Embedded Files
॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥
॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ श्रीमद् भगवद्गीता ॥
॥ अथ सप्तदशोऽध्यायः
- अध्याय सतरावा ॥
॥ श्रद्धात्रयविभागयोगः ॥
विश्वविकासित मुद्रा ।
जया सोडी तुझी योगमुद्रा ।
तया नमोजी गणेंद्रा ।
श्रीगुरुराया ॥ १ ॥
त्रिगुणत्रिपुरीं वेढिला ।
जीवत्वदुर्गीं आडिला ।
तो आत्मशंभूनें सोडविला ।
तुझिया स्मृती ॥ २ ॥
म्हणौनि शिवेंसीं कांटाळा ।
गुरुत्वें तूंचि आगळा ।
तर्ही हळु मायाजळा- ।
माजीं तारूनि ॥ ३ ॥
जे तुझ्याविखीं मूढ ।
तयांलागीं तूं वक्रतुंड ।
ज्ञानियांसी तरी अखंड ।
उजूचि आहासी ॥ ४ ॥
दैविकी दिठी पाहतां सानी ।
तर्ही मीलनोन्मीलनीं ।
उत्पत्ति प्रळयो दोन्ही ।
लीलाचि करिसी ॥ ५ ॥
प्रवृत्तिकर्णाच्या चाळीं ।
उठली मदगंधानिळीं ।
पूजीजसी नीलोत्पलीं ।
जीवभृंगांच्या ॥ ६ ॥
पाठीं निवृत्तिकर्णताळें ।
आहाळली ते पूजा विधुळे ।
तेव्हां मिरविसी मोकळें ।
आंगाचें लेणें ॥ ७ ॥
वामांगीचा लास्यविलासु ।
जो हा जगद्रूप आभासु ।
तो तांडवमिसें कळासु ।
दाविसी तूं ॥ ८ ॥
हें असो विस्मो दातारा ।
तूं होसी जयाचा सोयरा ।
सोइरिकेचिया व्यवहारा ।
मुकेचि तो ॥ ९ ॥
फेडितां बंधनाचा ठावो ।
तूं जगद्बंधु ऐसा भावो ।
धरूं वोळगे उवावो ।
तुझाचि आंगीं ॥ १० ॥
तंव दुजयाचेनि नांवें तया ।
देहही नुरेचि पैं देवराया ।
जेणें तूं आपणपयां ।
केलासि दुजा ॥ ११ ॥
तूंतें करूनि पुढें ।
जे उपायें घेती दवडे ।
तयां ठासी बहुवें पाडें ।
मागांचि तूं ॥ १२ ॥
जो ध्यानें सूये मानसीं ।
तयालागीं नाहीं तूं त्याचे देशीं ।
ध्यानही विसरे तेणेंसीं ।
वालभ तुज ॥ १३ ॥
तूतें सिद्धचि जो नेणे ।
तो नांदे सर्वज्ञपणें ।
वेदांही येवढें बोलणें ।
नेघसी कानीं ॥ १४ ॥
मौन गा तुझें राशिनांव ।
आतां स्तोत्रीं कें बांधों हाव ।
दिसती तेतुली माव ।
भजों काई ॥ १५ ॥
दैविकें सेवकु हों पाहों ।
तरी भेदितां द्रोहोचि लाहों ।
म्हणौनि आतां कांहीं नोहों ।
तुजलागीं जी ॥ १६ ॥
जैं सर्वथा सर्वही नोहिजे ।
तैं अद्वया तूतें लाहिजे ।
हें जाणें मी वर्म तुझें ।
आराध्य लिंगा ॥ १७ ॥
तरी नुरोनि वेगळेंपण ।
रसीं भजिन्नलें लवण ।
तैसें नमन माझें जाण ।
बहु काय बोलों ॥ १८ ॥
आतां रिता कुंभ समुद्रीं रिगे ।
तो उचंबळत भरोनि निगे ।
कां दशीं दीपसंगें ।
दीपुचि होय ॥ १९ ॥
तैसा तुझिया प्रणितीं ।
मी पूर्णु जाहलों श्रीनिवृत्ती ।
आतां आणीन व्यक्तीं ।
गीतार्थु तो ॥ २० ॥
तरी षोडशाध्यायशेखीं ।
तिये समाप्तीच्या श्लोकीं ।
जो ऐसा निर्णयो निष्टंकीं ।
ठेविला देवें ॥ २१ ॥
जे कृत्याकृत्यव्यवस्था ।
अनुष्ठावया पार्था ।
शास्त्रचि एक सर्वथा ।
प्रमाण तुज ॥ २२ ॥
तेथ अर्जुन मानसें ।
म्हणे हें ऐसें कैसें ।
जे शास्त्रेंवीण नसे ।
सुटिका कर्मा ॥ २३ ॥
तरी तक्षकाची फडे ।
ठाकोनि कैं तो मणि काढे ।
कैं नाकींचा केशु जोडे ।
सिंहाचिये ? ॥ २४ ॥
मग तेणें तो वोंविजे ।
तरीच लेणें पाविजे ।
एर्हवीं काय असिजे ।
रिक्तकंठीं ? ॥ २५ ॥
तैसी शास्त्रांची मोकळी ।
यां कैं कोण पां वेंटाळी ।
एकवाक्यतेच्या फळीं ।
पैसिजे कैं ? ॥ २६ ॥
जालयाही एकवाक्यता ।
कां लाभें वेळु अनुष्ठितां ।
कैंचा पैसारु जीविता ।
येतुलालिया ॥ २७ ॥
आणि शास्त्रें अर्थें देशें काळें ।
या चहूंही जें एकफळे ।
तो उपावो कें मिळे ।
आघवयांसी ? ॥ २८ ॥
म्हणौनि शास्त्राचें घडतें ।
नोहें प्रकारें बहुतें ।
तरी मुर्खा मुमुक्षां येथें ।
काय गति पां ? ॥ २९ ॥
हा पुसावया अभिप्रावो ।
जो अर्जुन करी प्रस्तावो ।
तो सतराविया ठावो ।
अध्याया येथ ॥ ३० ॥
तरी सर्वविषयीं वितृष्णु ।
जो सकळकळीं प्रवीणु ।
कृष्णाही नवल कृष्णु ।
अर्जुनत्वें जो ॥ ३१ ॥
शौर्या जोडला आधारु ।
जो सोमवंशाचा शृंगारु ।
सुखादि उपकारु ।
जयाची लीला ॥ ३२ ॥
जो प्रज्ञेचा प्रियोत्तमु ।
ब्रह्मविद्येचा विश्रामु ।
सहचरु मनोधर्मु ।
देवाचा जो ॥ ३३ ॥
अर्जुन उवाच ।
ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य
यजन्ते श्रद्धयान्विताः ।
तेषां निष्ठा तु का कृष्ण
सत्त्वमाहो रजस्तमः ॥ १ ॥
तो अर्जुन म्हणे गा तमालश्यामा ।
इंद्रियां फांवलिया ब्रह्मा ।
तुझां बोलु आम्हा ।
साकांक्षु पैं जी ॥ ३४ ॥
जें शास्त्रेंवांचूनि आणिकें ।
प्राणिया स्वमोक्षु न देखे ।
ऐसें कां कैंपखें ।
बोलिलासी ॥ ३५ ॥
तरी न मिळेचि तो देशु ।
नव्हेचि काळा अवकाशु ।
जो करवी शास्त्राभ्यासु ।
तोही दुरी ॥ ३६ ॥
आणि अभ्यासीं विरजिया ।
होती जिया सामुग्रिया ।
त्याही नाहीं आपैतिया ।
तिये वेळीं ॥ ३७ ॥
उजू नोहेचि प्राचीन ।
नेदीचि प्रज्ञा संवाहन ।
ऐसें ठेलें आपादन ।
शास्त्राचें जया ॥ ३८ ॥
किंबहुना शास्त्रविखीं ।
एकही न लाहातीचि नखी ।
म्हणौनि उखिविखी ।
सांडिली जिहीं ॥ ३९ ॥
परी निर्धारूनि शास्त्रें ।
अर्थानुष्ठानें पवित्रें ।
नांदताति परत्रें ।
साचारें जे ॥ ४० ॥
तयां{ऐ}सें आम्हीं होआवें ।
ऐसी चाड बांधोनि जीवें ।
घेती तयांचें मागावे ।
आचरावया ॥ ४१ ॥
धड्याचिया आखरां ।
तळीं बाळ लिहे दातारा ।
कां पुढांसूनि पडिकरा ।
अक्षमु चाले ॥ ४२ ॥
तैसें सर्वशास्त्रनिपुण ।
तयाचें जें आचरण ।
तेंचि करिती प्रमाण ।
आपलिये श्रद्धे ॥ ४३ ॥
मग शिवादिकें पूजनें ।
भूम्यादिकें महादानें ।
आग्निहोत्रादि यजनें ।
करिती जे श्रद्धा ॥ ४४ ॥
तयां सत्त्वरजतमां- ।
माजीं कोण पुरुषोत्तमा ।
गति होय ते आम्हां ।
सांगिजो जी ॥ ४५ ॥
तंव वैकुंठपीठींचें लिंग ।
जो निगमपद्माचा पराग ।
जिये जयाचेनि हें जग ।
अंगच्छाया ॥ ४६ ॥
काळ सावियाचि वाढु ।
लोकोत्तर प्रौढु ।
आद्वितीय गूढु ।
आनंदघनु ॥ ४७ ॥
इयें श्लाघिजती जेणें बिकें ।
तें जयाचें आंगीं असिकें ।
तो श्रीकृष्ण स्वमुखें ।
बोलत असे ॥ ४८ ॥
श्री भगवानुवाच ।
त्रिविध भवति श्रद्धा
देहिनां सा स्वभावजा ।
सात्त्विकी राजसी चैव
तामसी चेति तां श्रृणु ॥ २ ॥
म्हणे पार्था तुझा अतिसो ।
हेंही आम्ही जाणतसों ।
जे शास्त्राभ्यासाचा आडसो ।
मानितोसि कीं ॥ ४९ ॥
नुसधियाची श्रद्धा ।
झोंबों पाहसी परमपदा ।
तरी तैसें हें प्रबुद्धा ।
सोहोपें नोहे ॥ ५० ॥
श्रद्धा म्हणितलियासाठीं ।
पातेजों नये किरीटी ।
काय द्विजु अंत्यजघृष्टीं ।
अंत्यजु नोहे ? ॥ ५१ ॥
गंगोदक जरी जालें ।
तरी मद्यभांडां आलें ।
तें घेऊं नये कांहीं केलें ।
विचारीं पां ॥ ५२ ॥
चंदनु होय शीतळु ।
परी अग्नीसी पावे मेळु ।
तैं हातीं धरितां जाळूं ।
न शके काई ? ॥ ५३ ॥
कां किडाचिये आटतिये पुटीं ।
पडिलें सोळें किरीटी ।
घेतलें चोखासाठीं ।
नागवीना ? ॥ ५४ ॥
तैसें श्रद्धेचें दळवाडें ।
अंगें कीर चोखडें ।
परी प्राणियांच्या पडे ।
विभागीं जैं ॥ ५५ ॥
ते प्राणिये तंव स्वभावें ।
आनादिमायाप्रभावें ।
त्रिगुणाचेचि आघवे ।
वळिले आहाती ॥ ५६ ॥
तेथही दोन गुण खांचती ।
मग एक धरी उन्नती ।
तैं तैसियाचि होती वृत्ती ।
जीवांचिया ॥ ५७ ॥
वृत्ती{ऐ}सें मन धरिती ।
मना{ऐ}सी क्रिया करिती ।
केलिया ऐसी वरीती ।
मरोनि देहें ॥ ५८ ॥
बीज मोडे झाड होये ।
झाड मोडे बीजीं सामाये ।
ऐसेनि कल्पकोडी जाये ।
परी जाति न नशे ॥ ५९ ॥
तियापरीं यियें अपारें ।
होत जात जन्मांतरें ।
परी त्रिगुणत्व न व्यभिचरें ।
प्राणियांचें ॥ ६० ॥
म्हणूनि प्राणियांच्या पैकीं ।
पडिली श्रद्धा अवलोकीं ।
ते होय गुणासारिखी ।
तिहीं ययां ॥ ६१ ॥
विपायें वाढे सत्त्व शुद्ध ।
तेव्हां ज्ञानासी करी साद ।
परी एका दोघे वोखद ।
येर आहाती ॥ ६२ ॥
सत्त्वाचेनि आंगलगें ।
ते श्रद्धा मोक्षफळा रिगे ।
तंव रज तम उगे ।
कां पां राहाती ? ॥ ६३ ॥
मोडोनि सत्त्वाची त्राये ।
रजोगुण आकाशें जाये ।
तेव्हां तेचि श्रद्धा होये ।
कर्मकेरसुणी ॥ ६४ ॥
मग तमाची उठी आगी ।
तेव्हां तेचि श्रद्धा भंगी ।
हों लागे भोगालागीं ।
भलतेया ॥ ६५ ॥
सत्त्वानुरूपा सर्वस्य
श्रद्धा भवति भारत ।
श्रद्धामयोऽयं पुरुषो
यो यछ्रद्धः स एव सः ॥ ३ ॥
एवं सत्त्वरजतमा- ।
वेगळी श्रद्धा सुवर्मा ।
नाहीं गा जीवग्रामा- ।
माजीं यया ॥ ६६ ॥
म्हणौनि श्रद्धा स्वाभाविक ।
असे पैं त्रिगुणात्मक ।
रजतमसात्त्विक ।
भेदीं इहीं ॥ ६७ ॥
जैसें जीवनचि उदक ।
परी विषीं होय मारक ।
कां मिरयामाजीं तीख ।
उंसीं गोड ॥ ६८ ॥
तैसा बहुवसें तमें ।
जो सदाचि होय निमे ।
तेथ श्रद्धा परीणमे ।
तेंचि होऊनि ॥ ६९ ॥
मग काजळा आणि मसी ।
न दिसे विवंचना जैसी ।
तेवीं श्रद्धा तामसी ।
सिनी नाहीं ॥ ७० ॥
तैसीच राजसीं जीवीं ।
रजोमय जाणावी ।
सात्त्विकीं आघवीं ।
सत्त्वाचीच ॥ ७१ ॥
ऐसेनि हा सकळु ।
जगडंबरु निखिळु ।
श्रद्धेचाचि केवळु ।
वोतला असे ॥ ७२ ॥
परी गुणत्रयवशें ।
त्रिविधपणाचें लासें ।
श्रद्धे जें उठिलें असे ।
तें वोळख तूं ॥ ७३ ॥
तरी जाणिजे झाड फुलें ।
कां मानस जाणिजे बोलें ।
भोगें जाणिजे केलें ।
पूर्वजन्मींचें ॥ ७४ ॥
तैसीं जिहीं चिन्हीं ।
श्रद्धेचीं रूपें तीन्हीं ।
देखिजती ते वानी ।
अवधारीं पां ॥ ७५ ॥
यजन्ते सात्त्विका देवान्
यक्षरक्षांसि राजसाः ।
प्रेतान् भूतगणांश्चान्ये
यजन्ते तामसा जनाः ॥ ४ ॥
तरी सात्त्विक श्रद्धा ।
जयांचा होय बांधा ।
तयां बहुतकरूनि मेधा ।
स्वर्गीं आथी ॥ ७६ ॥
ते विद्याजात पढती ।
यज्ञक्रिये निवडती ।
किंबहुना पडती ।
देवलोकीं ॥ ७७ ॥
आणि श्रद्धा राजसा ।
घडले जे वीरेशा ।
ते भजती राक्षसां ।
खेचरां हन ॥ ७८ ॥
श्रद्धां जे कां तामसी ।
ते मी सांगेन तुजपाशीं ।
जे कां केवळ पापराशी ।
आतिकर्कशी निर्दयत्वें ॥ ७९ ॥
जीववधें साधूनि बळी ।
भूतप्रेतकुळें मैळीं ।
स्मशानीं संध्याकाळीं ।
पूजिती जे ॥ ८० ॥
ते तमोगुणाचें सार ।
काढूनि निर्मिले नर ।
जाण तामसियेचें घर ।
श्रद्धेचें तें ॥ ८१ ॥
ऐसी इहीं तिहीं लिंगीं ।
त्रिविध श्रद्धा जगीं ।
पैं हें ययालागीं ।
सांगतु असें ॥ ८२ ॥
जे हे सात्त्विक श्रद्धा ।
जतन करावी प्रबुद्धा ।
येरी दोनी विरुद्धा ।
सांडाविया ॥ ८३ ॥
हे सात्त्विकमति जया ।
निर्वाहती होय धनंजया ।
बागुल नोहे तया ।
कैवल्य तें ॥ ८४ ॥
तो न पढो कां ब्रह्मसूत्र ।
नालोढो सर्व शास्त्र ।
सिद्धांत न होत स्वतंत्र ।
तयाच्या हातीं ॥ ८५ ॥
परी श्रुतिस्मृतींचे अर्थ ।
जे आपण होऊनि मूर्त ।
अनुष्ठानें जगा देत ।
वडील जे हे ॥ ८६ ॥
तयांचीं आचरती पाउलें ।
पाऊनि सात्त्विकी श्रद्धा चाले ।
तो तेंचि फळ ठेविलें ।
ऐसें लाहे ॥ ८७ ॥
पैं एक दीपु लावी सायासें ।
आणिक तेथें लाऊं बैसें ।
तरी तो काय प्रकाशें ।
वंचिजे गा ? ॥ ८८ ॥
कां येकें मोल अपार ।
वेंचोनि केलें धवळार ।
तो सुरवाडु वस्तीकर ।
न भोगी काई ? ॥ ८९ ॥
हें असो जो तळें करी ।
तें तयाचीच तृषा हरी ।
कीं सुआरासीचि अन्न घरीं ।
येरां नोहे ? ॥ ९० ॥
बहुत काय बोलों पैं गा ।
येका गौतमासीचि गंगा ।
येरां समस्तां काय जगां ।
वोहोळ जाली ? ॥ ९१ ॥
म्हणौनि आपुलियापरी ।
शास्त्र अनुष्ठीती कुसरी ।
जाणे तयांते श्रद्धाळु जो वरी ।
तो मूर्खुही तरे ॥ ९२ ॥
अशास्त्रविहितं घोरं
तप्यन्ते ये तपो जनाः ।
दंभाहङ्कारसंयुक्ताः
कामरागबलान्विताः ॥ ५ ॥
ना शास्त्राचेनि कीर नांवें ।
खाकरोंही नेणती जीवें ।
परी शास्त्रज्ञांही शिवें ।
टेंकों नेदिती ॥ ९३ ॥
वडिलांचिया क्रिया ।
देखोनि वाती वांकुलिया ।
पंडितां डाकुलिया ।
वाजविती ॥ ९४ ॥
आपलेनीचि आटोपें ।
धनित्वाचेनि दर्पें ।
साचचि पाखंडाचीं तपें ।
आदरिती ॥ ९५ ॥
आपुलिया पुढिलांचिया ।
आंगीं घालूनि कातिया ।
रक्तमांसा प्रणीतया ।
भर भरु ॥ ९६ ॥
रिचविती जळतकुंडीं ।
लाविती चेड्याच्या तोंडीं ।
नवसियां देती उंडी ।
बाळकांची ॥ ९७ ॥
आग्रहाचिया उजरिया ।
क्षुद्र देवतां वरीया ।
अन्नत्यागें सातरीया ।
ठाकती एक ॥ ९८ ॥
अगा आत्मपरपीडा ।
बीज तमक्षेत्रीं सुहाडा ।
पेरिती मग पुढां ।
तेंचि पिके ॥ ९९ ॥
बाहु नाहीं आपुलिया ।
आणि नावेतेंही धनंजया ।
न धरी होय तया ।
समुद्रीं जैसें ॥ १०० ॥
कां वैद्यातें करी सळा ।
रसु सांडी पाय खोळां ।
तो रोगिया जेवीं जिव्हाळा ।
सवता होय ॥ १०१ ॥
नाना पडिकराचेनि सळें ।
काढी आपुलेचि डोळे ।
तें वानवसां आंधळें ।
जैसें ठाके ॥ १०२ ॥
तैसें तयां आसुरां होये ।
निंदूनि शास्त्रांची सोये ।
सैंघ धांवताती मोहें ।
आडवीं जे कां ॥ १०३ ॥
कामु करवी तें करिती ।
क्रोधु मारवी ते मारिती ।
किंबहुना मातें पुरिती ।
दुःखाचा गुंडां ॥ १०४ ॥
कर्षयन्तः शरीरस्थं
भूतग्राममचेतसः ।
मां चैवान्तः शरीरस्थं तान्
विद्ध्यासुरनिश्चयान् ॥ ६ ॥
आपुलां परावां देहीं ।
दुःख देती जें जें कांहीं ।
मज आत्मया तेतुलाही ।
होय शीणु ॥ १०५ ॥
पैं वाचेचेनिही पालवें ।
पापियां तयां नातळावें ।
परी पडिलें सांगावें ।
त्यजावया ॥ १०६ ॥
प्रेत बाहिरें घालिजे ।
कां अंत्यजु संभाषणीं त्यजिजे ।
हें असो हातें क्षाळिजे ।
कश्मलातें ? ॥ १०७ ॥
तेथ शुद्धीचिया आशा ।
तो लेपु न मनवे जैसा ।
तयांतें सांडावया तैसा ।
अनुवादु हा ॥ १०८ ॥
परी अर्जुना तूं तयांतें ।
देखसी तैं स्मर हो मातें ।
जे आन प्रायश्चित्त येथें ।
मानेल ना ॥ १०९ ॥
म्हणौनि जे श्रद्धा सात्त्विकी ।
पुढती तेचि पैं येकी ।
जतन करावी निकी ।
सर्वांपरी ॥ ११० ॥
तरी धरावा तैसा संगु ।
जेणें पोखे सात्त्विक लागु ।
सत्त्ववृद्धीचा भागु ।
आहारु घेपें ॥ १११ ॥
एर्हवीं तरी पाहीं ।
स्वभाववृद्धीच्या ठाईं ।
आहारावांचूनि नाहीं ।
बळी हेतु ॥ ११२ ॥
प्रत्यक्ष पाहें पां वीरा ।
जो सावध घे मदिरा ।
तो होऊनि ठाके माजिरा ।
तियेचि क्षणीं ॥ ११३ ॥
कां जो साविया अन्नरसु सेवी ।
तो व्यापिजे वातश्लेष्मस्वभावीं ।
काय ज्वरु जालिया निववी ।
पयादिक ? ॥ ११४ ॥
नातरी अमृत जयापरी ।
घेतलिया मरण वारी ।
कां आपुलिया{ऐ}सें करी ।
जैसें विष ॥ ११५ ॥
तेवीं जैसा घेपे आहारु ।
धातु तैसाचि होय आकारु ।
आणि धातु ऐसा अंतरु ।
भावो पोखे ॥ ११६ ॥
जैसें भांडियाचेनि तापें ।
आंतुलें उदकही तापे ।
तैसी धातुवशें आटोपे ।
चित्तवृत्ती ॥ ११७ ॥
म्हणौनि सात्त्विकु रसु सेविजे ।
तैं सत्त्वाची वाढी पाविजे ।
राजसा तामसा होईजे ।
येरी रसीं ॥ ११८ ॥
तरी सात्त्विक कोण आहारु ।
राजसा तामसा कायी आकारु ।
हें सांगों करीं आदरु ।
आकर्णनीं ॥ ११९ ॥
आहारस्त्वपि सर्वस्य
त्रिविधो भवति प्रियः ।
यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां
भेदमिम शृणु ॥ ७ ॥
आणि एकसरें आहारा ।
कैसेनि तिनी मोहरा ।
जालिया तेही वीरा ।
रोकडें दाऊं ॥ १२० ॥
तरी जेवणाराचिया रुची ।
निष्पत्ति कीं बोनियांची ।
आणि जेवितां तंव गुणांची ।
दासी येथ ॥ १२१ ॥
जे जीव कर्ता भोक्ता ।
तो गुणास्तव स्वभावता ।
पावोनियां त्रिविधता ।
चेष्टे त्रिधा ॥ १२२ ॥
म्हणौनि त्रिविधु आहारु ।
यज्ञुही त्रिप्रकारु ।
तप दान हन व्यापारु ।
त्रिविधचि ते ॥ १२३ ॥
पैं आहार लक्षण पहिले? ।
सांगों जें म्हणितलें ।
तें आईक गा भलें ।
रूप करूं ॥ १२४ ॥
आयुः सत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिवर्धनाः ।
रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या
आहाराः सात्त्विकप्रियाः ॥ ८ ॥
तरी सत्त्वगुणाकडे ।
जें दैवें भोक्ता पडे ।
तैं मधुरीं रसीं वाढे ।
मेचु तया ॥ १२५ ॥
आंगेंचि द्रव्यें सुरसें ।
जे आंगेंचि पदार्थ गोडसे ।
आंगेंचि स्नेहें बहुवसें ।
सुपक्वें जियें ॥ १२६ ॥
आकारें नव्हती डगळें ।
स्पर्शें अति मवाळें ।
जिभेलागीं स्नेहाळें ।
स्वादें जियें ॥ १२७ ॥
रसें गाढीं वरी ढिलीं ।
द्रवभावीं आथिलीं ।
ठायें ठावो सांडिलीं ।
अग्नितापें ॥ १२८ ॥
आंगें सानें परीणामें थोरु ।
जैसें गुरुमुखींचें अक्षरु ।
तैशी अल्पीं जिहीं अपारु ।
तृप्ति राहे ॥ १२९ ॥
आणि मुखीं जैसीं गोडें ।
तैसीचिहि ते आंतुलेकडे ।
तिये अन्नीं प्रीति वाढे ।
सात्त्विकांसी ॥ १३० ॥
एवं गुणलक्षण ।
सात्त्विक भोज्य जाण ।
आयुष्याचें त्राण ।
नीच नवें हें ॥ १३१ ॥
येणें सात्त्विक रसें ।
जंव देहीं मेहो वरीषे ।
तंव आयुष्यनदी उससे ।
दिहाचि दिहा ॥ १३२ ॥
सत्त्वाचिये कीर पाळती ।
कारण हाचि सुमती ।
दिवसाचिये उन्नती ।
भानु जैसा ॥ १३३ ॥
आणि शरीरा हन मानसा ।
बळाचा पैं कुवासा ।
हा आहारु तरी दशा ।
कैंची रोगां ॥ १३४ ॥
हा सात्त्विकु होय भोग्यु ।
तैं भोगावया आरोग्यु ।
शरीरासी भाग्यु ।
उदयलें जाणो ॥ १३५ ॥
आणि सुखाचें घेणें देणें ।
निकें उवाया ये येणें ।
हें असो वाढे साजणें ।
आनंदेंसीं ॥ १३६ ॥
ऐसा सात्त्विकु आहारु ।
परीणमला थोरु ।
करी हा उपकारु ।
सबाह्यासी ॥ १३७ ॥
आतां राजसासि प्रीती ।
जिहीं रसीं आथी ।
करूं तयाही व्यक्ती ।
प्रसंगें गा ॥ १३८ ॥
कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः ।
आहारा राजसस्येष्टा
दुःखशोकामयप्रदाः ॥ ९ ॥
तरी मारें उणें काळकुट ।
तेणें मानें जें कडुवट ।
कां चुनियाहूनि दासट ।
आम्ल हन ॥ १३९ ॥
कणिकीतें जैसें पाणी ।
तैसेंचि मीठ बांधया आणी ।
तेतुलीच मेळवणी ।
रसांतरांची ॥ १४० ॥
ऐसें खारट अपाडें ।
राजसा तया आवडे ।
ऊन्हाचेनि मिषें तोंडें ।
आगीचि गिळी ॥ १४१ ॥
वाफेचिया सिगे ।
वातीही लाविल्या लागे ।
तैसें उन्ह मागे ।
राजसु तो ॥ ११४२ ॥
वावदळ पाडूनि ठाये ।
साबळु डाहारला आहे ।
तैसें तीख तो खाये ।
जें घायेविण रुपे ॥ १४३ ॥
आणि राखेहूनि कोरडें ।
आंत बाहेरी येके पाडें ।
तो जिव्हादंशु आवडे ।
बहु तया ॥ १४४ ॥
परस्परें दांतां ।
आदळु होय खातां ।
तो गा तोंडीं घेतां ।
तोषों लागे ॥ १४५ ॥
आधींच द्रव्यें चुरमुरीं ।
वरी परवडिजती मोहरी ।
जियें घेतां होती धुवारी ।
नाकेंतोंडें ॥ १४६ ॥
हें असो उगें आगीतें ।
म्हणे तैसें राइतें ।
पढियें प्राणापरौतें ।
राजसासि गा ॥ १४७ ॥
ऐसा न पुरोनि तोंडा ।
जिभा केला वेडा ।
अन्नमिषें अग्नि भडभडां ।
पोटीं भरी ॥ १४८ ॥
तैसाचि लवंगा सुंठे ।
मग भुईं गा सेजे खाटे ।
पाणियाचें न सुटे ।
तोंडोनि पात्र ॥ १४९ ॥
ते आहार नव्हती घेतले ।
व्याधिव्याळ जे सुतले ।
ते चेववावया घातलें ।
माजवण पोटीं ॥ १५० ॥
तैसें एकमेकां सळें ।
रोग उठती एके वेळे ।
ऐसा राजसु आहारु फळे ।
केवळ दुःखें ॥ १५१ ॥
एवं राजसा आहारा ।
रूप केलें धनुर्धरा ।
परीणामाचाहि विसुरा ।
सांगितला ॥ १५२ ॥
आतां तया तामसा ।
आवडे आहारु जैसा ।
तेंही सांगों चिळसा ।
झणें तुम्ही ॥ १५३ ॥
तरी कुहिलें उष्टें खातां ।
न मनिजे तेणें अनहिता ।
जैसें कां उपहिता ।
म्हैसी खाय ॥ १५४ ॥
यातयामं गतरसं
पूति पर्युषितं च यत् ।
उच्छिष्टमपि चामेध्यम्
भोजनं तामसप्रियम् ॥ १० ॥
निपजलें अन्न तैसें ।
दुपाहरीं कां येरें दिवसें ।
अतिकरें तैं तामसें ।
घेईजे तें ॥ १५५ ॥
नातरी अर्ध उकडिलें ।
कां निपट करपोनि गेलें ।
तैसेंही खाय चुकलें ।
रसा जें येवों ॥ १५६ ॥
जया कां आथि पूर्ण निष्पत्ती ।
जेथ रसु धरी व्यक्ती ।
तें अन्न ऐसी प्रतीती ।
तामसा नाहीं ॥ १५७ ॥
ऐसेनि कहीं विपायें ।
सदन्ना वरपडा होये ।
तरी घाणी सुटे तंव राहे ।
व्याघ्रु जैसा ॥ १५८ ॥
कां बहुवें दिवशीं वोलांडिलें ।
स्वादपणें सांडिलें ।
शुष्क अथवा सडलें ।
गाभिणेंही हो ॥ १५९ ॥
तेंही बाळाचे हातवरी ।
चिवडिलें जैसी राडी करी ।
का सवें बैसोनि नारी ।
गोतांबील करी ॥ १६० ॥
ऐसेनि कश्मळें जैं खाय ।
तैं तया सुखभोजन ऐसें होय ।
परी येणेंही न धाय ।
पापिया तो ॥ १६१ ॥
मग चमत्कारु देखा ।
निषेधाचा आंबुखा ।
जया का सदोखा ।
कुद्रव्यासी ॥ १६२ ॥
तया अपेयांच्या पानीं ।
अखाद्यांच्या भोजनीं ।
वाढविजे उतान्ही ।
तामसें तेणें ॥ १६३ ॥
एवं तामस जेवणारा ।
ऐसैसी मेचु हे वीरा ।
तयाचें फल दुसरां ।
क्षणीं नाहीं ॥ १६४ ॥
जे जेव्हांचि हें अपवित्र ।
शिवे तयाचें वक्त्र ।
तेव्हांचि पापा पात्र ।
जाला तो कीं ॥ १६५ ॥
यावरतें जें जेवीं ।
ते जेविती वोज न म्हणावी ।
पोटभरती जाणावी ।
यातना ते ॥ १६६ ॥
शिरच्छेदें काय होये ।
का आगीं रिघतां कैसें आहे ।
हें जाणावें काई पाहें ।
परी साहातुचि असे ॥ १६७ ॥
म्हणौनि तामसा अन्ना ।
परीणामु गा सिनाना ।
न सांगोंचि गा अर्जुना ।
देवो म्हणे ॥ १६८ ॥
आतां ययावरी ।
आहाराचिया परी ।
यज्ञुही अवधारीं ।
त्रिधा असे ॥ १६९ ॥
परी तिहींमाजीं प्रथम ।
सात्त्विक यज्ञाचें वर्म ।
आईक पां सुमहिम -।
शिरोमणी ॥ १७० ॥
अफलाकांक्षिभिर्यज्ञो
विधिदृष्टो य इज्यते ॥
यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय
स सात्त्विकः ॥ ११ ॥
तरी एकु प्रियोत्तमु-/ ।
वांचोनि वाढों नेदी कामु ।
जैसा का मनोधर्मु ।
पतिव्रतेचा ॥ १७१ ॥
नाना सिंधूतें ठाकोनि गंगा ।
पुढारां न करीचि रिगा ।
का आत्मा देखोनि उगा ।
वेदु ठेला ॥ १७२ ॥
तैसें जे आपुल्या स्वहितीं ।
वेंचूनियां चित्तवृत्ती ।
नुरवितीचि अहंकृती ।
फळालागीं ॥ १७३ ॥
पातलेया झाडाचें मूळ ।
मागुतें सरों नेणेंचि जळ ।
जिरालें गां केवळ ।
तयाच्याचि आंगीं ॥ १७४ ॥
तैसें मनें देहीं ।
यजननिश्चयाच्या ठायीं ।
हारपोनि जें कांहीं ।
वांछितीना ॥ १७५ ॥
तिहीं फळवांच्छात्यागीं ।
स्वधर्मावांचूनि विरागीं ।
कीजे तो यज्ञु सर्वांगीं ।
अळंकृतु ॥ १७६ ॥
परी आरिसा आपणपें ।
डोळां जैसें घेपें ।
कां तळहातींचें दीपें ।
रत्न पाहिजे ॥ १७७ ॥
नाना उदितें दिवाकरें ।
गमावा मार्गु दिठी भरे ।
तैसा वेदु निर्धारें ।
देखोनियां ॥ १७८ ॥
तियें कुंडें मंडप वेदी ।
आणीकही संभारसमृद्धी ।
ते मेळवणी जैसी विधी ।
आपणपां केली ॥ १७९ ॥
सकळावयव उचितें ।
लेणीं पातलीं जैसीं आंगातें ।
तैसे पदार्थ जेथिंचे तेथें ।
विनियोगुनी ॥ १८० ॥
काय वानूं बहुतीं बोलीं ।
जैसी सर्वाभरणीं भरली ।
ते यज्ञविद्याचि रूपा आली ।
यजनमिषें ॥ १८१ ॥
तैसा सांगोपांगु ।
निफजे जो यागु ।
नुठऊनियां लागु ।
महत्त्वाचा ॥ १८२ ॥
प्रतिपाळु तरी पाटाचा ।
झाडीं कीजे तुळसीचा ।
परी फळा फुला छायेचा ।
आश्रयो नाहीं ॥ १८३ ॥
किंबहुना फळाशेवीण ।
ऐसेया निगुती निर्माण ।
होय तो यागु जाण ।
सात्त्विकु गा ॥ १८४ ॥
अभिसन्धाय तु फलं
दंभार्थमपि चैव यत् ।
इज्यते भरतश्रेष्ठ तं यज्ञं
विद्धि राजसम् ॥ १२ ॥
आतां यज्ञु कीर वीरेशा ।
करी पैं याचि{ऐ}सा ।
परी श्राद्धालागीं जैसा ।
अवंतिला रावो ॥ १८५ ॥
जरी राजा घरासि ये ।
तरी बहुत उपेगा जाये ।
आणि कीर्तीही होये ।
श्राद्ध न ठके ॥ १८६ ॥
तैसा धरूनि आवांका ।
म्हणे स्वर्गु जोडेल असिका ।
दीक्षितु होईन मान्यु लोकां ।
घडेल यागु ॥ १८७ ॥
ऐसी केवळ फळालागीं ।
महत्त्व फोकारावया जगीं ।
पार्था निष्पत्ति जे यागीं ।
राजस पैं ते ॥ १८८ ॥
विधिहीनमसृष्टान्नं
मन्त्रहीनमदक्षिणम् ।
श्रद्दाविरहितं यज्ञं
तामसं परिचक्षते ॥ १३ ॥
आणि पशुपक्षिविवाहीं ।
जोशी कामापरौता नाहीं ।
तैसा तामसा यज्ञा पाहीं ।
आग्रहोचि मूळ ॥ १८९ ॥
वारया वाट न वाहे ।
कीं मरण मुहूर्त पाहे ।
निषिद्धांसीं बिहे ।
आगी जरी ॥ १९० ॥
तरी तामसाचिया आचारा ।
विधीचा आथी वोढावारा ।
म्हणूनि तो धनुर्धरा ।
उत्सृंखळु ॥ १९१ ॥
नाहीं विधीची तेथ चाड ।
नये मंत्रादिक तयाकड ।
अन्नजातां न सुये तोंड ।
मासिये जेवीं ॥ १९२ ॥
वैराचा बोधु ब्राह्मणा ।
तेथ कें रिगेल दक्षिणा ।
अग्नि जाला वाउधाणा ।
वरपडा जैसा ॥ १९३ ॥
तैसें वायांचि सर्वस्व वेंचे ।
मुख न देखती श्रद्धेचें ।
नागविलें निपुत्रिकाचें ।
जैसें घर ॥ १९४ ॥
ऐसा जो यज्ञाभासु ।
तया नाम यागु तामसु ।
आइकें म्हणे निवासु ।
श्रियेचा तो ॥ १९५ ॥
आता गंगेचें एक पाणी ।
परी नेलें आनानीं वाहणीं ।
एक मळीं एक आणी ।
शुद्धत्व जैसें ॥ १९६ ॥
तैसें तिहीं गुणीं तप ।
येथ जाहलें आहे त्रिरूप ।
तें एक केलें दे पाप ।
उद्धरी एक ॥ १९७ ॥
तरी तेंचि तिहीं भेदीं ।
कैसेनि पां म्हणौनि सुबुद्धी ।
जाणों पाहासी तरी आधीं ।
तपचि जाण ॥ १९८ ॥
येथ तप म्हणजे काई ।
तें स्वरूप दाऊं पाहीं ।
मग भेदिलें गुणीं तिहीं ।
तें पाठीं बोलों ॥ १९९ ॥
तरी तप जें कां सम्यक् ।
तेंही त्रिविध आइक ।
शारीर मानसिक ।
शाब्द गा ॥ २०० ॥
आतां गा तिहीं माझारीं ।
शारीर तंव अवधारीं ।
तरी शंभु कां श्रीहरी ।
पढियंता होय ॥ २०१ ॥
देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं
शौचमार्जवम् ॥
ब्रह्मचर्यमहिंसा च
शारीरं तप उच्यते ॥ १४ ॥
तया प्रिया देवतालया ।
यात्रादिकें करावया ।
आठही पाहार जैसें पायां ।
उळिग घापे ॥ २०२ ॥
देवांगणमिरवणियां ।
अंगोपचार पुरवणियां ।
करावया म्हणियां ।
शोभती हात ॥ २०३ ॥
लिंग कां प्रतिमा दिठी ।
देखतखेंवों अंगेष्टी ।
लोटिजे कां काठी ।
पडली जैसी ॥ २०४ ॥
आणि विधिविनयादिकीं ।
गुणीं वडील जे लोकीं ।
तया ब्राह्मणाची निकी ।
पाइकी कीजे ॥ २०५ ॥
अथवा प्रवासें कां पीडा ।
का शिणले जे सांकडां ।
ते जीव सुरवाडा ।
आणिजती ॥ २०६ ॥
सकल तीर्थांचिये धुरे ।
जियें कां मातापितरें ।
तयां सेवेसी कीर शरीरें ।
लोण कीजे ॥ २०७ ॥
आणि संसारा{ऐ}सा दारुणु ।
जो भेटलाचि हरी शीणु ।
तो ज्ञानदानीं सकरुणु ।
भजिजे गुरु ॥ २०८ ॥
आणि स्वधर्माचा आगिठां ।
देह जाड्याचिया किटा ।
आवृत्तिपुटीं सुभटा ।
झाडी कीजे ॥ २०९ ॥
वस्तु भूतमात्रीं नमिजे ।
परोपकारीं भजिजे ।
स्त्रीविषयीं नियमिजे ।
नांवें नांवें ॥ २१० ॥
जन्मतेनि प्रसंगे ।
स्त्रीदेह शिवणें आंगें ।
तेथूनि जन्म आघवें ।
सोंवळें कीजे ॥ २११ ॥
भुतमात्राचेनि नांवें ।
तृणही नासुडावें ।
किंबहुना सांडावे ।
छेद भेद ॥ २१२ ॥
ऐसैसी जैं शरीरीं ।
रहाटीची पडे उजरी ।
तैं शारीर तप घुमरी ।
आलें जाण ॥ २१३ ॥
पार्था समस्तही हें करणें ।
देहाचेनि प्रधानपणें ।
म्हणौनि ययातें मी म्हणें ।
शारीर तप ॥ २१४ ॥
एवं शारीर जें तप ।
तयाचें दाविलें रूप ।
आतां आइक निष्पाप ।
वाङ्मय तें ॥ २१५ ॥
अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं
प्रियहितं च यत् ।
स्वाध्यायाभ्यसनं चैव
वाङ्मयं तप उच्यते ॥ १५ ॥
तरी लोहाचें आंग तुक ।
न तोडितांचि कनक ।
केलें जैसें देख ।
परीसें तेणें ॥ २१६ ॥
तैसें न दुखवितां सेजे ।
जावळिया सुख निपजे ।
ऐसें साधुत्व कां देखिजे ।
बोलणां जिये ॥ २१७ ॥
पाणी मुदल झाडा जाये ।
तृण ते प्रसंगेंचि जियें ।
तैसें एका बोलिलें होये ।
सर्वांहि हित ॥ २१८ ॥
जोडे अमृताची सुरसरी ।
तैं प्राणांतें अमर करी ।
स्नानें पाप ताप वारी ।
गोडीही दे ॥ २१९ ॥
तैसा अविवेकुही फिटे ।
आपुलें अनादित्व भेटे ।
आइकतां रुचि न विटे ।
पीयुषीं जैसी ॥ २२० ॥
जरी कोणी करी पुसणें ।
तरी होआवें ऐसें बोलणें ।
नातरी अवर्तणें ।
निगमु का नाम ॥ २२१ ॥
ऋग्वेदादि तिन्ही ।
प्रतिष्ठीजती वाग्भुवनीं ।
केली जैसी वदनीं ।
ब्रह्मशाळा ॥ २२२ ॥
नातरी एकाधें नांव ।
तेंचि शैव का वैष्णव ।
वाचे वसे तें वाग्भव ।
तप जाणावें ॥ २२३ ॥
आतां तप जें मानसिक ।
तेंही सांगों आइक ।
म्हणे लोकनाथनायक ।
नायकु तो ॥ २२४ ॥
मनः प्रसादः सौम्यत्वं
मौनमात्मविनिग्रहः ।
भावसंशुद्धिरित्येतत्तपो
मानसमुच्यते ॥ १६ ॥
तरी सरोवर तरंगीं ।
सांडिलें आकाश मेघीं ।
का चंदनाचें उरगीं ।
उद्यान जैसें ॥ २२५ ॥
नाना कळावैषम्यें चंद्रु ।
कां सांडिला आधीं नरेंद्रु ।
नातरी क्षीरसमुद्रु ।
मंदराचळें ॥ २२६ ॥
तैसीं नाना विकल्पजाळें ।
सांडुनि गेलिया सकळें ।
मन राहे का केवळें ।
स्वरूपें जें ॥ २२७ ॥
तपनेंवीण प्रकाशु ।
जाड्येंवीण रसीं रसु ।
पोकळीवीण अवकाशु ।
होय जैसा ॥ २२८ ॥
तैसी आपली सोय देखे ।
आणि आपलिया स्वभावा मुके ।
हिंवली जैसी आंगिकें ।
हिवों नेदी निजांग ॥ २२९ ॥
तैसें न चलतें कळंकेंवीण ।
शशिबिंब जैसें परीपूर्ण ।
तैसें चोखी शृंगारपण ।
मनाचें जें ॥ २३० ॥
बुजाली वैराग्याची वोरप ।
जिराली मनाची धांप कांप ।
तेथ केवळ जाली वाफ ।
निजबोधाची ॥ २३१ ॥
म्हणौनि विचारावया शास्त्र ।
राहाटवावें जें वक्त्र ।
तें वाचेचेंही सूत्र ।
हातीं न धरी ॥ २३२ ॥
तें स्वलाभ लाभलेपणें ।
मन मनपणाही धरूं नेणें ।
शिवतलें जैसें लवणें ।
आपुलें निज ॥ २३३ ॥
तेथ कें उठिती ते भाव ।
जिहीं इंद्रियमार्गीं धांव ।
घेऊनि ठाकावे गांव ।
विषयांचे ते ॥ २३४ ॥
म्हणौनि तिये मानसीं ।
भावशुद्धिचि असे अपैसी ।
रोमशुचि जैसी ।
तळहातासी ॥ २३५ ॥
काय बहु बोलों अर्जुना ।
जैं हे दशा ये मना ।
तैं मनोतपाभिधाना ।
पात्र होय ती ॥ २३६ ॥
परी ते असो हें जाण ।
मानस तपाचें लक्षण ।
देवो म्हणे संपूर्ण ।
सांगितलें ॥ २३७ ॥
एवं देहवाचाचित्तें ।
जें पातलें त्रिविधत्वातें ।
तें सामान्य तप तूतें ।
परीसविलें गा ॥ २३८ ॥
आतां गुणत्रयसंगें ।
हेंचि विशेषीं त्रिविधीं रिगे ।
तेंही आइक चांगें ।
प्रज्ञाबळें ॥ २३९ ॥
श्रद्धया परया तप्तं
तपस्तत्त्रिविधं नरैः ।
अफलाकाङ्क्षिभिर्युक्तैः
सात्त्विकं परिचक्षते ॥ १७ ॥
तरी हेंचि तप त्रिविधा ।
जें दाविलें तुज प्रबुद्धा ।
तेंचि करीं पूर्णश्रद्धा ।
सांडूनि फळ ॥ २४० ॥
जैं पुरतिया सत्त्वशुद्धी ।
आचरिजे आस्तिक्यबुद्धी ।
तैं तयातेंचि गा प्रबुद्धी ।
सात्त्विक म्हणिपे ॥ २४१ ॥
सत्कारमानपूजार्थं
तपो दंभेन चैव यत् ।
क्रियते तदिह प्रोक्तं
राजसं चलमध्रुवं ॥ १८ ॥
नातरी तपस्थापनेलागीं ।
दुजेपण मांडूनि जगीं ।
महत्त्वाच्या शृंगीं ।
बैसावया ॥ २४२ ॥
त्रिभुवनींचिया सन्माना ।
न वचावें ठाया आना ।
धुरेचिया आसना ।
भोजनालागीं ॥ २४३ ॥
विश्वाचिया स्तोत्रा ।
आपण होआवया पात्रा ।
विश्वें आपलिया यात्रा ।
कराविया यावें ॥ २४४ ॥
लोकांचिया विविधा पूजा ।
आश्रयो न धरावया दुजा ।
भोग भोगावे वोजा ।
महत्त्वाचिया ॥ २४५ ॥
अंग बोल माखूनि तपें ।
विकावया आपणपें ।
अंगहीन पडपे ।
जियापरी ॥ २४६ ॥
हें असो धनमानीं आस ।
वाढौनी तप कीजे सायास ।
तैं तेंचि तप राजस ।
बोलिजे गा ॥ २४७ ॥
परी पहुरणी जें दुहिलें ।
तैं तें गुरूं न दुभेचि व्यालें ।
का उभें शेत चारिलें ।
पिकावया नुरे ॥ २४८ ॥
तैसें फोकारितां तप ।
कीजे जें साक्षेप ।
तें फळीं तंव सोप ।
निःशेष जाय ॥ २४९ ॥
ऐसें निर्फळ देखोनि करितां ।
माझारीं सांडी पंडुसुता ।
म्हणौनि नाहीं स्थिरता ।
तपा तया ॥ २५० ॥
एर्हवीं तरी आकाश मांडी ।
जो गर्जोनि ब्रह्मांड फोडी ।
तो अवकाळु मेघु काय घडी ।
राहात आहे ? ॥ २५१ ॥
तैसें राजस तप जें होये ।
तें फळीं कीर वांझ जाये ।
परी आचरणींही नोहे ।
निर्वाहतें गा ॥ २५२ ॥
आतां तेंचि तप पुढती ।
तामसाचिये रीती ।
पैं परत्रा आणि कीर्ती ।
मुकोनि कीजे ॥ २५३ ॥
मूढग्राहेणात्मनो
यत्पीडया क्रियते तपः ।
परस्योत्सादनार्थं वा
तत्तामसमुदाहृतम् ॥ १९ ॥
केवळ मूर्खपणाचा वारा ।
जीवीं घेऊनि धनुर्धरा ।
नाम ठेविजे शरीरा ।
वैरियाचें ॥ २५४ ॥
पंचाग्नीची दडगी ।
खोलवीजती शरीरालागीं ।
का इंधन कीजे हें आगी ।
आंतु लावी ॥ २५५ ॥
माथां जाळिजती गुगुळु ।
पाठीं घालिजती गळु ।
आंग जाळिती इंगळु ।
जळतभीतां ॥ २५६ ॥
दवडोनि श्वासोच्छ्वास ।
कीजती वायांचि उपवास ।
कां घेपती धूमाचें घांस ।
अधोमुखें ॥ २५७ ॥
हिमोदकें आकंठें ।
खडकें सेविजती तटें ।
जितया मांसाचे चिमुटे ।
तोडिती जेथ ॥ २५८ ॥
ऐसी नानापरी हे काया ।
घाय सूतां पैं धनंजया ।
तप कीजे नाशावया ।
पुढिलातें ॥ २५९ ॥
आंगभारें सुटला धोंडा ।
आपण फुटोनि होय खंडखंडा ।
कां आड जालियातें रगडा ।
करी जैसा ॥ २६० ॥
तेवीं आपलिया आटणिया ।
सुखें असतया प्राणिया ।
जिणावया शिराणिया ।
कीजती गा ॥ २६१ ॥
किंबहुना हे वोखटी ।
घेऊनि क्लेशाची हातवटी ।
तप निफजे तें किरीटी ।
तामस होय ॥ २६२ ॥
एवं सत्त्वादिकांच्या आंगीं ।
पाडिलें तप तिहीं भागीं ।
जालें तेंही तुज चांगी ।
दाविलें व्यक्ती ॥ २६३ ॥
आतां बोलतां प्रसंगा ।
आलें म्हणौनि पैं गा ।
करूं रूप दानलिंगा ।
त्रिविधा तया ॥ २६४ ॥
येथ गुणाचेनि बोलें ।
दानही त्रिविध असे जालें ।
तेंचि आइक पहिलें ।
सात्त्विक ऐसें ॥ २६५ ॥
दातव्यमिति यद्दानं
दीयतेऽनुपकारिणे ॥
देशे काले च पात्रे च तद्दानं
सात्त्विकं स्मृतम् ॥ २० ॥
तरी स्वधर्मा आंतौतें ।
जें जें मिळे आपणयातें ।
तें तें दीजे बहुतें ।
सन्मानयोगें ॥ २६६ ॥
जालया सुबीजप्रसंगु ।
पडे क्षेत्रवाफेचा पांगु ।
तैसाचि दानाचा हा लागु ।
देखतसें ॥ २६७ ॥
अनर्घ्य रत्न हातां चढे ।
तैं भांगाराची वोढी पडे ।
दोनी जालीं तरी न जोडे ।
लेतें आंग ॥ २६८ ॥
परी सण सुहृद संपत्ती ।
हे तिन्ही येकीं मिळती ।
जे भाग्य धरी उन्नती ।
आपुल्याविषयीं ॥ २६९ ॥
तैसें निफजावया दान ।
जैं सत्त्वासि ये संवाहन ।
तैं देश काळ भाजन ।
द्रव्यही मिळे ॥ २७० ॥
तरी आधीं तंव प्रयत्नेंसीं ।
होआवें कुरुक्षेत्र का काशी ।
नातरी तुके जो इहींसीं ।
तो देशुही हो ॥ २७१ ॥
तेथ रविचंद्रराहुमेळु ।
होतां पाहे पुण्यकाळु ।
का तयासारिखा निर्मळु ।
आनुही जाला ॥ २७२ ॥
तैशा काळीं तिये देशीं ।
होआवी पात्र संपत्ती ऐसी ।
मूर्ति आहे धरिली जैसी ।
शुचित्वेंचि कां ॥ २७३ ॥
आचाराचें मूळपीळ ।
वेदांची उतारपेठ ।
तैसें द्विजरत्न चोखट ।
पावोनियां ॥ २७४ ॥
मग तयाच्या ठाईं वित्ता ।
निवर्तवावी स्वसत्ता ।
परी प्रियापुढें कांता ।
रिगे जैसी ॥ २७५ ॥
का जयाचें ठेविलें तया ।
देऊनि होईजे उतराइया ।
नाना हडपें विडा राया ।
दिधला जैसा ॥ २७६ ॥
तैसेनि निष्कामें जीवें ।
भूम्यादिक अर्पावें ।
किंबहुना हांवे ।
नेदावें उठों ॥ २७७ ॥
आणि दान जया द्यावें ।
तयातें ऐसेया पाहावें ।
जया घेतलें नुमचवे ।
कायसेंनही ॥ २७८ ॥
साद घातलिया आकाशा ।
नेदी प्रतिशब्दु जैसा ।
का पाहिला आरसा ।
येरीकडे ॥ २७९ ॥
नातरी उदकाचिये भूमिके ।
आफळिलेनि कंदुकें ।
उधळौनि कवतिकें ।
न येईजे हाता ॥ २८० ॥
नाना वसो घातला चारू ।
माथां तुरंबिला बुरू ।
न करी प्रत्युपकारू ।
जियापरी ॥ २८१ ॥
तैसें दिधलें दातयाचें ।
जो कोणेही आंगें नुमचे ।
अर्पिलया साम्य तयाचें ।
कीजे पैं गा ॥ २८२ ॥
ऐसिया जें सामग्रिया ।
दान निफजे वीरराया ।
तें सात्त्विक दानवर्या ।
सर्वांही जाण ॥ २८३ ॥
आणि तोचि देशु काळु ।
घडे तैसाचि पात्रमेळु ।
दानभागुही निर्मळु ।
न्यायगतु ॥ २८४ ॥
यत्तु प्रत्युपकारार्थं
फलमुद्दिश्य वा पुनः ।
दीयते च परिक्लिष्टं
तद्दानं राजसं स्मृतम् ॥ २१ ॥
परी मनीं धरूनि दुभतें ।
चारिजे जेवीं गाईतें ।
का पेंव करूनि आइतें ।
पेरूं जाइजे ॥ २८५ ॥
नाना दिठी घालुनि आहेरा ।
अवंतुं जाइजे सोयिरा ।
का वाण धाडिजे घरा ।
वोवसीयाचे ॥ २८६ ॥
पैं कळांतर गांठीं बांधिजे ।
मग पुढिलांचें काज कीजे ।
पूजा घेऊनि रसु दीजे ।
पीडितांसी ॥ २८७ ॥
तैसें जया जें दान देणें ।
तो तेणेंचि गा जीवनें ।
पुढती भुंजावा भावें येणें ।
दीजे जें का ॥ २८८ ॥
अथवा कोणी वाटे जातां ।
घेतलें उमचों न शकता ।
मिळे जैं पंडुसुता ।
द्विजोत्तमु ॥ २८९ ॥
तरी कवड्या एकासाठीं ।
अशेषां गोत्रांचींच किरीटी ।
सर्व प्रायश्चित्तें सुयें मुठीं ।
तयाचिये ॥ २९० ॥
तेवींचि पारलौकिकें ।
फळें वांछिजती अनेकें ।
आणि दीजे तरी भुके ।
येकाही नोहे ॥ २९१ ॥
तेंही ब्राह्मणु नेवो सरे ।
कीं हाणिचेनि शिणें झांसुरें ।
सर्वस्व जैसें चोरें ।
नागऊनि नेलें ॥ २९२ ॥
बहु काय सांगों सुमती ।
जें दीजे या मनोवृत्ती ।
तें दान गा त्रिजगतीं ।
राजस पैं ॥ २९३ ॥
अदेशकाले
यद्दनमपात्रेभ्यश्च दीयते ।
असत्कृतमवज्ञातं
तत्तामसमुदाहृतम् ॥ २२ ॥
मग म्लेंच्छांचे वसौटें ।
दांगाणे हन कैकटे ।
का शिबिरें चोहटे ।
नगरींचे ते ॥ २९४ ॥
तेही ठाईं मिळणी ।
समयो सांजवेळु कां रजनी ।
तेव्हां उदार होणें धनीं ।
चोरियेच्या ॥ २९५ ॥
पात्रें भाट नागारी ।
सामान्य स्त्रिया का जुवारी ।
जिये मूर्तिमंते भुररीं ।
भुले तया ॥ २९६ ॥
रूपानृत्याची पुरवणी ।
ते पुढां डोळेभारणी ।
गीत भाटीव तो श्रवणीं ।
कर्णजपु ॥ २९७ ॥
तयाहीवरी अळुमाळु ।
जैं घे फुलागंधाचा गुगुळु ।
तंव भ्रमाचा तो वेताळु ।
अवतरे तैसा ॥ २९८ ॥
तेथ विभांडूनियां जग ।
आणिले पदार्थ अनेग ।
तेणें घालूं लागे मातंग ।
गवादी जैसी ॥ २९९ ॥
एवं ऐसेनि जें देणें ।
तें तामस दान मी म्हणें ।
आणि घडे दैवगुणें ।
आणिकही ऐक ॥ ३०० ॥
विपायें घुणाक्षर पडे ।
टाळिये काउळा सांपडे ।
तैसे तामसां पर्व जोडे ।
पुण्यदेशीं ॥ ३०१ ॥
तेथ देखोनि तो आथिला ।
योग्यु मागोंही आला ।
तोही दर्पा चढला ।
भांबावें जरी ॥ ३०२ ॥
तरी श्रद्धा न धरी जिवीं ।
तया माथाही न खालवी ।
स्वयें न करी ना करवी ।
अर्घ्यादिक ॥ ३०३ ॥
आलिया न घली बैसों ।
तेथ गंधाक्षतांचा काय अतिसो ।
हा अप्रसंगु कीर असो ।
तामसीं नरीं ॥ ३०४ ॥
पैं बोळविजे रिणाइतु ।
तैसा झकवी तयाचा हातु ।
तूं करणें याचा बहुतु ।
प्रयोगु तेथ ॥ ३०५ ॥
आणि जया जें दे किरीटी ।
तयातें उमाणी तयासाठीं ।
मग कुबोलें कां लोटी ।
अवज्ञेच्या ॥ ३०६ ॥
हें बहु असो यापरी ।
मोल वेंचणें जें अवधारीं ।
तया नांव चराचरीं ।
तामस दान ॥ ३०७ ॥
ऐशीं आपुलाला चिन्हीं ।
अळंकृतें तिन्हीं ।
दानें दाविलीं अभिधानीं ।
रजतमाचिया ॥ ३०८ ॥
तेथ मी जाणत असें ।
विपायें तूं गा ऐसें ।
कल्पिसील मानसें ।
विचक्षणा ॥ ३०९ ॥
जें भवबंधमोचक ।
येकलें कर्म सात्त्विक ।
तरी कां वेखासी सदोख ।
येर बोलावीं ? ॥ ३१० ॥
परी नोसंतितां विवसी ।
भेटी नाहीं निधीसी ।
का धूं न साहतां जैसी ।
वाती न लगे ॥ ३११ ॥
तैसें शुद्धसत्त्वाआड ।
आहे रजतमाचें कवाड ।
तें भेदणे यातें कीड ।
म्हणावें कां ? ॥ ३१२ ॥
आम्ही श्रद्धादि दानांत ।
जें समस्तही क्रियाजात ।
सांगितलें कां व्याप्त ।
तिहीं गुणीं ॥ ३१३ ॥
तेथ भरंवसेनि तिन्ही ।
न सांगोंचि ऐसें मानीं ।
परी सत्त्व दावावया दोन्ही ।
बोलिलों येरें ॥ ३१४ ॥
जें दोहींमाजीं तिजें असे ।
तें दोन्ही सांडितांचि दिसे ।
अहोरात्रत्यागें जैसें ।
संध्यारूप ॥ ३१५ ॥
तैसें रजतमविनाशें ।
तिजें जें उत्तम दिसे ।
तें सत्त्व हें आपैसें ।
फावासि ये ॥ ३१६ ॥
एवं दाखवावया सत्त्व तुज ।
निरूपिलें तम रज ।
तें सांडूनि सत्त्वें काज ।
साधीं आपुलें ॥ ३१७ ॥
सत्त्वेंचि येणें चोखाळें ।
करीं यज्ञादिकें सकळें ।
पावसी तैं करतळें ।
आपुलें निज ॥ ३१८ ॥
सूर्यें दाविलें सांतें ।
काय एक न दिसे तेथें ।
तेवीं सत्त्वें केलें फळातें ।
काय नेदी ? ॥ ३१९ ॥
हे कीर आवडतांविखीं ।
शक्ति सत्त्वीं आथी निकी ।
परी मोक्षेंसी एकीं ।
मिसळणें जें ॥ ३२० ॥
तें एक आनचि आहे ।
तयाचा सावावो जैं लाहे ।
तैं मोक्षाचाही होये ।
गांवीं सरतें ॥ ३२१ ॥
पैं भांगार जर्हीं पंधरें ।
तर्ही राजावळींचीं अक्षरें ।
लाहें तैंचि सरे ।
जियापरी ॥ ३२२ ॥
स्वच्छें शीतळें सुगंधें ।
जळें होती सुखप्रदें ।
परी पवित्रत्व संबंधें ।
तीर्थाचेनि ॥ ३२३ ॥
नयी हो कां भलतैसी थोरी ।
परी गंगा जैं अंगीकारी ।
तैंचि तिये सागरीं ।
प्रवेशु गा ॥ ३२४ ॥
तैसें सात्त्विका कर्मां किरीटी ।
येतां मोक्षाचिये भेटी ।
न पडे आडकाठी ।
तें वेगळें आहे ॥ ३२५ ॥
हा बोलु आइकतखेवीं ।
अर्जुना आधि न माये जीवीं ।
म्हणे देवें कृपा करावी ।
सांगावें तें ॥ ३२६ ॥
तेथ कृपाळुचक्रवर्ती ।
म्हणे आईक तयाची व्यक्ती ।
जेणें सात्त्विक तें मुक्ती- ।
रत्न देखे ॥ ३२७ ॥
ॐतत्सदिति निर्देशो
ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः ।
ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च
यज्ञाश्च विहिताः पुरा ॥ २३ ॥
तरी अनादि परब्रह्म ।
जें जगदादि विश्रामधाम ।
तयाचें एक नाम ।
त्रिधा पैं असे ॥ ३२८ ॥
तें कीर अनाम अजाती ।
परी अविद्यावर्गाचिये राती- ।
माजी वोळखावया श्रुती ।
खूण केली ॥ ३२९ ॥
उपजलिया बाळकासी ।
नांव नाहीं तयापासीं ।
ठेविलेनि नांवेंसी ।
ओ देत उठी ॥ ३३० ॥
कष्टले संसारशीणें ।
जे देवों येती गार्हाणें ।
तयां ओ दे नांवें जेणें ।
तो संकेतु हा ॥ ३३१ ॥
ब्रह्माचा अबोला फिटावा ।
अद्वैततत्त्वें तो भेटावा ।
ऐसा मंत्रु देखिला कणवा ।
वेदें बापें ॥ ३३२ ॥
मग दाविलेनि जेणें एकें ।
ब्रह्म आळविलें कवतिकें ।
मागां असत ठाके ।
पुढां उभें ॥ ३३३ ॥
परी निगमाचळशिखरीं ।
उपनिषदार्थनगरीं ।
आहाति जे ब्रह्माच्या येकाहारीं ।
तयांसीच कळे ॥ ३३४ ॥
हेंही असो प्रजापती ।
शक्ति जे सृष्टि करिती ।
ते जया एका आवृत्ती ।
नामाचिये ॥ ३३५ ॥
पैं सृष्टीचिया उपक्रमा
पूर्वीं गा वीरोत्तमा ।
वेडा ऐसा ब्रह्मा ।
एकला होता ॥ ३३६ ॥
मज ईश्वरातें नोळखे ।
ना सृष्टिही करूं न शके ।
तो थोरु केला एकें ।
नामें जेणें ॥ ३३७ ॥
जयाचा अर्थु जीवीं ध्यातां ।
जें वर्णत्रयचि जपतां ।
विश्वसृजनयोग्यता ।
आली तया ॥ ३३८ ॥
तेधवां रचिलें ब्रह्मजन ।
तयां वेद दिधलें शासन ।
यज्ञा ऐसें वर्तन ।
जीविकें केलें ॥ ३३९ ॥
पाठीं नेणों किती येर ।
स्रजिले लोक अपार ।
जाले ब्रह्मदत्त अग्रहार ।
तिन्हीं भुवनें ॥ ३४० ॥
ऐसें नाममंत्रें जेणें ।
धातया अढंच करणें ।
तयाचें स्वरूप आइक म्हणे ।
श्रीकांतु तो ॥ ३४१ ॥
तरी सर्व मंत्रांचा राजा ।
तो प्रणवो आदिवर्णु बुझा ।
आणि तत्कारु जो दुजा ।
तिजा सत्कारु ॥ ३४२ ॥
एवं ॐतत्सदाकारु ।
ब्रह्मनाम हें त्रिप्रकारु ।
हें फूल तुरंबी सुंदरु ।
उपनिषदाचें ॥ ३४३ ॥
येणेंसीं गा होऊनि एक ।
जैं कर्म चाले सात्त्विक ।
तैं कैवल्यातें पाइक ।
घरींचें करी ॥ ३४४ ॥
परी कापुराचें थळींव ।
आणून देईल दैव ।
लेवों जाणणेंचि आडव ।
तेथ असे बापा ॥ ३४५ ॥
तैसें आदरिजेल सत्कर्म ।
उच्चरिजेल ब्रह्मनाम ।
परी नेणिजेल जरी वर्म ।
विनियोगाचें ॥ ३४६ ॥
तरी महंताचिया कोडी ।
घरा आलियाही वोढी ।
मानूं नेणतां परवडी ।
मुद्दल तुटे ॥ ३४७ ॥
कां ल्यावया चोखट ।
टीक भांगार एकवट ।
घालूनि बांधिली मोट ।
गळा जेवीं ॥ ३४८ ॥
तैसें तोंडीं ब्रह्मनाम ।
हातीं तें सात्त्विक कर्म ।
विनियोगेंवीण काम ।
विफळ होय ॥ ३४९ ॥
अगा अन्न आणि भूक ।
पासीं असे परी देख ।
जेऊं नेणतां बालक ।
लंघनचि कीं ॥ ३५० ॥
का स्नेहसूत्र वैश्वानरा ।
जालियाही संसारा ।
हातवटी नेणतां वीरा ।
प्रकाशु नोहे ॥ ३५१ ॥
तैसे वेळे कृत्य पावे ।
तेथिंचा मंत्रुही आठवे ।
परी व्यर्थ तें आघवें ।
विनियोगेंवीण ॥ ३५२ ॥
म्हणौनि वर्णत्रयात्मक ।
जे हें परब्रह्मनाम एक ।
विनियोगु तूं आइक ।
आतां याचा ॥ ३५३ ॥
तस्मादोमित्युदाहृत्य
यज्ञदानतपः क्रियाः ।
प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः
सततं ब्रह्मवादिनाम् ॥ २४ ॥
तरी या नामींचीं अक्षरें तिन्हीं ।
कर्मा आदिमध्यनिदानीं ।
प्रयोजावीं पैं स्थानीं ।
इहीं तिन्हीं ॥ ३५४ ॥
हेंचि एकी हातवटी ।
घेउनि हन किरीटी ।
आले ब्रह्मविद भेटी ।
ब्रह्माचिये ॥ ३५५ ॥
ब्रह्मेंसीं होआवया एकी ।
ते न वंचती यज्ञादिकीं ।
जे चावळलें वोळखीं ।
शास्त्रांचिया ॥ ३५६ ॥
तो आदि तंव ओंकारु ।
ध्यानें करिती गोचरु ।
पाठीं आणिती उच्चारु ।
वाचेही तो ॥ ३५७ ॥
तेणें ध्यानें प्रकटें ।
प्रणवोच्चारें स्पष्टें ।
लागती मग वाटे ।
क्रियांचिये ॥ ३५८ ॥
आंधारीं अभंगु दिवा ।
आडवीं समर्थु बोळावा ।
तैसा प्रणवो जाणावा ।
कर्मारंभीं ॥ ३५९ ॥
उचितदेवोद्देशे ।
द्रव्यें धर्म्यें आणि बहुवसें ।
द्विजद्वारां हन हुताशें ।
यजिती पैं ते ॥ ३६० ॥
आहवनीयादि वन्ही ।
निक्षेपरूपीं हवनीं ।
यजिती पैं विधानीं ।
फुडे हौनी ॥ ३६१ ॥
किंबहुना नाना याग ।
निष्पत्तीचे घेउनि अंग ।
करिती नावडतेया त्याग ।
उपाधीचा ॥ ३६२ ॥
कां न्यायें जोडला पवित्रीं ।
भूम्यादिकीं स्वतंत्रीं ।
देशकाळशुद्ध पात्रीं ।
देती दानें ॥ ३६३ ॥
अथवा एकांतरां कृच्छ्रीं ।
चांद्रायणें मासोपवासीं ।
शोषोनि गा धातुराशी ।
करिती तपें ॥ ३६४ ॥
एवं यज्ञदानतपें ।
जियें गाजती बंधरूपें ।
तिहींच होय सोपें ।
मोक्षाचें तयां ॥ ३६५ ॥
स्थळीं नावा जिया दाटिजे ।
जळीं तियांचि जेवीं तरीजे ।
तेवीं बंधकीं कर्मीं सुटिजे ।
नामें येणें ॥ ३६६ ॥
परी हें असो ऐसिया ।
या यज्ञदानादि क्रिया ।
ओंकारें सावायिलिया ।
प्रवर्तती ॥ ३६७ ॥
तिया मोटकिया जेथ फळीं ।
रिगों पाहाती निहाळीं ।
प्रयोजिती तिये काळीं ।
तच्छब्दु तो ॥ ३६८ ॥
तदित्यनभिसन्धाय
फलं यज्ञतपः क्रियाः ।
दानक्रियाश्च विविधाः
क्रियन्ते मोक्षकाङ्क्षिभिः ॥ २५ ॥
जें सर्वांही जगापरौतें ।
जें एक सर्वही देखतें ।
तें तच्छब्दें बोलिजे तें ।
पैल वस्तु ॥ ३६९ ॥
तें सर्वादिकत्वें चित्तीं ।
तद्रूप ध्यावूनियां सुमती ।
उच्चारेंही व्यक्ती ।
आणिती पुढती ॥ ३७० ॥
म्हणती तद्रूपा ब्रह्मा तया ।
फळेंसीं क्रिया इयां ।
तेंचि होतु आम्हां भोगावया ।
कांहींचि नुरो ॥ ३७१ ॥
ऐसेनि तदात्मकें ब्रह्में ।
तेथ उगाणूनि कर्में ।
आंग झाडिती न ममें ।
येणें बोलें ॥ ३७२ ॥
आतां ओंकारें आदरिलें ।
तत्कारें समर्पिलें ।
इया रिती जया आलें ।
ब्रह्मत्व कर्मा ॥ ३७३ ॥
तें कर्म कीर ब्रह्माकारें ।
जालें तेणेंही न सरे ।
जे करी तेणेंसी दुसरें ।
आहे म्हणौनि ॥ ३७४ ॥
मीठ आंगें जळीं विरे ।
परी क्षारता वेगळी उरे ।
तैसें कर्म ब्रह्माकारें ।
गमे तें द्वैत ॥ ३७५ ॥
आणि दुजे जंव जंव घडे ।
तंव तंव संसारभय जोडे ।
हें देवो आपुलेनि तोंडें ।
बोलती वेद ॥ ३७६ ॥
म्हणौनि परत्वें ब्रह्म असे ।
तें आत्मत्वें परीयवसे ।
सच्छब्द या रिणादोषें ।
ठेविला देवें ॥ ३७७ ॥
तरी ओंकार तत्कारीं ।
कर्म केलें जें ब्रह्मशरीरीं ।
जें प्रशस्तादि बोलवरी ।
वाखाणिलें ॥ ३७८ ॥
प्रशस्तकर्मीं तिये ।
सच्छब्दा विनियोगु आहे ।
तोचि आइका होये ।
तैसा सांगों ॥ ३७९ ॥
सद्भावे साधुभावे च
सदित्येतत्प्रयुज्यते ।
प्रशस्ते कर्मणि तथा
सच्छब्दः पार्थ युज्यते ॥ २६ ॥
तरी सच्छब्दें येणें ।
आटूनि असताचें नाणें ।
दाविजे अव्यंगवाणें ।
सत्तेचें रूप ॥ ३८० ॥
जें सत् तेंचि काळें देशें ।
होऊं नेणेचि अनारिसे ।
आपणपां आपण असे ।
अखंडित ॥ ३८१ ॥
हें दिसतें जेतुलें आहे ।
तें असतपणें जें नोहे ।
देखतां रूपीं सोये ।
लाभे जयाची ॥ ३८२ ॥
तेणेंसीं प्रशस्त तें कर्म ।
जें जालें सर्वात्मक ब्रह्म ।
देखिजे करूनि सम ।
ऐक्यबोधें ॥ ३८३ ॥
तरी ओंकार तत्कारें ।
जें कर्म दाविलें ब्रह्माकारें ।
तें गिळूनि होईजे एकसरें ।
सन्मात्रचि ॥ ३८४ ॥
ऐसा हा अंतरंगु ।
सच्छब्दाचा विनियोगु ।
जाणा म्हणे श्रीरंगु ।
मी ना म्हणें हो ॥ ३८५ ॥
ना मीचि जरी हो म्हणें ।
तरी श्रीरंगीं दुजें हेंचि उणें ।
म्हणौनि हें बोलणें ।
देवाचेंचि ॥ ३८६ ॥
आतां आणिकीही परी ।
सच्छब्दु हा अवधारीं ।
सात्त्विक कर्मा करी ।
उपकारु जो ॥ ३८७ ॥
तरी सत्कर्में चांगें ।
चालिलीं अधिकारबगें ।
परी एकाधें कां आंगें ।
हिणावती जैं ॥ ३८८ ॥
तैं उणें एकें अवयवें ।
शरीर ठाके आघवें ।
कां अंगहीन भांडावें ।
रथाची गती ॥ ३८९ ॥
तैसें एकेंचि गुणेंवीण ।
सतचि परी असतपण ।
कर्म धरी गा जाण ।
जिये वेळे ॥ ३९० ॥
तेव्हां ओंकार तत्कारीं ।
सावायिला हा चांगी परी ।
सच्छब्दु कर्मा करी ।
जीर्णोद्धारु ॥ ३९१ ॥
तें असतपण फेडी ।
आणी सद्भावाचिये रूढी ।
निजसत्त्वाचिये प्रौढी ।
सच्छब्दु हा ॥ ३९२ ॥
दिव्यौषध जैसें रोगिया ।
कां सावावो ये भंगलिया ।
सच्छब्दु कर्मा व्यंगलिया ।
तैसा जाण ॥ ३९३ ॥
अथवा कांहीं प्रमादें ।
कर्म आपुलिये मर्यादे ।
चुकोनि पडे निषिद्धे ।
वाटे हन ॥ ३९४ ॥
चालतयाही मार्गु सांडे ।
पारखियाचि अखरें पडे ।
राहाटीमाजीं न घडे ।
काइ काइ ? ॥ ३९५ ॥
म्हणौनि तैसी कर्मा ।
राभस्यें सांडे सीमा ।
असाधुत्वाचिया दुर्नामा ।
येवों पाहे जें ॥ ३९६ ॥
तेथ गा हा सच्छब्दु ।
येरां दोहींपरीस प्रबुद्धु ।
प्रयोजिला करी साधु ।
कर्मातें यया ॥ ३९७ ॥
लोहा परीसाची घृष्टी ।
वोहळा गंगेची भेटी ।
कां मृता जैसी वृष्टी ।
पीयूषाची ॥ ३९८ ॥
पैं असाधुकर्मा तैसा ।
सच्छब्दुप्रयोगु वीरेशा ।
हें असो गौरवुचि ऐसा ।
नामाचा यया ॥ ३९९ ॥
घेऊनि येथिंचें वर्म ।
जैं विचारिसी हें नाम ।
तैं केवळ हेंचि ब्रह्म ।
जाणसी तूं ॥ ४०० ॥
पाहें पां ॐतत्सत् ऐसें ।
हें बोलणें तेथ नेतसे ।
जेथूनि कां हें प्रकाशे ।
दृश्यजात ॥ ४०१ ॥
तें तंव निर्विशिष्ट ।
परब्रह्म चोखट ।
तयाचें हें आंतुवट ।
व्यंजक नाम ॥ ४०२ ॥
परी आश्रयो आकाशा ।
आकाशचि का जैसा ।
या नामानामी आश्रयो तैसा ।
अभेदु असे ॥ ४०३ ॥
उदयिला आकाशीं ।
रवीचि रवीतें प्रकाशी ।
हे नामव्यक्ती तैसी ।
ब्रह्मचि करी ॥ ४०४ ॥
म्हणौनि त्र्यक्षर हें नाम ।
नव्हे जाण केवळ ब्रह्म ।
ययालागीं कर्म ।
जें जें कीजे ॥ ४०५ ॥
यज्ञे तपसि दाने च
स्थितिः सदिति चोच्यते ।
कर्म चैव तदर्थीयं
सदित्येवाभिधीयते ॥ २७ ॥
तें याग अथवा दानें ।
तपादिकेंही गहनें ।
तियें निफजतु कां न्यूनें ।
होऊनि ठातु ॥ ४०६ ॥
परी परीसाचा वरकली ।
नाहीं चोखाकिडाची बोली ।
तैसी ब्रह्मीं अर्पितां केलीं ।
ब्रह्मचि होती ॥ ४०७ ॥
उणिया पुरियाची परी ।
नुरेचि तेथ अवधारीं ।
निवडूं न येती सागरीं ।
जैसिया नदी ॥ ४०८ ॥
एवं पार्था तुजप्रती ।
ब्रह्मनामाची हे शक्ती ।
सांगितली उपपत्ती ।
डोळसा गा ॥ ४०९ ॥
आणि येकेकाही अक्षरा ।
वेगळवेगळा वीरा ।
विनियोगु नागरा ।
बोलिलों रीती ॥ ४१० ॥
एवं ऐसें सुमहिम ।
म्हणौनि हें ब्रह्मनाम ।
आतां जाणितलें कीं सुवर्म ।
राया तुवां ? ॥ ४११ ॥
तरी येथूनि याचि श्रद्धा ।
उपलविली हो सर्वदा ।
जयाचें जालें बंधा ।
उरों नेदी ॥ ४१२ ॥
जिये कर्मीं हा प्रयोगु ।
अनुष्ठिजे सद्विनियोगु ।
तेथ अनुष्ठिला सांगु ।
वेदुचि तो ॥ ४१३ ॥
अश्रद्धया हुतं दत्तं
तपस्तप्तं कृतं च यत् ।
असदित्युच्यते पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह ॥ २८ ॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे श्रद्धात्रयविभागयोगो
नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥
ना सांडूनि हे सोये ।
मोडूनि श्रद्धेची बाहे ।
दुराग्रहाची त्राये ।
वाढऊनियां ॥ ४१४ ॥
मग अश्वमेध कोडी कीजे ।
रत्नें भरोनि पृथ्वी दीजे ।
एकांगुष्ठींही तपिजे ।
तपसाहस्रीं ॥ ४१५ ॥
जळाशयाचेनि नांवें ।
समुद्रही कीजती नवे ।
परी किंबहुना आघवें ।
वृथाचि तें ॥ ४१६ ॥
खडकावरी वर्षले ।
जैसें भस्मीं हवन केलें ।
कां खेंव दिधलें ।
साउलिये ॥ ४१७ ॥
नातरी जैसें चडकणा ।
गगना हाणितलें अर्जुना ।
तैसा समारंभु सुना ।
गेलाचि तो ॥ ४१८ ॥
घाणां गाळिले गुंडे ।
तेथ तेल ना पेंडी जोडे ।
तैसें दरिद्र तेवढें ।
ठेलेंचि आंगीं ॥ ४१९ ॥
गांठीं बांधली खापरी ।
येथ अथवा पैलतीरीं ।
न सरोनि जैसी मारी ।
उपवासीं गा ॥ ४२० ॥
तैसें कर्मजातें तेणें ।
नाहीं ऐहिकीचें भोगणें ।
तेथ परत्र तें कवणें ।
अपेक्षावें ॥ ४२१ ॥
म्हणौनि ब्रह्मनामश्रद्धा ।
सांडूनि कीजे जो धांदा ।
हें असो सिणु नुसधा ।
दृष्टादृष्टीं तो ॥ ४२२ ॥
ऐसें कलुषकरिकेसरी ।
त्रितापतिमिरतमारी ।
श्रीवर वीर नरहरी ।
बोलिलें तेणें ॥ ४२३ ॥
तेथ निजानंदा बहुवसा-।
माजीं अर्जुन तो सहसा ।
हरपला चंद्रु जैसा ।
चांदिणेनि ॥ ४२४ ॥
अहो संग्रामु हा वाणिया ।
मापें नाराचांचिया आणिया ।
सूनि माप घे मवणिया ।
जीवितेंसी ॥ ४२५ ॥
ऐसिया समयीं कर्कशें ।
भोगीजत स्वानंदराज्य कैसें ।
आजि भाग्योदयो हा नसे ।
आनी ठाईं ॥ ४२६ ॥
संजयो म्हणे कौरवराया ।
गुणा रिझों ये रिपूचिया ।
आणि गुरुही हा आमुचिया ।
सुखाचा येथ ॥ ४२७ ॥
हा न पुसता हे गोठी ।
तरी देवो कां सोडिते गांठी ।
तरी कैसेंनि आम्हां भेटी ।
परमार्थेंसीं ॥ ४२८ ॥
होतों अज्ञानाच्या आंधारां ।
वोसंतीत जन्मवाहरा ।
तों आत्मप्रकाशमंदिरा-/।
आंतु आणिलें ॥ ४२९ ॥
एवढा आम्हां तुम्हां थोरु ।
केला येणें उपकारु ।
म्हणौनि हा व्याससहोदरु ।
गुरुत्वें होय ॥ ४३० ॥
तेवींचि संजयो म्हणे चित्तीं ।
हा अतिशयो या नृपती ।
खुपेल म्हणौनि किती ।
बोलत असों ॥ ४३१ ॥
ऐसी हे बोली सांडिली ।
मग येरीचि गोठी आदरिली ।
जे पार्थें कां पुसिली ।
श्रीकृष्णातें ॥ ४३२ ॥
याचें जैसें कां करणें ।
तैसें मीही करीन बोलणें ।
ऐकिजो ज्ञानदेवो म्हणे ।
निवृत्तीचा ॥ ४३३ ॥
इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां
भावार्थदीपिकायां सप्तदशोऽध्यायः ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse