य महाबाहो, 

निगृहीतानि सर्वशः ।

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्, 

तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-६८॥

या निशा सर्वभूतानां, 

तस्यां जागर्ति संयमी ।

यस्यां जाग्रति भूतानि, 

सा निशा पश्यतो मुनेः ॥ २-६९॥

आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं

समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत् ।

तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे

स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ॥ २-७०॥

विहाय कामान्यः सर्वान्, 

पुमांश्चरति निःस्पृहः ।

निर्ममो निरहङ्कारः,

 स शान्तिमधिगच्छति ॥ २-७१॥

एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ, 

नैनां प्राप्य विमुह्यति ।

स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि, 

ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति ॥ २-७२॥

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु

ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे

साङ्ख्ययोगो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥