Embedded Files
॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥
॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ श्रीमद् भगवद्‌गीता ॥
॥ अथ नवमोऽध्यायः - अध्याय नववा ॥
॥ राजविद्याराजगुह्ययोगः ॥
तरी अवधान एकलें दीजे ।
मग सर्वसुखासि पात्र होईजे ।
हें प्रतिज्ञोत्तर माझें । उघड ऐका ॥ १ ॥
परी प्रौढी न बोलों हो जी ।
तुम्हां सर्वज्ञांच्या समाजीं ।
देयावें अवधान हे माझी ।
विनवणी सलगीची ॥ २ ॥
कां जे लळेयांचे लळे सरती ।
मनोरथांचे मनोरथ पुरती ।
जरी माहेरें श्रीमंतें होती ।
तुम्हां ऐसीं ॥ ३ ॥
तुमचे या दिठिवेयाचिये वोलें ।
सासिन्नले प्रसन्नतेचे मळे ।
ते साउली देखोनि लोळें ।
श्रांतु जी मी ॥ ४ ॥
प्रभू तुम्ही सुखामृताचे डोहो ।
म्हणौनि आम्हीं आपुलिया स्वेच्छा वोलावो लाहों ।
येथही जरी सलगी करूं बिहों ।
तरी निवों कें पां ? ॥ ५ ॥
नातरी बालक बोबडां बोलीं ।
कां वांकुडा विचुका पाउलीं ।
ते चोज करूनि माउली ।
रिझे जेवीं ॥ ६ ॥
तेवीं तुम्हां संतांचा पढियावो ।
कैसेनि तरी आम्हांवरी हो ।
या बहुवा आळुकिया जी आहों ।
सलगी करीत ॥ ७ ॥
वांचूनि माझिये बोलतिये योग्यते ।
सर्वज्ञ भवादृश श्रोते ।
काय धड्यावरी सारस्वतें ।
पढों सिकिजे ॥ ८ ॥
अवधारा आवडे तेसणा धुंधुरु ।
परि महातेजीं न मिरवे काय करूं ।
अमृताचिया ताटीं वोगरूं ।
ऐसी रससोय कैंची ? ॥ ९ ॥
हां हो हिमकरासी विंजणें ।
कीं नादापुढें आइकवणें ।
लेणियासी लेणें ।
हें कहीं आथी ? ॥ १० ॥
सांगा परिमळें काय तुरंबावें ।
सागरें कवणें ठायीं नाहावें ? ।
हें गगनचि आडे आघवें ।
ऐसा पवाडु कैंचा ? ॥ ११ ॥
तैसें तुमचें अवधान धाये ।
आणि तुम्ही म्हणा हें होये ।
ऐसें वक्तृत्व कवणा आहे ।
जेणें रिझा तुम्ही ? ॥ १२ ॥
तरी विश्वप्रगटितिया गभस्ती ।
काय हातिवेन न कीजे आरती ? ।
कां चुळोदकें आपांपती ।
अर्घ्यु नेदिजे ? ॥ १३ ॥
प्रभू तुम्ही महेशाचिया मूर्ती ।
आणि मी दुबळा अर्चितुसें भक्ती ।
म्हणौनि बोल जर्‍ही गंगावती ।
तर्‍ही स्वीकाराल कीं ॥ १४ ॥
बाळक बापाचिये ताटीं रिगे ।
आणि बापातेंचि जेवऊं लागे ।
कीं तो संतोषिलेनि वेगें ।
मुखचि वोढवी ॥ १५ ॥
तैसा मीं जरी तुम्हांप्रती ।
चावटी करीतसें बाळमती ।
तरी तुम्ही संतोषिजे ऐसी जाती ।
प्रेमाची असे ॥ १६ ॥
आणि तेणें आपुलेपणाचेनि मोहें ।
तुम्हीं संत घेतले असा बहुवें ।
म्हणौनि केलिये सलगीचा नोहे ।
आभारु तुम्हां ॥ १७ ॥
अहो तान्हयाचें लागतां झटें ।
तेणें अधिकचि पान्हा फुटे ।
रोषें प्रेम दुणवटे ।
पढियंतयाचेनि ॥ १८ ॥
म्हणौनि मज लेंकुरवाचेनि बोलें ।
तुमचें कृपाळूपण निदैलें ।
तें चेइलें ऐसें जी जाणवलें ।
यालागीं बोलिलो मीं ॥ १९ ॥
एर्‍हवीं चांदिणें पिकविजत आहे चेपणीं ।
कीं वारया घापत आहे वाहणी ।
हां हो गगनासि गंवसणी ।
घालिजे केवीं ? ॥ २० ॥
आइका पाणी वोथिजावें न लगे ।
नवनीतीं माथुला न रिगे ।
तेवीं लाजिलें व्याख्यान निगे ।
देखोनि जयातें ॥ २१ ॥
हें असो शब्दब्रह्म जिये बाजे ।
शब्द मावळलेया निवांतु निजे ।
तो गीतार्थु मर्‍हाठिया बोलिजे ।
हा पाडु काई ? ॥ २२ ॥
परि ऐसियाही मज धिंवसा ।
तो पुढति याचि येकी आशा ।
जे धिटींवा करूनि भवादृशां ।
पढियंतया होआवें ॥ २३ ॥
तरि आतां चंद्रापासोनि निववितें ।
जें अमृताहूनि जीववितें ।
तेणें अवधानें कीजो वाढतें ।
मनोरथां माझिया ॥ २४ ॥
कां जैं दिठिवा तुमचा वरुषे ।
तैं सकळार्थ सिद्धि मती पिके ।
एर्‍हवीं कोंभेला उन्मेषु सुके ।
जरी उदास तुम्ही ॥ २५ ॥
सहजें तरी अवधारा ।
वक्तृत्वा अवधानाचा होय चारा ।
तरी दोंदें पेलती अक्षरां ।
प्रमेयाचीं ॥ २६ ॥
अर्थ बोलाची वाट पाहे ।
तेथ अभिप्रावोचि अभिप्रायाते ।
भावाचा फुलौरा होत जाये ।
मतिवरी ॥ २७ ॥
म्हणौनि संवादाचा सुवावो ढळे ।
तर्‍ही हृदयाकाश सारस्वतें वोळे ।
आणि श्रोता दुश्चिता तरि वितुळे ।
मांडला रसु ॥ २८ ॥
अहो चंद्रकांतु द्रवता कीर होये ।
परि ते हातवटी चंद्रीं कीं आहे ।
म्हणौनि वक्ता तो वक्ता नोहे ।
श्रोतेनिविण ॥ २९ ॥
परि आतां आमुतें गोड करावें ।
ऐसें तांदुळीं कायसा विनवावें ? ।
साइखडियानें काइ प्रार्थावें ।
सूत्रधारातें ? ॥ ३० ॥
तो काय बाहुलियांचिया काजा नाचवी ।
कीं आपुलिये जाणिवेची कळा वाढवी ।
म्हणौनि आम्हां या ठेवाठेवी ।
काय काज ॥ ३१ ॥
तवं श्रीगुरू म्हणती काइ जाहलें ।
हें समस्तही आम्हां पावलें ।
आतां सांगैं जें निरोपिलें ।
नारायणें ॥ ३२ ॥
येथ संतोषोनि निवृत्तिदासें ।
जी जी म्हणौनि उल्हासें ।
अवधारा श्रीकृष्ण ऐसें ।
बोलते जाहले ॥ ३३ ॥
श्रीभगवानुवाच ।
इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे ।
ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ॥ १ ॥
नातरि अर्जुना हें बीज ।
पुढती सांगिजेल तुज ।
जें हें अंतःकरणींचें गुज ।
जिवाचिये ॥ ३४ ॥
येणें मानें जीवाचें हिये फोडावें ।
मग गुज कां पां मज सांगावें ? ।
ऐसें कांहीं स्वभावें ।
कल्पिशी जरी ॥ ३५ ॥
तरी परियेसी गा प्राज्ञा ।
तूं आस्थेचीच संज्ञा ।
बोलिलिये गोष्टीची अवज्ञा ।
नेणसी करूं ॥ ३६ ॥
म्हणौनि गूढपण आपुलें मोडो ।
वरि न बोलणेंही बोलावें घडो ।
परि आमुचिये जीवींचें पडो ।
तुझ्या जीवीं ॥ ३७ ॥
अगा थानीं कीर दूध गूढ ।
परि थानासीचि नव्हे कीं गोड ।
म्हणौनि सरो कां सेवितयाची चाड ।
जरी अनन्यु मिळे ॥ ३८ ॥
मुडांहूनि बीज काढिलें ।
मग निर्वाळलिये भूमीं पेरिलें ।
तरि तें सांडीविखुरीं गेलें ।
म्हणों ये कायी ? ॥ ३९ ॥
यालागीं सुमनु आणि शुद्धमती ।
जो अनिंदकु अनन्यगती ।
पैं गा गौप्यही परी तयाप्रती ।
चावळिजे सुखें ॥ ४० ॥
तरि प्रस्तुत आतां गुणीं इहीं ।
तूं वांचून आणिक नाहीं ।
म्हणौनि गुज तरी तुझ्या ठायीं ।
लपऊं नये ॥ ४१ ॥
आतां किती नावानावा गुज ।
म्हणतां कानडें वाटेल तुज ।
तरी ज्ञान सांगेन सहज ।
विज्ञानेंसी ॥ ४२ ॥
परि तेंचि ऐसेनि निवाडें ।
जैसें भेसळलें खरें कुडें ।
मग काढिजे फाडोवाडें ।
पारखूनियां ॥ ४३ ॥
कां चांचूचेनि सांडसें ।
खांडिजे पय पाणी राजहंसें ।
तुज ज्ञान विज्ञान तैसें ।
वांटूनि देऊं ॥ ४४ ॥
मग वारयाचिया धारसा ।
पडिन्नला कोंडा कां नुरेचि जैसा ।
आणि कणांचा आपैसा ।
राशिवा जोडे ॥ ४५ ॥
तैसें जें जाणितलेयासाठीं ।
संसार संसाराचिये गांठीं ।
लाऊनि बैसवी पाटीं ।
मोक्षश्रियेच्या ॥ ४६ ॥
राजविद्या राजगुह्यं
पवित्रमिदमुत्तमम् ।
प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं
कर्तुमव्ययम् ॥ २ ॥
जे जाणणेया आघवेयांच्या गांवीं ।
गुरुत्वाची आचार्य पदवी ।
जें सकळ गुह्यांचा गोसावी ।
पवित्रां रावो ॥ ४७ ॥
आणि धर्माचें निजधाम ।
तेवींची उत्तमाचें उत्तम ।
पैं जया येतां नाहीं काम ।
जन्मांतराचें ॥ ४८ ॥
मोटकें गुरुमुखें उदैजत दिसे ।
आणि हृदयीं स्वयंभचि असे ।
प्रत्यक्ष फावों लागे तैसें ।
आपैसयाचि ॥ ४९ ॥
तेवींचि गा सुखाच्या पाउटीं ।
चढतां येइजे जयाच्या भेटी ।
मग भेटल्या कीर मिठी ।
भोगणेंयाही पडे ॥ ५० ॥
परि भोगाचिये एलीकडिलिये मेरे ।
चित्त उभें ठेलें सुखा भरे ।
ऐसें सुलभ आणि सोपारें ।
वरि परब्रह्म ॥ ५१ ॥
पैं गा आणिकही एक याचें ।
जें हातां आलिया तरी न वचे ।
आणि अनुभवितां कांही न वेचे ।
वरि विटेहि ना ॥ ५२ ॥
येथ जरी तूं तर्किका ।
ऐसी हन घेसी शंका ।
ना येवढी वस्तु हे लोकां ।
उरली केविं पां ? ॥ ५३ ॥
जे एकोत्तरेयाचिया वाढी ।
जळतिये आगीं घालिती उडी ।
ते अनायासें स्वगोडी ।
सांडिती केवीं ? ॥ ५४ ॥
तरी पवित्र आणि रम्य ।
तेवींचि सुखोपाय गम्य ।
आणि स्वसुख परम धर्म्य ।
वरि आपणपां जोडे ॥ ५५ ॥
ऐसा अवघाचि हा सुरवाडु आहे ।
तरी जना हातीं केविं उरों लाहे ।
हा शंकेचा ठावो कीर होये ।
परि न धरावी तुवां ॥ ५६ ॥
अश्रद्दधानाः पुरुषा
धर्मस्यास्य परंतप ।
अप्राप्य मां निवर्तन्ते
मृत्युसंसारवर्त्मनि ॥ ३ ॥
पाहे पां दूध पवित्र आणि गोड ।
पासी त्वचेचिया पदराआड ।
परि तें अव्हेरूनि गोचिड ।
अशुद्ध काय न सेविती ? ॥ ५७ ॥
कां कमलकंदा आणि दर्दुरीं ।
नांदणूक एकेचि घरीं ।
परि परागु सेविजे भ्रमरीं ।
येरां चिखलुचि उरे ॥ ५८ ॥
नातरी निदैवाच्या परिवरीं ।
लोह्या रुतलिया आहाति सहस्रवरी ।
परि तेथ बैसोनि उपवासु करी ।
कां दरिद्रें जिये ॥ ५९ ॥
तैसा हृदयामध्यें मी रामु ।
असतां सर्वसुखाचा आरामु ।
कीं भ्रांतासी कामु ।
विषयावरी ॥ ६० ॥
बहु मृगजळ देखोनि डोळां ।
थुंकिजे अमृताचा गिळितां गळाळा ।
तोडिला परिसु बांधिला गळां ।
शुक्तिकालाभें ॥ ६१ ॥
तैसी अहंममतेचिये लवडसवडी ।
मातें न पवतीचि बापुडीं ।
म्हणौनि जन्ममरणाची दुथडीं ।
डहुळितें ठेलीं ॥ ६२ ॥
एर्‍हवीं मी तरी कैसा ।
मुखाप्रति भानु कां जैसा ।
कहीं दिसे न दिसे ऐसा ।
वाणीचा नोहे ॥ ६३ ॥
मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना ।
मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः ॥ ४ ॥
माझेया विस्तारलेपणा नांवें ।
हें जगचि नोहे आघवें ।
जैसें दूध मुरालें स्वभावें ।
तरि तेंचि दहीं ॥ ६४ ॥
कां बीजचि जाहलें तरु ।
अथवा भांगारचि अळंकारु ।
तैसा मज एकाचा विस्तारु ।
तें हें जग ॥ ६५ ॥
हें अव्यक्तपणें थिजलें ।
तेंचि मग विश्वाकारें वोथिजलें ।
तैसें अमूर्तमूर्ति मियां विस्तारलें ।
त्रैलोक्य जाणें ॥ ६६ ॥
महदादि देहांतें ।
इयें अशेषेंही भूतें ।
परी माझ्या ठायीं बिंबतें ।
जैसें जळीं फेण ॥ ६७ ॥
परि तया फेणांआंतु पाहतां ।
जेवीं जळ न दिसे पंडुसुता ।
नातरी स्वप्नींची अनेकता ।
चेइलिया नोहिजे ॥ ६८ ॥
तैसीं भूतें इयें माझ्या ठायीं ।
बिंबती तयांमाजीं मी नाहीं ।
इया उपपत्ती तुज पाहीं ।
सांगितलिया मागां ॥ ६९ ॥
म्हणौनि बोलिलिया बोलाचा अतिसो ।
न कीजे यालागीं हें असो ।
परी मज आंत पैसो ।
दिठी तुझी ॥ ७० ॥
न च मत्स्थानि भूतानि
पश्य मे योगमैश्वरम् ।
भूतभृन्न च भूतस्थो
ममात्मा भूतभावनः ॥ ५ ॥
आमुचा प्रकृतीपैलीकडील भावो ।
जरी कल्पनेवीण लागसी पाहों ।
तरी मजमाजीं भूतें हेंही वावो ।
जें मी सर्व म्हणौनी ॥ ७१ ॥
एर्‍हवीं संकल्पाचिये सांजवेळे ।
नावेक तिमिरेजती बुद्धीचे डोळे ।
म्हणौनि अखंडितचि परि झांवळे ।
भूतभिन्न ऐसें देखे ॥ ७२ ॥
तेचि संकल्पाची सांज जैं लोपे ।
तैं अखंडितचि आहे स्वरूपें ।
जैसें शंका जातखेंवो लोपे ।
सापपण माळेचें ॥ ७३ ॥
एर्‍हवीं तरी भूमीआंतूनि स्वयंभ ।
काय घडेयागाडगेयाचे निघती कोंभ ।
परि ते कुलालमतीचे गर्भ ।
उमटले कीं ॥ ७४ ॥
नातरी सागरींच्या पाणी ।
काय तरंगाचिया आहाती खाणी ।
ते अवांतर करणी ।
वारयाची नव्हे ? ॥ ७५ ॥
पाहें पां कापसाच्या पोटीं ।
काय कापडाची होती पेटी ।
तो वेढितयाचिया दिठी ।
कापड जाहला ॥ ७६ ॥
जरी सोनें लेणें हो‍उनी घडे ।
तरी तयाचें सोनेंपण न मोडे ।
येर अळंकार हे वरचिलीकडे ।
लेतयाचेनि भावें ॥ ७७ ॥
सांगें पडिसादाचीं प्रत्युत्तरें ।
कां आरिसां जें आविष्करें ।
तें आपलें कीं साचोकारें ।
तेथेंचि होतें ? ॥ ७८ ॥
तैसी इये निर्मळे माझ्या स्वरूपीं ।
जो भूतभावना आरोपी ।
तयासी तयाच्या संकल्पीं ।
भूताभासु असे ॥ ७९ ॥
तेचि कल्पिती प्रकृती पुरे ।
तरि भूताभासु आधींचि सरे ।
मग स्वरूप उरे एकसरें ।
निखळ माझें ॥ ८० ॥
हें असो आंगीं भरलिया भवंडी ।
जैशा भोंवत दिसती अरडीदरडी ।
तैशी आपुलिया कल्पना अखंडीं ।
गमती भूतें ॥ ८१ ॥
तेचि कल्पना सांडूनि पाहीं ।
तरि मी भूतीं भूतें माझिया ठायीं ।
हें स्वप्नींही परि नाहीं ।
कल्पावयाजोगें ॥ ८२ ॥
आतां मीच एक भूतांतें धर्ता ।
अथवा भूतांमाजीं मी असता ।
या संकल्पसन्निपाता- ।
आंतुलिया बोलिया ॥ ८३ ॥
म्हणौनि परियेसी गा प्रियोत्तमा ।
यापरी मी विश्वेंसीं विश्वात्मा ।
जो इया लटकिया भूतग्रामा ।
भाव्यु सदा ॥ ८४ ॥
रश्मीचेनि आधारें जैसें ।
नव्हे तेंचि मृगजळ आभासे ।
माझ्या ठायीं भूतजात तैसें ।
आणि मातेंहीं भावी ॥ ८५ ॥
मी ये परीचा भूतभावनु ।
परि सर्व भूतांसि अभिन्नु ।
जैसी प्रभा आणि भानु ।
एकचि ते ॥ ८६ ॥
हा आमुचा ऐश्वर्ययोगु ।
तुवां देखिला कीं चांगु ? ।
आतां सांगे कांहीं एथ लागु ।
भूतभेदाचा असे ? ॥ ८७ ॥
यालागीं मजपासूनि भूतें ।
आनें नव्हती हें निरुतें ।
आणि भूतांवेगळिया मातें ।
कहींच न मनीं हो ! ॥ ८८ ॥
यथाकाशस्थितो नित्यं
वायुः सर्वत्रगो महान् ।
तथा सर्वाणि भूतानि
मत्स्थानीत्युपधारय ॥ ६ ॥
पैं गगन जेवढें जैसें ।
पवनुहि गगनीं तेवढाचि असे ।
सहजें हालविलिया वेगळा दिसे ।
एर्‍हवीं गगन तेंचि तो ॥ ८९ ॥
तैसें भूतजात माझ्या ठायीं ।
कल्पिजे तरी आभासे कांहीं ।
निर्विकल्पीं तरी नाहीं ।
तेथ मीचि मी आघवें ॥ ९० ॥
म्हणौनि नाहीं आणि असे ।
हें कल्पनेचेनि सौरसें ।
जें कल्पनालोपें भ्रंशे ।
आणि कल्पनेसवें होय ॥ ९१ ॥
तेंचि कल्पितें मुद्दल जाये ।
तैं असे नाहीं हें कें आहे ? ।
म्हणौनि पुढती तूं पाहे ।
हा ऐश्वर्ययोगु ॥ ९२ ॥
ऐसिया प्रतीतिबोधसागरीं ।
तूं आपणेयातें कल्लोळु एक करीं ।
मग जंव पाहासी चराचरीं ।
तंव तूंचि आहासी ॥ ९३ ॥
या जाणणेयाचा चेवो ।
तुज आला ना ? म्हणती देवो ।
तरी आतां द्वैत स्वप्न वावो ।
जालें कीं ना ? ॥ ९४ ॥
तरी पुढती जरी विपायें ।
बुद्धीसी कल्पनेची झोंप ये ।
तरी अभेदबोधु जाये ।
जैं स्वप्नीं पडिजे ॥ ९५ ॥
म्हणौनि ये निद्रेची वाट मोडे ।
निखळ उद्‌बोधाचेंचि आपणपें घडे ।
ऐसें वर्म जें आहे फुडें ।
तें दावों आतां ॥ ९६ ॥
तरी धनुर्धरा धैर्या ।
निकें अवधान देईं बा धनंजया ।
पैं सर्व भूतांतें माया ।
करी हरी गा ॥ ९७ ॥
सर्वभूतानि कौन्तेय
प्रकृतिं यान्ति मामिकाम् ।
कल्पक्षये पुनस्तानि
कल्पादौ विसृजाम्यहम् ॥ ७ ॥
जिये नांव गा प्रकृती ।
जे द्विविधा सांगितली तुजप्रती ।
एकी अष्टधा भेदव्यक्ती ।
दुजी जीवरूपा ॥ ९८ ॥
हा प्रकृतीविखो आघवा ।
तुवां मागां परिसिलासी पांडवा ।
म्हणौनि असो काई सांगावा ।
पुढतपुढती ॥ ९९ ॥
तरी ये माझिये प्रकृती ।
महाकल्पाच्या अंतीं ।
सर्व भूतें अव्यक्तीं ।
ऐक्यासि येती ॥ १०० ॥
ग्रीष्माच्या अतिरसीं ।
सबीजें तृणें जैसीं ।
मागुती भूमीसी ।
सुलीनें होतीं ॥ १०१ ॥
कां वार्षिये ढेंढें फिटे ।
जेव्हां शारदीयेचा
अनुघडु फुटे ।
तेव्हां घनजात आटे ।
गगनींचे गगनीं ॥ १०२ ॥
नातरी आकाशाचे खोंपे ।
वायु निवांतुचि लोपे ।
कां तरंगता हारपे ।
जळीं जेवीं ॥ १०३ ॥
अथवा जागिनलिये वेळे ।
स्वप्न मनींचें मनीं मावळे ।
तैसें प्राकृत प्रकृतीं मिळे ।
कल्पक्षयीं ॥ १०४ ॥
मग कल्पादीं पुढती ।
मीचि सृजीं ऐसी वदंती ।
तरी इयेविषयीं निरुती ।
उपपत्ती आइक ॥ १०५ ॥
प्रकृतिं स्वामवष्टाभ्य
विसृजामि पुनः पुनः ।
भूतग्राममिमं कृत्स्न्मवशं
प्रकृतेर्वशात् ॥ ८ ॥
तरी हेचि प्रकृती किरीटी ।
मी स्वकीया सहजें अधिष्ठीं ।
तेथ तंतूसमवाय पटी ।
जेंवि विणावणी दिसे ॥ १०६ ॥
मग तिये विणावणीचेनि आधारें ।
लहाना चौकडिया पटत्व भरे ।
तैसीं पंचात्मकें आकारें ।
प्रकृतीचि होय ॥ १०७ ॥
जैसें विरजणियाचेनि संगें ।
दूधचि आटेजों लागे ।
तैशी प्रकृती आंगा रिगे ।
सृष्टीपणाचिया ॥ १०८ ॥
बीज जळाची जवळीक लाहे ।
आणि तेंचि शाखोपशाखीं होये ।
तैसें मज करणें आहे ।
भूतांचें हें ॥ १०९ ॥
अगा नगर हें रायें केंलें ।
या म्हणणया साचपण कीर आलें ।
परि निरुतें पाहतां काय सिणलें ।
रायाचे हात ? ॥ ११० ॥
आणि मी प्रकृती अधिष्ठीं तें कैसें ।
जैसा स्वप्नीं जो असे ।
मग तोचि प्रवेशे ।
जागृतावस्थे ॥ १११ ॥
तरी स्वप्नौनि जागृती येतां ।
काय पाय दुखती पंडुसुता ।
कीं स्वप्नामाजीं असतां ।
प्रवासु होय ? ॥ ११२ ॥
या आघवियाचा अभिप्रावो कायी ।
जे हें भूतसृष्टीचें कांहीं ।
मज एकही करणें नाहीं ।
ऐसाचि अर्थु ॥ ११३ ॥
जैसी रायें अधिष्ठिली प्रजा ।
व्यापारें आपुलालिया काजा ।
तैसा प्रकृतिसंगु हा माझा ।
येर करणें तें इयेचें ॥ ११४ ॥
पाहे पां पूर्णचंद्राचिये भेटी ।
समुद्रीं अपार भरतें दाटी ।
तेथ चंद्रासि काय किरीटी ।
उपखा पडे ? ॥ ११५ ॥
जड परि जवळिका ।
लोह चळे तरी चळो कां ।
तरि कवणु शीणु भ्रामका ।
सन्निधानाचा ? ॥ ११६ ॥
किंबहुना यापरी ।
मी निजप्रकृति अंगिकारीं ।
आणि भूतसृष्टी एकसरी ।
प्रसवोंचि लागे ॥ ११७ ॥
जो हा भूतग्रामु आघवा ।
असे प्रकृतीआधीन पांडवा ।
जैसी बीजाचिया वेलपालवा ।
समर्थ भूमी ॥ ११८ ॥
नातरी बाळादिकां वयसा ।
गोसावी देहसंगु जैसा ।
अथवा घनावळी आकाशा ।
वार्षिये जेवीं ॥ ११९ ॥
कां स्वप्नासि कारण निद्रा ।
तैसी प्रकृती हे नरेंद्रा ।
या अशेषाहि भूतसमुद्रा ।
गोसाविणी गा ॥ १२० ॥
स्थावरा आणि जंगमा ।
स्थूळा अथवा सूक्ष्मा ।
हे असो भूतग्रामा ।
प्रकृतिचि मूळ ॥ १२१ ॥
म्हणौनि भूतें हन सृजावीं ।
कां सृजिलीं प्रतिपाळावीं ।
इयें करणीं न येती आघवीं ।
आमुचिया आंगा ॥ १२२ ॥
जळीं चंद्रिकेचिया पसरती वेली ।
ते वाढी चंद्रें नाहीं वाढविली ।
तेविं मातें पावोनि ठेलीं ।
दूरी कर्में ॥ १२३ ॥
न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनंजय ।
उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु ॥ ९ ॥
आणि सुटलिया सिंधुजळाचा लोटु ।
न शके धरूं सैंधवाचा घाटु ।
तेविं सकळ कर्मा मीचि शेवटु ।
तीं काय बांधती मातें ? ॥ १२४ ॥
धूम्ररजांची पिंजरीं ।
वाजतिया वायूतें जरी होकारी ।
कां सूर्यबिंबामाझारीं ।
आंधारें शिरे ? ॥ १२५ ॥
हें असो पर्वताचिये हृदयींचें ।
जेविं पर्जन्यधारास्तव न खोंचें ।
तेविं कर्मजात प्रकृतीचें ।
न लगे मज ॥ १२६ ॥
एर्‍हवीं इये प्रकृतिविकारीं ।
एकु मीचि असे अवधारीं ।
परि उदासीनाचिया परी ।
करीं ना करवीं ॥ १२७ ॥
जैसा दीपु ठेविला परिवरीं ।
कवणातें नियमी ना निवारी ।
आणि कवण कवणिये व्यापारीं ।
राहाटे तेंहि नेणें ॥ १२८ ॥
तो जैसा कां साक्षिभूतु ।
गृहव्यापारप्रवृत्तिहेतु ।
तैसा भूतकर्मीं अनासक्तु ।
मी भूतीं असें ॥ १२९ ॥
हा एकचि अभिप्रावो पुढतपुढती ।
काय सांगों बहुतां उपपत्ती ।
येथ एकहेळां सुभद्रापती ।
येतुलें जाण पां ॥ १३० ॥
मयाध्यक्षेण प्रकृतिः
सूयते सचराचरम् ।
हेतुनानेन कौन्तेय
जगद्विपरिवर्तते ॥ १० ॥
जे लोकचेष्टां समस्तां ।
जैसा निमित्तमात्र कां सविता ।
तैसा जगत्प्रभवीं पंडुसुता ।
हेतु मी जाणें ॥ १३१ ॥
कां जें मियां अधिष्ठिलिया प्रकृती ।
होती चराचराचिया संभूती ।
म्हणौनि मी हेतु हे उपपत्ती ।
घडे यया ॥ १३२ ॥
आतां येणें उजिवडें निरुतें ।
न्याहाळीं पां ऐश्वर्ययोगातें ।
जे माझ्या ठायीं भूतें ।
परी भूतीं मी नसें ॥ १३३ ॥
अथवा भूतें ना माझ्या ठायीं ।
आणि भूतांमाजीं मी नाहीं ।
या खुणा तूं कहीं ।
चुकों नको ॥ १३४ ॥
हें सर्वस्व आमुचें गूढ ।
परि दाविलें तुज उघड ।
आतां इंद्रियां देऊनि कवाड ।
हृदयीं भोगीं ॥ १३५ ॥
हा दंशु जंव नये हातां ।
तंव माझें साचोकारपण पार्था ।
न संपडे गा सर्वथा ।
जेविं तुषीं कणु ॥ १३६ ॥
एर्‍हवीं अनुमानाचेनि पैसें ।
आवडे कीर कळलें ऐसें ।
परि मृगजळाचेनि वोलांशें ।
काय भूमि तिमे ? ॥ १३७ ॥
जें जाळ जळीं पांगिलें ।
तेथ चंद्रबिंब दिसे आंतुडलें ।
परि थडिये काढूनि झाडिलें ।
तेव्हां बिंब कें सांगैं ? ॥ १३८ ॥
तैसें बोलवरी वाचाबळें ।
वायांचि झकविजती प्रतीतीचें डोळे ।
मग साचोकारें बोधावेळे ।
आथि ना होइजे ॥ १३९ ॥
अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम् ।
परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम् ॥ ११ ॥
किंबहुना भवा बिहाया ।
आणि साचें चाड आथि जरी मियां ।
तरि तूं गा उपपत्ती इया ।
जतन कीजे ॥ १४० ॥
एर्‍हवीं दिठी वेधली कवळें ।
तैं चांदणियातें म्हणे पिंवळें ।
तेंविं माझ्या स्वरूपीं निर्मळें ।
देखती दोष ॥ १४१ ॥
नातरी ज्वरें विटाळलें मुख ।
तें दुधातें म्हणे कडू विख ।
तेविं अमानुषा मानुष ।
मानिती मातें ॥ १४२ ॥
म्हणौनि पुढतपुढती धनंजया ।
झणें विसंबसी या अभिप्राया ।
जे इया स्थूलदृष्टी वायां ।
जाइजेल गा ॥ १४३ ॥
पैं स्थूलदृष्टी देखती मातें ।
तेंचि न देखणें जाण निरुतें ।
जैसें स्वप्नींचेनि अमृतें ।
अमरा नोहिजे ॥ १४४ ॥
एर्‍हवीं स्थूलदृष्टी मूढ ।
मातें जाणती कीर दृढ ।
परि तें जाणणेचि जाणणेया आड ।
रिगोनि ठाके ॥ १४५ ॥
जैसा नक्षत्राचिया आभासा- ।
साठीं घातु झाला तया हंसा ।
माजीं रत्‍नबुद्धीचिया आशा ।
रिगोनियां ॥ १४६ ॥
सांगैं गंगा या बुद्धी मृगजळ ।
ठाकोनि आलियाचें कवण फळ ।
काय सुरतरु म्हणौनि बाबुळ ।
सेविली करी ? ॥ १४७ ॥
हार निळयाचाचि दुसरा ।
या बुद्धी हातु घातला विखारा ।
कां रत्‍ने म्हणौनि गारा ।
वेंचि जेंवीं ॥ १४८ ॥
अथवा निधान हें प्रगटलें ।
म्हणौनि खदिरांगार खोळे भरिले ।
कां साउली नेणतां घातलें ।
कुहा सिंहें ॥ १४९ ॥
तेवीं मी म्हणौनि प्रपंचीं ।
जिहीं बुडी दिधली कृतनिश्चयाची ।
तिहीं चंद्रासाठीं जेवीं जळींची ।
प्रतिभा धरिली ॥ १५० ॥
तैसा कृतनिश्चयो वायां गेला ।
जैसा कोण्ही एकु कांजी प्याला ।
मग परिणाम पाहों लागला ।
अमृताचा ॥ १५१ ॥
तैसें स्थूलाकारी नाशिवंतें ।
भरंवसा बांधोनि चित्तें ।
पाहती मज अविनाशातें ।
तरी कैंचा दिसें ? ॥ १५२ ॥
आगा काई पश्चिमसमुद्राचिया तटा ।
निघिजत आहे पूर्विलिया वाटा ।
कां कोंडा कांडतां सुभटा ।
कणु आतुडे ? ॥ १५३ ॥
तैसें विकारलें हें स्थूळ ।
जाणितले या मी जाणवतसें केवळ ।
काई फेण पितां जळ ।
सेविलें होय ? ॥ १५४ ॥
म्हणौनि मोहिलेंनि मनोधर्में ।
हेंचि मी मानूनि संभ्रमें ।
मग येथिंची जियें जन्मकर्में ।
तियें मजचि म्हणती ॥ १५५ ॥
येतुलेनि अनामा नाम ।
मज अक्रियासि कर्म ।
विदेहासि देहधर्म ।
आरोपिती ॥ १५६ ॥
मज आकारशून्या आकारु ।
निरुपाधिका उपचारु ।
मज विधिवर्जिता व्यवहारु ।
आचारादिक ॥ १५७ ॥
मज वर्णहीना वर्णु ।
गुणातीतासि गुणु ।
मज अचरणा चरणु ।
अपाणिया पाणी ॥ १५८ ॥
मज अमेया मान ।
सर्वगतासी स्थान ।
जैसें सेजेमाजीं वन ।
निदेला देखे ॥ १५९ ॥
तैसें अश्रवणा श्रोत्र ।
मज अचक्षूसी नेत्र ।
अगोत्रा गोत्र ।
अरूपा रूप ॥ १६० ॥
मज अव्यक्तासी व्यक्ती ।
अनार्तासी आर्ती ।
स्वयंतृप्ता तृप्ती ।
भाविती गा ॥ १६१ ॥
मज अनावरणा प्रावरण ।
भूषणातीतासि भूषण ।
मज सकळ कारणा कारण ।
देखती ते ॥ १६२ ॥
मज सहजातें करिती ।
स्वयंभातें प्रतिष्ठिती ।
निरंतरातें आव्हानिती ।
विसर्जिती गा ॥ १६३ ॥
मी सर्वदा स्वतःसिद्धु ।
तो कीं बाळ तरुण वृद्धु ।
मज एकरूपा संबंधु ।
जाणती ऐसे ॥ १६४ ॥
मज अद्वैतासि दुजें ।
मज अकर्तयासि काजें ।
मी अभोक्ता कीं भुंजें ।
ऐसें म्हणती ॥ १६५ ॥
मज अकुळाचें कुळ वानिती ।
मज नित्याचेनि निधनें शिणती ।
मज सर्वांतरातें कल्पिती ।
अरि मित्र गा ॥ १६६ ॥
मी स्वानंदाभिरामु ।
तया मज अनेक सुखांचा कामु ।
आघवाचि मी असे समु ।
कीं म्हणती एकदेशी ॥ १६७ ॥
मी आत्मा एक चराचरीं ।
म्हणती एकाचा कैंपक्ष करीं ।
आणि कोपोनि एकातें मारीं ।
हेंचि वाढविती ॥ १६८ ॥
किंबहुना ऐसें समस्त ।
जे हे मानुषधर्म प्राकृत ।
तयाचि नांव मी ऐसें विपरीत ।
ज्ञान तयांचें ॥ १६९ ॥
जंव आकारु एक पुढां देखती ।
तंव हा देव येणें भावें भजती ।
मग तोचि विघडलिया टाकिती ।
नाहीं म्हणौनि ॥ १७० ॥
मातें येणें येणें प्रकारें ।
जाणती मनुष्य ऐसेनि आकारें ।
म्हणौनि ज्ञानचि तें आंधारें ।
ज्ञानासि करी ॥ १७१ ॥
मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः ।
राक्षसीमासुरीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं श्रिताः ॥ १२ ॥
यालागीं जन्मलेचि ते मोघ ।
जैसें वार्षियेवीण मेघ ।
कां मृगजळाचे तरंग ।
दुरूनीचि पाहावें ॥ १७२ ॥
अथवा कोल्हेरीचे असिवार ।
नातरी वोडंबरीचे अळंकार ।
कीं गंधर्वनगरीचे आवार ।
आभासती कां ॥ १७३ ॥
साबरी वाढिन्नल्या सरळा ।
वरी फळ ना आंतु पोकळा ।
कां स्तन जाले गळां ।
शेळिये जैसें ॥ १७४ ॥
तैसें मूर्खाचें तया जियालें ।
आणि धिग् कर्म तयांचें निपजलें ।
जैसें साबरी फळ आलें ।
घेपे ना दीजे ॥ १७५ ॥
मग जें कांहीं ते पढिन्नले ।
तें मर्कटें नारळ तोडिले ।
कां आंधळ्या हातीं पडिलें ।
मोतीं जैसें ॥ १७६ ॥
किंबहुना तयांचीं शास्त्रें ।
जैशीं कुमारीं हातीं दिधलीं शस्त्रें ।
कां अशौच्या मंत्रें ।
बीजें कथिलीं ॥ १७७ ॥
तैसें ज्ञानजात तयां ।
आणि जें कांहीं आचरलें गा धनंजया ।
तें आघवेंचि गेलें वायां ।
जें चित्तहीन ॥ १७८ ॥
पैं तमोगुणाची राक्षसी ।
जे सद्‌बुद्धीतें ग्रासी ।
विवेकाचा ठावोचि पुसी ।
निशाचरी जे ॥ १७९ ॥
तिये प्रकृती वरपडे जाले ।
म्हणौनि चिंतेचेनि कपोलें गेले ।
वरि तामसीयेचिये पडिले ।
मुखामाजीं ॥ १८० ॥
जेथ आशेचिये लाळे ।
आंतु हिंसा जीभ लोळे ।
तेवींचि असंतोषाचे चाकळे ।
अखंड चघळी ॥ १८१ ॥
जे अनर्थाचे कानवेरी ।
आवाळुवें चाटीत निघे बाहेरी ।
जे प्रमादपर्वतींची दरी ।
सदाचि मातली ॥ १८२ ॥
जेथ द्वेषाचिया दाढा ।
खसखसां ज्ञानाचा करिती रगडा ।
जे अगस्ती गवसणी मूढां ।
स्थूल बुद्धि ॥ १८३ ॥
ऐसे आसुरिये प्रकृतीचे तोंडीं ।
जे जाले गा भूतोंडीं ।
ते बुडोनि गेले कुंडीं ।
व्यामोहाच्या ॥ १८४ ॥
एवं तमाचिये पडिले गर्तें ।
न पविजतीचि विचाराचेनि हातें ।
हें असो ते गेले जेथें ।
ते शुद्धीचि नाहीं ॥ १८५ ॥
म्हणौनि असोतु इयें वायाणीं ।
कायशीं मूर्खांचीं बोलणीं ।
वायां वाढवितां वाणी ।
शिणेल हन ॥ १८६ ॥
ऐसें बोलिलें देवें ।
तेथ जी जी म्हणितलें पांडवें ।
आइकें जेथ वाचा विसवे ।
ते साधुकथा ॥ १८७ ॥
महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतीमाश्रिताः ।
भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम् ॥ १३ ॥
तरी जयाचे चोखटे मानसीं ।
मी होऊनि असें क्षेत्रसंन्यासी ।
जया निजेलियातें उपासी ।
वैराग्य गा ॥ १८८ ॥
जयाचिया आस्थेचिया सद्‌भावा ।
आंतु धर्म करी राणिवा ।
जयाचें मन ओलावा ।
विवेकासी ॥ १८९ ॥
जे ज्ञानगंगे नाहाले ।
पूर्णता जेऊनि धाले ।
जे शांतीसी आले ।
पालव नवे ॥ १९० ॥
जे परिणामा निघाले कोंभ ।
जे धैर्यमंडपाचे स्तंभ ।
जे आनंदसमुद्रीं कुंभ ।
चुबकळोनि भरिले ॥ १९१ ॥
जया भक्तीची येतुली प्राप्ती ।
जे कैवल्यातें परौतें सर म्हणती ।
जयांचिये लीलेमाजीं नीति ।
जियाली दिसे ॥ १९२ ॥
जे आघवांचि करणीं ।
लेईले शांतीचीं लेणीं ।
जयांचें चित्त गवणी ।
व्यापका मज ॥ १९३ ॥
ऐसें जे महानुभाव ।
दैविये प्रकृतीचें दैव ।
जे जाणोनियां सर्व ।
स्वरूप माझें ॥ १९४ ॥
मग वाढतेनि प्रेमें ।
मातें भजती जे महात्मे ।
परि दुजेपण मनोधर्में ।
शिवतलें नाहीं ॥ १९५ ॥
ऐसें मीच होऊनि पांडवा ।
करिती माझी सेवा ।
परि नवलावो तो सांगावा ।
असे आइक ॥ १९६ ॥
सततं किर्तयन्तो मां
यतन्तश्च दृढव्रताः ।
नमस्यन्तश्च मां भक्त्या
नित्ययुक्ता उपासते ॥ १४ ॥
तरी कीर्तनाचेनि नटनाचे ।
नाशिले व्यवसाय प्रायश्चित्ताचे ।
जें नामचि नाहीं पापाचें ।
ऐसें केलें ॥ १९७ ॥
यमदमा अवकळा आणिली ।
तीर्थें ठायावरूनि उठविलीं ।
यमलोकींची खुंटिली ।
राहाटी आघवी ॥ १९८ ॥
यमु म्हणे काय यमावें ।
दमु म्हणे कवणातें दमावें ।
तीर्थें म्हणतीं काय खावें ।
दोष ओखदासि नाहीं ॥ १९९ ॥
ऐसें माझेनि नामघोषें ।
नाहींचि करिती विश्वाचीं दुःखें ।
अवघें जगचि महासुखें ।
दुमदुमित भरलें ॥ २०० ॥
ते पाहांटेवीण पाहावित ।
अमृतेंवीण जीववित ।
योगेंवीण दावित ।
कैवल्य डोळां ॥ २०१ ॥
परी राया रंका पाड धरूं ।
नेणती सानेयां थोरां कडसणी करूं ।
एकसरें आनंदाचें आवारु ।
होत जगा ॥ २०२ ॥
कहीं एकाधेनि वैकुंठा जावें ।
तें तिहीं वैकुंठचि केलें आघवें ।
ऐसें नामघोषगौरवें ।
धवळलें विश्व ॥ २०३ ॥
तेजें सूर्य तैसें सोज्वळ ।
परि तोहि अस्तवे हें किडाळ ।
चंद्र संपूर्ण एखादे वेळ ।
हे सदा पुरते ॥ २०४ ॥
मेघ उदार परी वोसरे ।
म्हणौनि उपमेसी न पुरे ।
हे निःशंकपणें सपांखरे ।
पंचानन ॥ २०५ ॥
जयांचे वाचेपुढां भोजें ।
नाम नाचत असे माझें ।
जें जन्मसहस्रीं वोळगिजे ।
एकवेळ यावया ॥ २०६ ॥
तो मी वैकुंठीं नसें ।
वेळु एक भानुबिंबींही न दिसें ।
वरी योगियांचींही मानसें ।
उमरडोनि जाय ॥ २०७ ॥
परी तयांपाशीं पांडवा ।
मी हारपला गिंवसावा ।
जेथ नामघोषु बरवा ।
करिती माझा ॥ २०८ ॥
कैसे माझ्या गुणीं धाले ।
देशकालातें विसरले ।
कीर्तनें सुखी झाले ।
आपणपांचि ॥ २०९ ॥
कृष्ण विष्णु हरि गोविंद ।
या नामाचे निखळ प्रबंध ।
माजी आत्मचर्चा विशद ।
उदंड गाती ॥ २१० ॥
हे बहु असो यापरी ।
कीर्तित मातें अवधारीं ।
एक विचरती चराचरीं ।
पंडुकुमरा ॥ २११ ॥
मग आणिक ते अर्जुना ।
साविया बहुवा जतना ।
पंचप्राण मना ।
पाढाऊ घेउनी ॥ २१२ ॥
बाहेरी यमनियमांची कांटी लाविली ।
आंतु वज्रासनाची पौळी पन्नासिली ।
वरी प्राणायामाचीं मांडिलीं ।
वाहातीं यंत्रें ॥ २१३ ॥
तेथ उल्हाट शक्तीचेनि उजिवडें ।
मन पवनाचेनि सुरवाडें ।
सतरावियेचें पाणियाडें ।
बळियाविलें ॥ २१४ ॥
तेव्हां प्रत्याहारें ख्याती केली ।
विकारांची सपिली बोहलीं ।
इंद्रियें बांधोनि आणिली ।
हृदयाआंतु ॥ २१५ ॥
तंव धारणावारु दाटिन्नले ।
महाभूतांतें एकवटिलें ।
मग चतुरंग सैन्य निवटिलें ।
संकल्पाचें ॥ २१६ ॥
तयावरी जैत रे जैत ।
म्हणौनि ध्यानाचें निशाण वाजत ।
दिसे तन्मयाचें झळकत ।
एकछत्र ॥ २१७ ॥
पाठीं समाधीश्रियेचा अशेखा ।
आत्मानुभव राज्यसुखा ।
पट्टाभिषेकु देखा ।
समरसें जाहला ॥ २१८ ॥
ऐसें हें गहन ।
अर्जुना माझें भजन ।
आतां ऐकें सांगेन ।
जे करिती एक ॥ २१९ ॥
तरी दोन्ही पालववेरी ।
जैसा एक तंतू अंबरीं ।
तैसा मीवांचूनि चराचरीं ।
जाणती ना ॥ २२० ॥
आदि ब्रह्मा करूनी ।
शेवटीं मशक धरूनी ।
माजी समस्त हें जाणोनि ।
स्वरूप माझें ॥ २२१ ॥
मग वाड धाकुटें न म्हणती ।
सजीव निर्जीव नेणती ।
देखिलिये वस्तु उजू लुंटिती ।
मीचि म्हणौनि ॥ २२२ ॥
आपुलें उत्तमत्व नाठवे ।
पुढील योग्यायोग्य नेणवे ।
एकसरें व्यक्तिमात्राचेनि नांवें ।
नमूंचि आवडे ॥ २२३ ॥
जैसें उंचीं उदक पडिलें ।
ते तळवटवरी ये उगेलें ।
तैसें नमिजे भूतजात देखिलें ।
ऐसा स्वभावोचि तयांचा ॥ २२४ ॥
कां फळलिया तरूची शाखा ।
सहजें भूमीसी उतरे देखा ।
तैसें जीवमात्रां अशेखां ।
खालावती ते ॥ २२५ ॥
अखंड अगर्वता होऊनि असती ।
तयांची विनय हेचि संपत्पत्ती ।
जे जयजय मंत्रें अर्पिती ।
माझ्याचि ठायीं ॥ २२६ ॥
नमितां मानापमान गळाले ।
म्हणौनि अवचितां मीचि जहाले ।
ऐसे निरंतर मिसळले ।
उपासिती ॥ २२७ ॥
अर्जुना हे गुरुवी भक्ती ।
सांगितली तुजप्रती ।
आतां ज्ञानयज्ञें यजिती ।
ते भक्त आइकें ॥ २२८ ॥
परि भजन करिती हातवटी ।
तूं जाणत आहासि किरीटी ।
जे मागां इया गोष्टी ।
केलिया आम्हीं ॥ २२९ ॥
तंव आथि जी अर्जुन म्हणे ।
हें दैविकिया प्रसादाचें करणें ।
तरि काय अमृताचें आरोगणें ।
पुरे म्हणवे ? ॥ २३० ॥
या बोला श्रीअनंतें ।
लागटा देखिलें तयांतें ।
कीं सुखावलेनि चित्तें ।
डोलतु असे ॥ २३१ ॥
म्हणे भलें केलें पार्था ।
एर्‍हवीं हा अनवसरु सर्वथा ।
परि बोलवितसे आस्था ।
तुझी मातें ॥ २३२ ॥
तंव अर्जुन म्हणे हे कायी ।
चकोरेंवीण चांदणेंचि नाहीं ।
जगचि निवविजे हा तयाच्या ठायीं ।
स्वभावो कीं जी ॥ २३३ ॥
येरें चकोरें तिये आपुलिये चाडे ।
चांचू करिती चंद्राकडे ।
तेवीं आम्ही विनवूं तें थोकडें ।
देवो कृपासिंधु ॥ २३४ ॥
जी मेघु आपुलिये प्रौढी ।
जगाची आर्ती दवडी ।
वांचूनि चातकाची ताहान केवढी ।
तो वर्षावो पाहुनी ? ॥ २३५ ॥
परि चुळा एकाचिया चाडे ।
जेवीं गंगेतेंचि ठाकणें पडे ।
तेवीं आर्त बहु कां थोडे ।
तरी सांगावें देवें ॥ २३६ ॥
तेथें देवें म्हणितलें राहें ।
जो संतोषु आम्हां जाहला आहे ।
तयावरी स्तुति साहे ।
ऐसें उरलें नाहीं ॥ २३७ ॥
पैं परिसतु आहासि निकियापरी ।
तेंचि वक्तृत्वा वर्‍हाडीक करी ।
ऐसें पुरस्करोनि श्रीहरी ।
आदरिलें बोलों ॥ २३८ ॥
ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते ।
एकत्वेन पृथक्त्वेन बहुधा विश्वतोमुखम् ॥ १५ ॥
तरी ज्ञानयज्ञु तो एवं रूपु ।
तेथ आदिसंकल्पु हा यूपु ।
महाभूतें मंडपु ।
भेदु तो पशु ॥ २३९ ॥
मग पांचांचे जे विशेष गुण ।
अथवा इंद्रियें आणि प्राण ।
हेचि यज्ञोपचारभरण ।
अज्ञान घृत ॥ २४० ॥
तेथ मनबुद्धीचिया कुंडा ।
आंतु ज्ञानाग्नि धडफुडा ।
साम्य तेचि सुहाडा ।
वेदिका जाणें ॥ २४१ ॥
सविवेकमतिपाटव ।
तेचि मंत्र विद्यागौरव ।
शांति स्रुक्-स्रुव ।
जीवु यज्वा ॥ २४२ ॥
तो प्रतीतीचेनि पात्रें ।
विवेकमहामंत्रें ।
ज्ञानाग्निहोत्रें ।
भेदु नाशी ॥ २४३ ॥
तेथ अज्ञान सरोनि जाये ।
आणि यजिता यजन हें ठाये ।
आत्मसमरसीं न्हाये ।
अवभृथीं जेव्हां ॥ २४४ ॥
तेव्हां भूतें विषय करणें ।
हें वेगळालें कांहीं न म्हणे ।
आघवें एकचि ऐसें जाणें ।
आत्मबुद्धि ॥ २४५ ॥
जैसा चेइला तो अर्जुना ।
म्हणे स्वप्नींची हे विचित्र सेना ।
मीचि जाहालों होतों ना ।
निद्रावशें ? ॥ २४६ ॥
आतां सेना ते सेना नव्हे ।
हें मीच एक आघवें ।
ऐसें एकत्वें मानवें ।
विश्व तयां ॥ २४७ ॥
मग तो जीवु हे भाष सरे ।
आब्रह्म परमात्मबोधें भरे ।
ऐसे भजती ज्ञानाध्वरें ।
एकत्वें येणें ॥ २४८ ॥
अथवा अनादि हें अनेक ।
जें आनासारिखें एका एक ।
आणि नामरूपादिक ।
तेंही विषम ॥ २४९ ॥
म्हणौनि विश्व भिन्न ।
परि न भेदे तयाचें ज्ञान ।
जैसे अवयव तरि आन आन ।
परि एकेचि देहींचे ॥ २५० ॥
कां शाखा सानिया थोरा ।
परि आहाति एकाचिया तरुवरा ।
बहु रश्मि परि दिनकरा ।
एकाचे जेवीं ॥ २५१ ॥
तेवीं नानाविधा व्यक्ती ।
आनानें नामें आनानी वृत्ती ।
ऐसें जाणती भेदलां भूतीं ।
अभेदा मातें ॥ २५२ ॥
येणें वेगळालेपणें पांडवा ।
करिती ज्ञानयज्ञु बरवा ।
जे न भेदती जाणिवा ।
जाणते म्हणौनि ॥ २५३ ॥
ना तरी जेधवां जिये ठायीं ।
देखती कां जें जें कांहीं ।
तें मीवांचूनि नाहीं ।
ऐसाचि बोधु ॥ २५४ ॥
पाहें पां बुडबुडा जेउता जाये ।
तेउतें जळचि एक तया आहे ।
मग विरे अथवा राहे ।
तर्‍ही जळाचिमाजीं ॥ २५५ ॥
कां पवनें परमाणु उचलले ।
ते पृथ्वीपणावेगळे नाहीं केले ।
आणि माघौते जरी पडले ।
तरी पृथ्वीचिवरी ॥ २५६ ॥
तैसें भलतेथ भलतेणें भावें ।
भलतेंही हो अथवा नोहावें ।
परि तें मी ऐसें आघवें ।
होऊनि ठेले ॥ २५७ ॥
अगा हे जेव्हडी माझी व्याप्ती ।
तेव्हडीचि तयांची प्रतीती ।
ऐसें बहुधाकारीं वर्तती ।
बहुचि हो‍उनि ॥ २५८ ॥
हें भानुबिंब आवडे तया ।
सन्मुख जैसें धनंजया ।
तैसे ते विश्वा यया ।
समोर सदा ॥ २५९ ॥
अगा तयांचिया ज्ञाना ।
पाठी पोट नाहीं अर्जुना ।
वायु जैसा गगना ।
सर्वांगीं असे ॥ २६० ॥
तैसा मी जेतुला आघवा ।
तेंचि तुक तयांचिया सद्‌भावा ।
तरी न करितां पांडवा ।
भजन जहालें ॥ २६१ ॥
एर्‍हवीं तरी सकळ मीचि आहें ।
तरी कवणीं कें उपासिला नोहें ? ।
एथ एकें जाणणेवीण ठाये ।
अप्राप्तासी ॥ २६२ ॥
परि तें असो येणें उचितें ।
ज्ञानयज्ञें यजितसांते ।
उपासिती मातें ।
ते सांगितलें ॥ २६३ ॥
अखंड सकळ हें सकळां मुखीं ।
सहज अर्पत असे मज एकीं ।
कीं नेणणें यासाठीं मूर्खीं ।
न पविजेचि मातें ॥ २६४ ॥
अहं क्रतुरहं यज्ञः
स्वधाहमहमौषधम् ।
मन्त्रोऽहमहमेवाज्यमहमग्निरहं हुतम् ॥ १६ ॥
तोचि जाणिवेचा जरी उदयो होये ।
तरी मुद्दल वेदु मीचि आहें ।
आणि तो विधानातें जया विये ।
तो क्रतुही मीचि ॥ २६५ ॥
मग तया कर्मापासूनि बरवा ।
जो सांगोपांगु आघवा ।
यज्ञु प्रकटे पांडवा ।
तोही मी गा ॥ २६६ ॥
स्वाहा मी स्वधा ।
सोमादि औषधी विविधा ।
आज्य मी समिधा ।
मंत्रु मी हवि ॥ २६७ ॥
होता मी हवन कीजे ।
तेथ अग्नी तो स्वरूप माझें ।
आणि हुतवस्तु जें जें ।
तेही मीचि ॥ २६८ ॥
पिताहमस्य जगतो
माता धाता पितामहः ।
वेद्यं पवित्रमोंकार
ऋक्साम यजुरेव च ॥ १७ ॥
पैं जयाचेनि अंगसंगें ।
इये प्रकृतीस्तव अष्टांगें ।
जन्म पाविजत असे जगें ।
तो पिता मी गा ॥ २६९ ॥
अर्धनारीनटेश्वरीं ।
जो पुरुष तोचि नारी ।
तेवीं मी चराचरीं ।
माताही होय ॥ २७० ॥
आणि जाहाले जग जेथ राहे ।
जेणें जीवित वाढत आहे ।
तें मी वांचूनि नोहे ।
आन निरुतें ॥ २७१ ॥
इयें प्रकृतिपुरुषें दोन्हीं ।
उपजलीं जयाचिया अमनमनीं ।
तो पितामह त्रिभुवनीं ।
विश्वाचा मी ॥ २७२ ॥
आणि आघवेया जाणणेयाचिया वाटा ।
जया गांवा येती गा सुभटा ।
वेदांचिया चोहटां ।
वेद्य जें म्हणिजे ॥ २७३ ॥
जेथ नानामतां बुझावणी जाहाली ।
एकमेकां शास्त्रांची अनोळखी फिटली ।
चुकलीं ज्ञानें जेथ मिळों आलीं ।
जें पवित्र म्हणिजे ॥ २७४ ॥
पैं ब्रह्मबीजा जाहला अंकुरु ।
घोषध्वनीनादाकारु ।
तयाचें गा भुवन जो ॐकारु ।
तोही मी गा ॥ २७५ ॥
जया ॐकाराचिये कुशीं ।
अक्षरें होतीं अ‍उमकारेंसीं ।
जियें उपजत वेदेंसीं ।
उठलीं तिन्हीं ॥ २७६ ॥
म्हणौनि ऋग्यजुःसामु ।
हे तीन्ही म्हणे मी आत्मारामु ।
एवं मीचि कुलक्रमु ।
शब्दब्रह्माचा ॥ २७७ ॥
गतिर्भर्ता प्रभुः साक्षी
निवासः शरणं सुहृत् ।
प्रभवः प्रलयः स्थानं
निधानं बीजमव्ययम् ॥ १८ ॥
हें चराचर आघवें ।
जिये प्रकृती आंत सांठवे ।
ते शिणली जेथ विसवे ।
ते परमगती मी ॥ २७८ ॥
आणि जयाचेनि प्रकृति जिये ।
जेणें अधिष्ठिली विश्व विये ।
जो येऊनि प्रकृती इये ।
गुणातें भोगी ॥ २७९ ॥
तो विश्वश्रियेचा भर्ता ।
मीचि गा एथ पंडुसुता ।
मी गोसावी असे समस्ता ।
त्रैलोक्याचा ॥ २८० ॥
आकाशें सर्वत्र वसावें ।
वायूनें नावभरी उगे नसावें ।
पावकें दाहावें ।
वर्षावें जळें ॥ २८१ ॥
पर्वतीं बैसका न संडावी ।
समुद्रीं रेखा नोलांडावी ।
पृथ्वीया भूतें वाहावीं ।
हे आज्ञा माझी ॥ २८२ ॥
म्यां बोलिविल्या वेदु बोले ।
म्यां चालविल्या सूर्यु चाले ।
म्यां हालविल्या प्राणु हाले ।
जो जगातें चाळिता ॥ २८३ ॥
मियांचि नियमिलासांता ।
काळु ग्रासितसे भूतां ।
इयें म्हणियागतें पंडुसुता ।
सकळें जयाचीं ॥ २८४ ॥
जो ऐसा समर्थु ।
तो मी जगाचा नाथु ।
आणि गगनाऐसा साक्षिभूतु ।
तोही मीचि ॥ २८५ ॥
इहीं नामरूपीं आघवा ।
जो भरला असे पांडवा ।
आणि नामरूपांचाही वोल्हावा ।
आपणचि जो ॥ २८६ ॥
जैसे जळाचे कल्लोळ ।
आणि कल्लोळीं आथी जळ ।
ऐसेनि वसवीतसे सकळ ।
तो निवासु मी ॥ २८७ ॥
जो मज होय अनन्य शरण ।
त्याचें निवारी मी जन्ममरण ।
यालागीं शरणागता शरण्य ।
मीचि एकु ॥ २८८ ॥
मीचि एक अनेकपणें ।
वेगळालेनि प्रकृतीगुणें ।
जीत जगाचेनि प्राणें ।
वर्तत असें ॥ २८९ ॥
जैसा समुद्र थिल्लर न म्हणतां ।
भलतेथ बिंबे सविता ।
तैसा ब्रह्मादि सर्वा भूतां ।
सुहृद तो मी ॥ २९० ॥
मीचि गा पांडवा ।
या त्रिभुवनासि वोलावा ।
सृष्टिक्षयप्रभवा ।
मूळ तें मी ॥ २९१ ॥
बीज शाखांतें प्रसवे ।
मग तें रूखपण बीजीं सामावे ।
तैसें संकल्पें होय आघवें ।
पाठीं संकल्पीं मिळे ॥ २९२ ॥
ऐसें जगाचें बीज जो संकल्पु ।
अव्यक्त वासनारूपु ।
तया कल्पांतीं जेथ निक्षेपु ।
होय तें स्थान मी ॥ २९३ ॥
इयें नामरूपे लोटती ।
वर्णव्यक्ती आटती ।
जातीचे भेद फिटती ।
जैं आकारू नाहीं ॥ २९४ ॥
तैं संकल्पवासनासंस्कार ।
माघौतें रचावया चराचर ।
जेथ राहोनि असती अमर ।
तें निधान मी ॥ २९५ ॥
तपाम्यहमहं वर्षं
निगृह्णाम्युत्सृजामि च ।
अमृतं चैव मृत्युश्च
सदसच्चाहमर्जुन ॥ १९ ॥
मी सूर्याचेनि वेषें ।
तपें तैं हें शोषे ।
पाठीं इंद्र होऊनि वर्षें ।
तैं पुढति भरे ॥ २९६ ॥
अग्नि काष्ठें खाये ।
तें काष्ठचि अग्नि होये ।
तैसें मरतें मारितें पाहें ।
स्वरूप माझें ॥ २९७ ॥
यालागीं मृत्यूच्या भागीं जें जें ।
तेंही पैं रूप माझें ।
आणि न मरतें तंव सहजें ।
मीचि आहें ॥ २९८ ॥
आतां बहु बोलोनि सांगावें ।
तें एकिहेळां घे पां आघवें ।
तरी सतासतही जाणावें ।
मीचि पैं गा ॥ २९९ ॥
म्हणौनि अर्जुना मी नसें ।
ऐसा कवणु ठाव असे ? ।
परि प्राणियांचें दैव कैसें ।
जे न देखती मातें ? ॥ ३०० ॥
तरंग पाणियेवीण सुकती ।
रश्मि वातीवीण न देखती ।
तैसे मीचि ते मी नव्हती ।
विस्मो देखें ॥ ३०१ ॥
हें आंतबाहेर मियां कोंदलें ।
जग निखिल माझेंचि वोतिलें ।
कीं कैसें कर्म तयां आड आलें ।
जें मीचि नाहीं म्हणती ? ॥ ३०२ ॥
परि अमृतकुहां पडिजे ।
कां आपणयांतें कडिये काढिजे ।
ऐसे आथी काय कीजे ।
अप्राप्तासी ॥ ३०३ ॥
ग्रासा एका अन्नासाठीं ।
अंधु धांवताहे किरीटी ।
आढळला चिंतामणि पायें लोटी ।
आंधळेपणें ॥ ३०४ ॥
तैसें ज्ञान जैं सांडूनि जाये ।
तैं ऐसी हे दशा आहे ।
म्हणौनि कीजे तें केलें नोहे ।
ज्ञानेंवीण ॥ ३०५ ॥
आंधळेया गरुडाचे पांख आहाती ।
ते कवणा उपेगा जाती ? ।
तैसें सत्कर्माचे उपखे ठाती ।
ज्ञानेंवीण ॥ ३०६ ॥
त्रैविद्या मां सोमपाः पूतपापा
यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते ।
ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोकमश्नन्ति
दिव्यान्दिवि देवभोगान् ॥ २० ॥
देख पां गा किरीटी ।
आश्रमधर्माचिया राहाटी ।
विधिमार्गां कसवटी ।
जे आपणचि होती ॥ ३०७ ॥
यजन करितां कौतुकें ।
तिहीं वेदांचा माथा तुके ।
क्रिया फळेंसि उभी ठाके ।
पुढां जयां ॥ ३०८ ॥
ऐसे दीक्षित जे सोमप ।
जे आपणचि यज्ञाचें स्वरूप ।
तींहीं तया पुण्याचेनि नांवें पाप ।
जोडिलें देखें ॥ ३०९ ॥
श्रुतित्रयांतें जाणोनी ।
शतवरी यज्ञ करुनी ।
यजिलिया मातें चुकोनी ।
स्वर्गा वरिती ॥ ३१० ॥
जैसें कल्पतरूतळवटीं ।
बैसोनि झोळिये देतसे गांठी ।
मग निदैव निघे किरीटी ।
दैन्यचि करूं ॥ ३११ ॥
तैसे शतक्रतु यजिलें मातें ।
कीं ईप्सिताति स्वर्गसुखातें ।
आतां पुण्य कीं हें निरुतें ।
पाप नोहे ? ॥ ३१२ ॥
म्हणौनि मजवीण पाविजे स्वर्गु ।
तो अज्ञानाचा पुण्यमार्गु ।
ज्ञानिये तयातें उपसर्गु ।
हानि म्हणती ॥ ३१३ ॥
एर्‍हवीं तरी नरकींचें दुःख ।
पावोनि स्वर्गा नाम कीं सुख ।
वांचूनि नित्यानंद गा निर्दोख ।
तें स्वरूप माझें ॥ ३१४ ॥
मज येतां पैं सुभटा ।
या द्विविधा गा आव्हांटी ।
स्वर्गु नरकु या वाटा ।
चोरांचिया ॥ ३१५ ॥
स्वर्गा पुण्यात्मकें पापें येइजे ।
पापात्मकें पापें नरका जाइजे ।
मग मातें जेणें पाविजे ।
तें शुद्ध पुण्य ॥ ३१६ ॥
आणि मजचिमाजीं असतां ।
जेणें मी दुर्‍हावें पंडुसुता ।
तें पुण्य ऐसें म्हणतां ।
जीभ न तुटे काई ? ॥ ३१७ ॥
परि हें असो आतां प्रस्तुत ।
ऐकें यापरि ते दीक्षित ।
यजूनि मातें याचित ।
स्वर्गभोगु ॥ ३१८ ॥
मग मी न पविजे ऐसें ।
जें पापरूप पुण्य असे ।
तेणें लाधलेनि सौरसें ।
स्वर्गा येती ॥ ३१९ ॥
जेथ अमरत्व हें सिंहासन ।
ऐरावतासारिखें वाहन ।
राजधानीभुवन ।
अमरावती ॥ ३२० ॥
जेथ महासिद्धींचीं भांडारें ।
अमृताचीं कोठारें ।
जिये गांवीं खिल्लारें ।
कामधेनूंचीं ॥ ३२१ ॥
जेथ वोळगे देव पाइका ।
सैंघ चिंतामणीचिया भूमिका ।
विनोदवनवाटिका ।
सुरतरूंचिया ॥ ३२२ ॥
गंधर्व गात गाणीं ।
जेथ रंभे ऐसिया नाचणी ।
उर्वशी मुख्य विलासिनी ।
अंतौरिया ॥ ३२३ ॥
मदन वोळगे शेजारें ।
जेथ चंद्र शिंपे सांबरें ।
पवना ऐसे म्हणियारे ।
धांवणें जेथ ॥ ३२४ ॥
पैं बृहस्पती मुख्य आपण ।
ऐसे स्वस्तीश्रियेचे ब्राह्मण ।
ताटियेचे सुरगण ।
बहुवस जेथें ॥ ३२५ ॥
लोकपाळ रांगेचे ।
राउत जिये पदवीचे ।
उच्चैःश्रवा खांचे ।
खोळणिये ॥ ३२६ ॥
हे असो बहु ऐसे ।
भोग इंद्रसुखासरिसे ।
ते भोगिजती जंव असे ।
पुण्यलेशु ॥ ३२७ ॥
ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति ।
एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना गतागतं कामकामा लभन्ते ॥ २१ ॥
मग तया पुण्याची पाउटी सरे ।
सवेंचि इंद्रपणाची उटी उतरे ।
आणि येऊं लागती माघारे ।
मृत्युलोका ॥ ३२८ ॥
जैसा वेश्याभोगी कवडा वेंचे ।
मग दारही चेपूं नये तियेचें ।
तैसें लाजिरवाणें दीक्षितांचें ।
काय सांगों ? ॥ ३२९ ॥
एवं थितिया मातें चुकले ।
जींहीं पुण्यें स्वर्ग कामिलें ।
तयां अमरपण तें वावों जालें ।
अंतीं मृत्युलोकु ॥ ३३० ॥
मातेचिया उदरकुहरीं ।
पचूनि विष्ठीच्या दाथरीं ।
उकडूनि नवमासवरी ।
जन्मजन्मोनि मरती ॥ ३३१ ॥
अगा स्वप्नीं निधान फावे ।
परि चेइलिया हारपे आघवें ।
तैसें स्वर्गसुख जाणावें ।
वेदज्ञाचें ॥ ३३२ ॥
अर्जुना वेदविद जर्हीव जाहला ।
तरी मातें नेणता वायां गेला ।
कणु सांडूनि उपणिला ।
कोंडा जैसा ॥ ३३३ ॥
म्हणौनि मज एकेंविण ।
हे त्रयीधर्म अकारण ।
आतां मातें जाणोनि कांहीं नेण ।
तूं सुखिया होसी ॥ ३३४ ॥
अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते ।
तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ॥ २२ ॥
पैं सर्वभावेसीं उखितें ।
जे वोपिलें मज चित्तें ।
जैसा गर्भगोळु उद्यमातें ।
कोणाही नेणें ॥ ३३५ ॥
तैसा मीवांचूनि कांहीं ।
आणीक गोमटेंचि नाहीं ।
मजचि नाम पाहीं ।
जिणेंया ठेविलें ॥ ३३६ ॥
ऐसे अनन्यगतिकें चित्तें ।
चिंतितसांतें मातें ।
जे उपासिति तयांतें ।
मीचि सेवीं ॥ ३३७ ॥
ते एकवटूनि जिये क्षणीं ।
अनुसरले गा माझिये वाहणीं ।
तेव्हांचि तयांची चिंतवणी ।
मजचि पडली ॥ ३३८ ॥
मग तींहीं जें जें करावें ।
तें मजचि पडिलें आघवें ।
जैसी अजातपक्षाचेनि जीवें ।
पक्षिणी जिये ॥ ३३९ ॥
आपुली तहान भूक नेणें ।
तान्हया निकें तें माउलीसीचि करणें ।
तैसें अनुसरले जे मज प्राणें ।
तयांचें सर्व मी करीं ॥ ३४० ॥
तया माझिया सायुज्याची चाड ।
तरि तेंचि पुरवीं कोड ।
कां सेवा म्हणती तरी आड ।
प्रेम सूयें ॥ ३४१ ॥
ऐसा मनीं जो जो धरिती भावो ।
तो तो पुढां पुढां लागे तयां देवों ।
आणि दिधलियाचा निर्वाहो ।
तोही मीचि करीं ॥ ३४२ ॥
हा योगक्षेमु आघवा ।
तयांचा मजचि पडिला पांडवा ।
जयांचिया सर्वभावा ।
आश्रयो मी ॥ ३४३ ॥
ये'प्यन्यदेवता भक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विताः ।
तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधीपूर्वकम् ॥ २३ ॥
आतां आणिकही संप्रदायें ।
परी मातें नेणती समवायें ।
जें अग्निइंद्रसूर्यसोमाये ।
म्हणौनि यजिती ॥ ३४४ ॥
तेही कीर मातेंचि होये ।
कां जें हें आघवें मीचि आहें ।
परि ते भजती उजरी नव्हे ।
विषम पडे ॥ ३४५ ॥
पाहें पां शाखा पल्लव रुखाचें ।
हे काय नव्हती एकाचि बीजाचें ? ।
परी पाणी घेणें मुळाचें ।
तें मुळींचि घापे ॥ ३४६ ॥
कां दहाही इंद्रियें आहाती ।
इयें जरी एकेचि देहींचीं होती ।
आणि इहीं सेविले विषयो जाती ।
एकाचि ठायीं ॥ ३४७ ॥
तरि करोनि रससोय बरवी ।
कानीं केवीं भरावी ? ।
फुलें आणोनि बांधावीं ।
डोळां केवीं ? ॥ ३४८ ॥
तेथ रसु तो मुखेंचि सेवावा ।
परिमळु तो घ्राणेंचि घ्यावा ।
तैसा मी तो यजावा ।
मीचि म्हणौनि ॥ ३४९ ॥
येर मातें नेणोनि भजन ।
तें वायांचि गा आनेंआन ।
म्हणौनि कर्माचे डोळे ज्ञान ।
तें निर्दोष होआवें ॥ ३५० ॥
अहं हि सर्वयज्ञानां
भोक्ता च प्रभुरेव च ।
न तु मामभिजान्ति
तत्त्वेनातश्च्यवन्ति ते ॥ २४ ॥
एर्‍हवीं पाहे पां पंडुसुता ।
या यज्ञोपहारां समस्तां ।
मीवांचूनि भोक्ता ।
कवणु आहे ? ॥ ३५१ ॥
मी सकळां यज्ञांचा आदि ।
आणि यजना या मीचि अवधि ।
कीं मातें चुकोनि दुर्बुद्धि ।
देवां भजले ॥ ३५२ ॥
गंगेचें उदक गंगें जैसें ।
अर्पिजे देवपितरोद्देशें ।
माझें मज देती तैसें ।
परि आनानीं भावी ॥ ३५३ ॥
म्हणौनि ते पार्था ।
मातें न पवतीचि सर्वथा ।
मग मनीं वाहिली जे आस्था ।
तेथ आले ॥ ३५४ ॥
यान्ति देवव्रता
देवान्पितृन्यान्ति पितृव्रता ।
भूतानि यान्ति भूतेज्या यान्ति
मद्याजिनोऽपि माम् ॥ २५ ॥
मनें वाचा करणीं ।
जयांचीं भजनें देवांचिया वाहणीं ।
ते शरीर जातिये क्षणीं ।
देवचि जाले ॥ ३५५ ॥
अथवा पितरांचीं व्रतें ।
वाहती जयांचीं चित्तें ।
जीवित सरलिया तयांतें ।
पितृत्व वरी ॥ ३५६ ॥
कां क्षुद्रदेवतादि भूतें ।
तियेचि जयांचि परमदैवतें ।
जिहीं अभिचारिकीं तयांतें ।
उपासिलें ॥ ३५७ ॥
तयां देहाची जवनिका फिटली ।
आणि भूतत्वाची प्राप्ती जाहली ।
एवं संकल्पवशें फळलीं ।
कर्में तयां ॥ ३५८ ॥
मग मीचि डोळां देखिला ।
जिहीं कानीं मीचि ऐकिला ।
मीचि मनीं भविला ।
वानिला वाचा ॥ ३५९ ॥
सर्वांगीं सर्वांठायीं ।
मीचि नमस्करिला जिहीं ।
दानपुण्यादिकें जें कांहीं ।
तें माझियाचि मोहरां ॥ ३६० ॥
जिहीं मातेंचि अध्ययन केलें ।
जे आंतबाहेरि मियांचि धाले ।
जयांचें जीवित्व जोडलें ।
मजचिलागीं ॥ ३६१ ॥
जे अहंकारु वाहत आंगीं ।
आम्ही हरीचे भूषावयालागीं ।
जे लोभिये एकचि जगीं ।
माझेनि लोभें ॥ ३६२ ॥
जे माझेनि कामें सकाम ।
जे माझेनि प्रेमें सप्रेम ।
जे माझिया भुली सभ्रम ।
नेणती लोक ॥ ३६३ ॥
जयांचीं जाणती मजचि शास्त्रें ।
मी जोडें जयांचेनि मंत्रें ।
ऐसें जे चेष्टामात्रें ।
भजले मज ॥ ३६४ ॥
ते मरणा ऐलीचकडे ।
मज मिळोनि गेले फुडे ।
मग मरणीं आणिकीकडे ।
जातील केवीं ? ॥ ३६५ ॥
म्हणौनि मद्याजी जे जाहाले ।
ते माझियाचि सायुज्या आले ।
जिहीं उपचारमिषें दिधलें ।
आपणपें मज ॥ ३६६ ॥
पैं अर्जुना माझे ठायीं ।
आपणपेंवीण सौरसु नाहीं ।
मी उपचारें कवणाही ।
नाकळें गा ॥ ३६७ ॥
एथ जाणीव करी तोचि नेणें ।
आथिलेंपण मिरवी तेंचि उणें ।
आम्ही जाहलों ऐसें जो म्हणे ।
तो कांहींचि नव्हे ॥ ३६८ ॥
अथवा यज्ञदानादि किरीटी ।
कां तपें हन जे हुटहुटी ।
ते तृणा एकासाठीं ।
न सरे एथ ॥ ३६९ ॥
पाहें पां जाणिवेचेनि बळें ।
कोण्ही वेदांपासूनि असे आगळें ? ।
कीं शेषाहूनि तोंडाळें ।
बोलकें आथी ? ॥ ३७० ॥
तोही आंथरुणातळवटीं दडे ।
येरु नेति नेति म्हणौनि बहुडे ।
एथ सनकादिक वेडे ।
पिसे जाहले ॥ ३७१ ॥
करितां तापसांची कडसणी ।
कवणु जवळां ठेविजे शूळपाणी ।
तोही अभिमानु सांडूनि पायवणी ।
माथां वाहे ॥ ३७२ ॥
नातरी आथिलेपणें सरिशी ।
कवणी आहे लक्ष्मिये ऐसी ? ।
श्रियेसारिखिया दासी ।
घरीं जियेतें ॥ ३७३ ॥
तिया खेळतां करिती घरकुलीं ।
तयां नामें अमरपुरें जरी ठेविलीं ।
तरि न होती काय बाहुलीं ।
इंद्रादिक तयांचीं ? ॥ ३७४ ॥
तिया नावडोनि जेव्हां मोडिती ।
तेव्हां महेंद्राचे रंक होती ।
तिया झाडा जेउते पाहती ।
ते कल्पवृक्ष ॥ ३७५ ॥
ऐसिया जियेचिया जवळिका ।
सामर्थ्य घरींचिया पाइका ।
ते लक्ष्मी मुख्यनायका ।
न मनेचि एथ ॥ ३७६ ॥
मग सर्वस्वें करूनि सेवा ।
अभिमानु सांडूनि पांडवा ।
ते पाय धुवावयाचिया दैवा ।
पात्र जाहाली ॥ ३७७ ॥
म्हणौनि थोरपण पर्‍हां सांडिजे ।
एथ व्युत्पत्ति आघवी विसरिजे ।
जैं जगा धाकुटें होईजे ।
तैं जवळीक माझी ॥ ३७८ ॥
अगा सहस्रकिरणांचिये दिठी- ।
पुढां चंद्रही लोपे किरीटी ।
तेथ खद्योत कां हुटहुटी ।
आपुलेनि तेजें ? ॥ ३७९ ॥
तैसें लक्ष्मियेचें थोरपण न सरे ।
जेथ शंभूचेंही तप न पुरे ।
तेथ येर प्राकृत हेंदरें ।
केवीं जाणों लाहे ? ॥ ३८० ॥
यालागीं शरीरसांडोवा कीजे ।
सकळ गुणांचें लोण उतरिजे ।
संपत्तिमदु सांडिजे ।
कुरवंडी करुनी ॥ ३८१ ॥
पत्रं पुष्पं फलं तोयं
यो मे भक्त्या प्रयच्छति ।
तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि
प्रयतात्मनः ॥ २६ ॥
मग निस्सीमभाव उल्हासें ।
मज अर्पावयाचेनि मिसें ।
फळ आवडे तैसें ।
भलतयाचें हो ॥ ३८२ ॥
भक्तु माझियाकडे दावी ।
आणि मी दोन्हीं हात वोडवीं ।
मग देंठु न फेडितां सेवीं ।
आदरेंशी ॥ ३८३ ॥
पैं गा भक्तीचेनि नांवें ।
फूल एक मज द्यावें ।
तें लेखें तरि म्यां तुरंबावें ।
परि मुखींचि घालीं ॥ ३८४ ॥
हें असो कायसीं फुलें ।
पानचि एक आवडे तें जाहलें ।
तें साजुकही न हो सुकलें ।
भलतैसें ॥ ३८५ ॥
परि सर्वभावें भरलें देखें ।
आणि भुकेला अमृतें तोखें ।
तैसें पत्रचि परि तेणें सुखें ।
आरोगूं लागें ॥ ३८६ ॥
अथवा ऐसेंहीं एक घडे ।
जे पालाही परी न जोडे ।
तरि उदकाचें तंव सांकडें ।
नव्हेल कीं ? ॥ ३८७ ॥
तें भलतेथ निमोलें ।
न जोडितां आहे जोडलें ।
तेंचि सर्वस्व करूनि अर्पिलें ।
जेणें मज ॥ ३८८ ॥
तेणें वैकुंठांपासोनि विशाळें ।
मजलागीं केली राऊळें ।
कौस्तुभाहोनि निर्मळें ।
लेणीं दिधलीं ॥ ३८९ ॥
दुधाचीं सेजारें ।
क्षीराब्धी ऐसीं मनोहरें ।
मजलागीं अपारें ।
सृजिलीं तेणें ॥ ३९० ॥
कर्पूर चंदन अगरु ।
ऐसेया सुगंधाचा महामेरु ।
मज हातीवा लाविला दिनकरु ।
दीपमाळे ॥ ३९१ ॥
गरुडासारिखीं वाहनें ।
मज सुरतरूंचीं उद्यानें ।
कामधेनूंचीं गोधनें ।
अर्पिलीं तेणें ॥ ३९२ ॥
मज अमृताहूनि सुरसें ।
बोनीं वोगरिली बहुवसें ।
ऐसा भक्तांचेनि उदकलेशें ।
परितोषें गा ॥ ३९३ ॥
हें सांगावें काय किरीटी ।
तुवांचि देखिलें आपुलिया दिठी ।
मी सुदामाचिया सोडीं गांठीं ।
पव्हयांलागीं ॥ ३९४ ॥
पैं भक्ति एकी मी जाणें ।
तेथ सानें थोर न म्हणे ।
आम्ही भावाचे पाहुणे ।
भलतेया ॥ ३९५ ॥
येर पत्र पुष्प फळ ।
हें भजावया मिस केवळ ।
वांचूनि आमुचा लाग निष्कळ ।
भक्तितत्त्व ॥ ३९६ ॥
म्हणौनि अर्जुना अवधारीं ।
तूं बुद्धी एकी सोपारी करीं ।
तरि सहजें आपुलिया मनोमंदिरीं ।
न विसंबें मातें ॥ ३९७ ॥
यत्करोषि यदश्नासि
यज्जुहोषि ददासि यत् ।
यत्तपस्यसि कौन्तेय
तत्कुरुष्व मदर्पणम् ॥ २६ ॥
जे जे कांहीं व्यापार करिसी ।
कां भोग हन भोगिसी ।
अथवा यज्ञीं यजिसी ।
नानाविधीं ॥ ३९८ ॥
नातरी पात्रविशेषें दानें ।
कां सेवकां देसी जीवनें ।
तपादि हन साधनें ।
व्रतें करिसी ॥ ३९९ ॥
तें क्रियाजात आघवें ।
जें जैसें निपजेल स्वभावें ।
तें भावना करोनि करावें ।
माझिया मोहरा ॥ ४०० ॥
परि सर्वत्या आपुले जीवीं ।
केलियाची से कांहींचि नुरवीं ।
ऐसीं धुवोनि कर्में द्यावीं ।
माझियां हातीं ॥ ४०१ ॥
शुभाशुभफलैरेवं
मोक्ष्यसे कर्मबन्धनैः ।
संन्यासयोगयुक्तात्मा
विमुक्तो मामुपैष्यसि ॥ २८ ॥
मग अग्निकुंडीं बीजें घातलीं ।
तियें अंकुरदशे जेवीं मुकलीं ।
तेवीं न फळतीचि मज अर्पिलीं ।
शुभाशुभें ॥ ४०२ ॥
अगा कर्में जैं उरावें ।
तैं तिहीं सुखदुःखीं फळावें ।
आणि तयातें भोगावया यावें ।
देहा एका ॥ ४०३ ॥
ते उगाणिलें मज कर्म ।
तेव्हांचि पुसिलें मरण जन्म ।
जन्मासवें श्रम ।
वरचिलही गेले ॥ ४०४ ॥
म्हणौनि अर्जुना यापरी ।
पाहेचा वेळु नव्हेल भारी ।
हे संन्यासयुक्ति सोपारी ।
दिधली तुज ॥ ४०५ ॥
या देहाचिया बांदोडी न पडिजे ।
सुखदुःखांचियां सागरीं न बुडिजे ।
सुखें सुखरूपा घडिजे ।
माझियाचि आंगा ॥ ४०६ ॥
समोहं सर्वभूतेषु न
मे द्वेष्यो~स्ति न प्रियः ।
ये भजन्ति तु मां भक्त्या
मयि ते तेषु चाप्यहम् ॥ २९ ॥
तो मी पुससी कैसा ।
तरि जो सर्वभूतीं सदा सरिसा ।
जेथ आपपरु ऐसा ।
भागु नाहीं ॥ ४०७ ॥
जे ऐसिया मातें जाणोनि ।
अहंकाराचा कुरुठा मोडोनि ।
जे जीवें कर्में करूनि ।
मातें भजलें ॥ ४०८ ॥
ते वर्तत दिसती देहीं ।
परि ते देहीं ना माझ्या ठायीं ।
आणि मी तयांच्या हृदयीं ।
समग्र असे ॥ ४०९ ॥
सविस्तर वटत्व जैसें ।
बीजकणिकेमाजीं असे ।
आणि बीजकणु वसे ।
वटीं जेवीं ॥ ४१० ॥
तेवीं आम्हां तयां परस्परें ।
बाहेरी नामाचींचि अंतरें ।
वांचूनि आंतुवट वस्तुविचारें ।
मी तेचि ते ॥ ४११ ॥
आतां जायांचें जैसें लेणें ।
आंगावरी आहाचवाणें ।
तैसें देहधरणें ।
उदास तयांचें ॥ ४१२ ॥
परिमळु निघालिया पवनापाठीं ।
मागें वोस फूल राहे देंठीं ।
तैसें आयुष्याचिये मुठी ।
केवळ देह ॥ ४१३ ॥
येर अवष्टंभु जो आघवा ।
तो आरूढोनि मद्भाूवा ।
मजचि आंतु पांडवा ।
पैठा जाहला ॥ ४१४ ॥
अपि चेत् सुदुराचारो
भजते मामनन्यभाक् ।
साधुरेव स मन्तव्यः
सम्यग्व्यवसितो हि सः ॥ ३० ॥
ऐसे भजतेनि प्रेमभावें ।
जयां शरीरही पाठीं न पवे ।
तेणें भलतया व्हावें ।
जातीचिया ॥ ४१५ ॥
आणि आचरण पाहतां सुभटा ।
तो दुष्कृताचा कीर सेल वांटा ।
परि जीवित वेंचिलें चोहटां ।
भक्तीचिया कीं ॥ ४१६ ॥
अगा अंतींचिया मती ।
साचपण पुढिले गती ।
म्हणौनि जीवित जेणें भक्ती ।
दिधलें शेखीं ॥ ४१७ ॥
तो आधीं जरी दुराचारी ।
तरी सर्वोत्तमुचि अवधारीं ।
जैसा बुडाला महापुरीं ।
न मरतु निघाला ॥ ४१८ ॥
तयाचें जीवित ऐलथडिये आलें ।
म्हणौनि बुडालेपण जेवीं वायां गेलें ।
तेवीं नुरेचि पाप केलें ।
शेवटलिये भक्ती ॥ ४१९ ॥
यालागीं दुष्कृती जर्‍ही जाहला ।
तरी अनुतापतीर्थीं न्हाला ।
न्हाऊनि मजआंतु आला ।
सर्वभावें ॥ ४२० ॥
तरी आतां पवित्र तयाचेंचि कुळ ।
अभिजात्य तेंचि निर्मळ ।
जन्मलेयाचें फळ ।
तयासीच जोडलें ॥ ४२१ ॥
तो सकळही पढिन्नला ।
तपें तोचि तपिन्नला ।
अष्टांग अभ्यासिला ।
योगु तेणें ॥ ४२२ ॥
हें असो बहुत पार्था ।
तो उतरला कर्में सर्वथा ।
जयाची अखंड गा आस्था ।
मजचिलागीं ॥ ४२३ ॥
अवघिया मनोबुद्धीचिया राहटी ।
भरोनि एकनिष्ठेची पेटी ।
मजमाजीं किरीटी ।
निक्षेपिलीं जेणें ॥ ४२४ ॥
क्षिप्रं भवति धर्मात्मा
शश्वच्छान्तिं निगच्छति ।
कौन्तेय प्रतिजानीहि न
मे भक्तः प्रणश्यति ॥ ३१ ॥
तो आतां अवसरें मजसारिखा होईल ।
ऐसा हन भाव तुज जाईल ।
हां गा अमृताआंत राहील ।
तया मरण कैचें ? ॥ ४२५ ॥
पैं सूर्यु जो वेळु नुदैजे ।
तया वेळा कीं रात्रि म्हणिजे ।
तेवीं माझिये भक्तीविण जें कीजे ।
तें महापाप नोहें ? ॥ ४२६ ॥
म्हणौनि तयाचिया चित्ता ।
माझी जवळिक पंडुसुता ।
तेव्हांचि तो तत्त्वता ।
स्वरूप माझें ॥ ४२७ ॥
जैसा दीपें दीपु लाविजे ।
तेथ आदील कोण हें नोळखिजे ।
तैसा सर्वस्वें जो मज भजे ।
तो मीचि होऊनि ठाके ॥ ४२८ ॥
मग माझी नित्य शांती ।
तया दशा तेचि कांती ।
किंबहुना जिती ।
माझेनि जीवें ॥ ४२९ ॥
एथ पार्था पुढतपुढती ।
तेंचि तें सांगों किती ।
जरी मियां चाड तरी भक्ती ।
न विसंबिजे गा ॥ ४३० ॥
अगा कुळाचिया चोखटपणा नलगा ।
आभिजात्य झणीं श्लाघा ।
व्युत्पत्तीचा वाउगा ।
सोसु कां वहावा ? ॥ ४३१ ॥
कां रूपवयसा माजा ।
आथिलेपणें कां गाजा ? ।
एक भाव नाहीं माझा ।
तरी पाल्हाळ तें ॥ ४३२ ॥
कणेंविण सोपटें ।
कणसें लागलीं घनदाटें ।
काय करावें गोमटें ।
वोस नगर ? ॥ ४३३ ॥
नातरी सरोवर आटलें ।
रानीं दुःखिया दुःखी भेटलें ।
कां वांझ फुलीं फुललें ।
झाड जैसें ॥ ४३४ ॥
तैसें सकळ तें वैभव ।
अथवा कुळ जाति गौरव ।
जैसें शरीर आहे सावेव ।
परि जीवचि नाहीं ॥ ४३५ ॥
तैसें माझिये भक्तीविण ।
जळो तें जियालेंपण ।
अगा पृथ्वीवरी पाषाण ।
नसती काईं ? ॥ ४३६ ॥
पैं हिंवराची दाट साउली ।
सज्जनीं जैसी वाळिली ।
तैसीं पुण्यें डावलूनि गेलीं ।
अभक्तांतें ॥ ४३७ ॥
निंब निंबोळियां मोडोनि आला ।
तरी तो काउळियांसीचि सुकाळु जाहला ।
तैसा भक्तिहीनु वाढिन्नला ।
दोषांचिलागीं ॥ ४३८ ॥
कां षड्रस खापरीं वाढिले ।
वाढूनि चोहटां ठेविले ।
ते सुणियांचेचि ऐसे झाले ।
जियापरी ॥ ४३९ ॥
तैसें भक्तिहीनाचें जिणें ।
जो स्वप्नींहि परि सुकृत नेणे ।
संसारदुःखासि भाणें ।
वोगरिलें ॥ ४४० ॥
म्हणौनि कुळ उत्तम नोहावें ।
जाती अंत्यजहि व्हावें ।
वरि देहाचेनि नांवें ।
पशूचेंहि लाभो ॥ ४४१ ॥
पाहें पां सावजें हातिरूं धरिलें ।
तेणें तया काकुळती मातें स्मरिलें ।
कीं तयाचें पशुत्व वावो जाहलें ।
पावलिया मातें ॥ ४४२ ॥
मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य
ये~पि स्युः पापयोनयः ॥
स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्ते~पि
यान्ति परां गतिम् ॥ ३२ ॥
अगा नांवें घेतां वोखटीं ।
जे आघवेया अधमांचिये शेवटीं ।
तिये पापयोनींही किरीटी ।
जन्मले जे ॥ ४४३ ॥
ते पापयोनि मूढ ।
मूर्ख जैसे कां दगड ।
परि माझ्यां ठायीं दृढ ।
सर्वभावें ॥ ४४४ ॥
जयांचिये वाचें माझे आलाप ।
दृष्टी भोगी माझेंचि रूप ।
जयांचे मन संकल्प ।
माझाचि वाहे ॥ ४४५ ॥
माझिया कीर्तीविण ।
जयांचे रिते नाहीं श्रवण ।
जयां सर्वांगीं भूषण ।
माझी सेवा ॥ ४६ ॥
जयांचे ज्ञान विषो नेणे ।
जाणीव मज एकातेंचि जाणे ।
जया ऐसें लाभे तरी जिणें ।
एर्‍हवीं मरण ॥ ४४७ ॥
ऐसा आघवाचि परी पांडवा ।
जिहीं आपुलिया सर्वभावा ।
जियावयालागीं वोलावा ।
मीचि केला ॥ ४४८ ॥
ते पापयोनीही होतु कां ।
ते श्रुताधीतही न होतु कां ।
परि मजसीं तुकितां तुकां ।
तुटी नाहीं ॥ ४४९ ॥
पाहें पां भक्तीचेनि आथिलेपणें ।
दैत्यीं देवां आणिलें उणें ।
माझें नृसिंहत्व लेणें ।
जयाचिये महिमें ॥ ४५० ॥
तो प्रल्हादु गा मजसाठीं ।
घेतां बहुतें संकटे सदा किरीटी ।
कां जें मियां द्यावें ते गोष्टी ।
तयाचिया जोडे ॥ ४५१ ॥
एर्‍हवीं दैत्यकुळ साचोकारें ।
परि इंद्रही सरी न लाहे उपरें ।
म्हणौनि भक्ति गा एथ सरे ।
जाति अप्रमाण ॥ ४५२ ॥
राजाज्ञेचीं अक्षरें आहाती ।
तियें चामा एका जया पडती ।
तया चामासाठीं जोडती ।
सकळ वस्तु ॥ ४५३ ॥
वांचूनि सोनें रुपें प्रमाण नोहे ।
एथ राजाज्ञाचि समर्थ आहे ।
तेंचि चाम एक जैं लाहे ।
तेणें विकती आघवीं ॥ ४५४ ॥
तैसें उत्तमत्व तैंचि तरे ।
तैंचि सर्वज्ञता सरे ।
जैं मनोबुद्धि भरे ।
माझेनि प्रेमें ॥ ४५५ ॥
म्हणौनि कुळ जाति वर्ण ।
हें आघवेंचि गा अकारण ।
एथ अर्जुना माझेपण ।
सार्थक एक ॥ ४५६ ॥
तेंचि भलतेणें भावें ।
मन मज आंतु येतें होआवें ।
आलें तरी आघवें ।
मागील वावो ॥ ४५७ ॥
जैसें तंवचि वहाळ वोहळ ।
जंव न पवती गंगाजळ ।
मग होऊनि ठाकती केवळ ।
गंगारूप ॥ ४५८ ॥
कां खैर चंदन काष्ठें ।
हे विवंचना तंवचि घटे ।
जंव न घापती एकवटे ।
अग्नीमाजीं ॥ ४५९ ॥
तैसे क्षत्री वैश्य स्त्रिया ।
कां शूद्र अंत्यजादि इया ।
जाती तंवचि वेगळालिया ।
जंव न पवती मातें ॥ ४६० ॥
मग जाती व्यक्ती पडे बिंदुलें ।
जेव्हां भावें होती मज मीनलें ।
जैसे लवणकण घातले ।
सागरामाजीं ॥ ४६१ ॥
तंववरी नदानदींचीं नांवें ।
तंवचि पूर्वपश्चिमेचे यावे ।
जंव न येती आघवे ।
समुद्रामाजीं ॥ ४६२ ॥
हेंचि कवणें एकें मिसें ।
चित्त माझे ठायीं प्रवेशे ।
येतुलें हो मग आपैसें ।
मीचि होणें असे ॥ ४६३ ॥
अगा वरी फोडावयाचि लागीं ।
लोहो मिळो कां परिसाचे आंगीं ।
कां जे मिळतिये प्रसंगी ।
सोनेंचि होईल ॥ ४६४ ॥
पाहें पां वालभाचेनि व्याजें ।
तिया व्रजांगनांचीं निजें ।
मज मीनलिया काय माझें ।
स्वरूप नव्हती ? ॥ ६५ ॥
नातरी भयाचेनि मिसें ।
मातें न पविजेचि काय कंसें ? ।
कीं अखंड वैरवशें ।
चैद्यादिकीं ॥ ४६६ ॥
अगा सोयरेपणेंचि पांडवा ।
माझें सायुज्य यादवां ।
कीं ममत्वें वसुदेवा- ।
दिकां सकळां ॥ ४६७ ॥
नारदा ध्रुवा अक्रूरा ।
शुका हन सनत्कुमारा ।
यां भक्तीं मी धनुर्धरा ।
प्राप्यु जैसा ॥ ४६८ ॥
तैसाचि गोपीकांसि कामें ।
तया कंसा भयसंभ्रमें ।
येरां घातकां मनोधर्में ।
शिशुपालादिकां ॥ ४६९ ॥
अगा मी एकुलाणीचें खागें ।
मज येवों पां भलतेनि मार्गें ।
भक्ती कां विषयविरागें ।
अथवा वैरें ॥ ४७० ॥
म्हणौनि पार्था पाहीं ।
प्रवेशावया माझ्या ठायीं ।
उपायांची नाहीं ।
वाणी एथ ॥ ४७१ ॥
आणि भलतिया जातीं जन्मावें ।
मग भजिजे कां विरोधावें ।
परि भक्त कां वैरिया व्हावें ।
माझियाचि ॥ ४७२ ॥
अगा कवणें एकें बोलें ।
माझेपण जर्‍ही जाहालें ।
तरी मी होणें आलें ।
हाता निरुतें ॥ ४७३ ॥
यालागीं पापयोनीही अर्जुना ।
कां वैश्य शूद्र अंगना ।
मातें भजतां सदना ।
माझिया येती ॥ ४७४ ॥
किं पुनर्ब्राह्मणाः पुण्या
भक्ता राजर्षयस्तथा ।
अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य
भजस्व माम् ॥ ३३ ॥
मग वर्णांमाजीं छत्रचामर ।
स्वर्ग जयांचें अग्रहार ।
मंत्रविद्येसि माहेर ।
ब्राह्मण जे ॥ ४७५ ॥
जे पृथ्वीतळींचें देव ।
जे तपोवतार सावयव ।
सकळ तीर्थांसि दैव ।
उदयलें जें ॥ ४७६ ॥
जेथ अखंड वसिजे यागीं ।
जे वेदांची वज्रांगी ।
जयांचेनि दिठीचिया उत्संगीं ।
मंगळ वाढे ॥ ४७७॥
जयांचिये आस्थेचेनि वोलें ।
सत्कर्म पाल्हाळीं गेलें ।
संकल्पें सत्य जियालें ।
जियांचेनि ॥ ४७८ ॥
जयांचेनि गा बोलें ।
अग्नीसि आयुष्य जाहालें ।
म्हणौनि समुद्रें पाणी आपुलें ।
दिधलें यांचिया प्रीती ॥ ४७९ ॥
मियां लक्ष्मी डावलोनि केली परौती ।
फेडोनि कौस्तुभ घेतला हातीं ।
मग वोढविली वक्षस्थळाची वाखती ।
चरणरजां ॥ ४८० ॥
आझुनि पाउलाची मुद्रा ।
मी हृदयीं वाहें गा सुभद्रा ।
जे आपुलिया दैवसमुद्रा ।
जतनेलागीं ॥ ४८१ ॥
जयांचा कोप सुभटा ।
काळाग्निरुद्राचा वसौटा ।
जयांचे प्रसादीं फुकटा ।
जोडती सिद्धी ॥ ४८२ ॥
ऐसे पुण्यपूज्य जे ब्राह्मण ।
आणि माझ्या ठायीं अतिनिपुण ।
आतां मातें पावती हे कवण ।
समर्थावें ? ॥ ४८३ ॥
पाहें पां चंदनाचेनि अंगानिळें ।
शिवतिले निंब होते जे जवळें ।
तिहीं निर्जिवींही देवांचीं निडळें ।
बैसणीं केलीं ॥ ४८४ ॥
मग तो चंदनु तेथ न पवे ।
ऐसें मनीं कैसेनि धरावें ।
अथवा पातला हें समर्थावें ।
तेव्हां कायी साच ? ॥ ४८५ ॥
जेथ निववील ऐशिया आशा ।
हरें चंद्रमा आधा ऐसा ।
वाहिजत असे शिरसा ।
निरंतर ॥ ४८६ ॥
तेथ निवविता आणि सगळा ।
परिमळें चंद्राहूनि आगळा ।
तो चंदनु केवीं अवलीळा ।
सर्वांगीं न बैसे ? ॥ ४८७ ॥
कां रथ्योदकें जियेचिये कासे ।
लागलिया समुद्र जालीं अनायासें ।
तिये गंगेसि काय अनारिसें ।
गत्यंतर असे ? ॥ ४८८ ॥
म्हणौनि राजर्षि कां ब्राह्मण ।
जयां गति मति मीचि शरण्य ।
तयां त्रिशुद्धी मीच निर्वाण ।
स्थितीही मीचि ॥ ४८९ ॥
यालागीं शतजर्जर नावें ।
रिगोनि केवीं निश्चिंत होआवें ।
कैसेनि उघडिया असावें ।
शस्त्रवर्षीं ॥ ४९० ॥
आंगावरी पडतां पाषाण ।
न सुवावें केवीं वोडण ।
रोगें दाटला आणि उदासपण ।
वोखदेंसी ? ॥ ४९१ ॥
जेथ चहूंकडे जळत वणवा ।
तेथूनि न निगिजे केवीं पांडवा ।
तेवीं लोकां येऊनि सोपद्रवां ।
केवीं न भजिजे मातें ॥ ४९२ ॥
अगा मातें न भजावयालागीं ।
कवण बळ पां आपुलिया आंगीं ।
काई घरीं कीं भोगी ।
निश्चिंती केलीं ? ॥ ४९३ ॥
नातरी विद्या कीं वयसा ।
ययां प्राणियांसि हा ऐसा ।
मज न भजतां भरंवसा ।
सुखाचा कोण ? ॥ ४९४ ॥
तरी भोग्यजात जेतुलें ।
तें एका देहाचिया निकिया लागलें ।
आणि एथ देह तंव असे पडिलें ।
काळाचिये तोंडीं ॥ ४९५ ॥
बाप दुःखाचें केणें सुटलें ।
जेथ मरणाचे भरे लोटले ।
तिये मृत्युलोकींचिये शेवटिलें ।
येणें जाहालें हाटवेळे ॥ ४९६ ॥
आंता सुखेंसि जीविता ।
कैंचीं ग्राहिकी किजेल पंडुसुता ।
काय राखोंडी फुंकितां ।
दीपु लागे ? ॥ ४९७ ॥
अगा विषाचे कांदे वाटुनी ।
जो रसु घेईजे पिळुनी ।
तया नाम अमृत ठेवुनी ।
जैसें अमर होणें ॥ ४९८ ॥
तेवीं विषयांचें जें सुख ।
तें केवळ परम दुःख ।
परि काय कीजे मूर्ख ।
न सेवितां न सरे ॥ ४९९ ॥
कां शीस खांडूनि आपुलें ।
पायींच्या खतीं बांधिलें ।
तैसें मृत्युलोकींचें भलें ।
आहे आघवें ॥ ५०० ॥
म्हणौनि मृत्युलोकीं सुखाची कहाणी ।
ऐकिजेल कवणाचिये श्रवणीं ।
कैंची सुखनिद्रा अंथरुणीं ।
इंगळांच्या ॥ ५०१ ॥
जिये लोकींचा चंद्र क्षयरोगी ।
जेथ उदयो होय अस्तालागीं ।
दुःख लेऊनि सुखाची आंगीं ।
सळित जगातें ॥ ५०२ ॥
जेथ मंगळाचिया अंकुरीं ।
सवेंचि अमंगळाची पडे पोहरी ।
मृत्यु उदराचिया परिवरी ।
गर्भु गिंवसी ॥ ५०३ ॥
जें नाहीं तयातें चिंतवी ।
तंव तेंचि नेइजे गंधर्वीं ।
गेलियाची कवणें गांवीं ।
शुद्धी न लगे ॥ ५०४ ॥
अगा गिंवसितां आघविया वाटी ।
परतलें पाऊलचि नाहीं किरीटी ।
सैंघ निमालियांचिया गोठी ।
तियें पुराणें जेथिंचीं ॥ ५०५ ॥
जेथिंचिये अनित्यतेची थोरी ।
करितया ब्रह्मयाचे आयुष्यवेरी ।
कैसें नाहीं होणें अवधारीं ।
निपटूनियां ॥ ५०६ ॥
ऐसी लोकींची जिये नांदणूक ।
तेथ जन्मले आथि जे लोक ।
तयांचिये निश्चिंतीचें कौतुक ।
दिसत असे ॥ ५०७ ॥
पैं दृष्टादृष्टाचिये जोडी- ।
लागीं भांडवल न सुटे कवडी ।
जेथ सर्वस्वें हानि तेथ कोडी ।
वेंचिती गा ॥ ५०८ ॥
जो बहुवें विषयविलासें गुंफे ।
तो म्हणती उवाईं पडिला सापें ।
जो अभिलाषभारें दडपे ।
तयातें सज्ञान म्हणती ॥ ५०९ ॥
जयाचें आयुष्य धाकुटें होय ।
बळ प्रज्ञा जिरौनि जाय ।
तयाचे नमस्कारिती पाय ।
वडील म्हणुनी ॥ ५१० ॥
जंव जंव बाळ बळिया वाढे ।
तंव तंव भोजे नाचती कोडें ।
आयुष्य निमालें आंतुलियेकडे ।
ते ग्लानीचि नाहीं ॥ ५११ ॥
जन्मलिया दिवसदिवसें ।
हों लागे काळाचेंचि ऐसें ।
कीं वाढती करिती उल्हासें ।
उभविती गुढिया ॥ ५१२ ॥
अगा मर हा बोलु न साहती ।
आणि मेलिया तरी रडती ।
परि असतें जात न गणिती ।
गहिंसपणें ॥ ५१३ ॥
दर्दूर सापें गिळिजतु आहे उभा ।
कीं तो मासिया वेंटाळी जिभा ।
तैसें प्राणिये कवणा लोभा ।
वाढविती तृष्णा ॥ ५१४ ॥
अहा कटकटा हें वोखटें ।
इये मृत्युलोकींचें उफराटें ।
एथ अर्जुना जरी अवचटें ।
जन्मलासी तूं ॥ ५१५ ॥
तरि झडझडोनि वहिला निघ ।
इये भक्तीचिये वाटे लाग ।
जिया पावसी अव्यंग ।
निजधाम माझें ॥ ५१६ ॥
मन्मना भव मद्भयक्तो
मद्याजी मां नमस्कुरु ।
मामेवैष्यसि युक्त्वै
वमात्मानं मत्परायणः ॥ ३४ ॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भ्गकवद्गीतासूपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे राजविद्याराजगुह्ययोगो
नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥
तूं मन हें मीचि करीं ।
माझिया भजनीं प्रेम धरीं ।
सर्वत्र नमस्कारीं ।
मज एकातें ॥ ५१७ ॥
माझेनि अनुसंधानें देख ।
संकल्पु जाळणें निःशेख ।
मद्याजी चोख ।
याचि नांव ॥ ५१८ ॥
ऐसा मियां आथिला होसी ।
तेथ माझियाचि स्वरूपा पावसी ।
हें अंतःकरणींचें तुजपासीं ।
बोलिजत असें ॥ ५१९ ॥
अगा अवघिया चोरिया आपुलें ।
जें सर्वस्व आम्हीं असें ठेविलें ।
तें पावोनि सुख संचलें ।
होऊनि ठासी ॥ ५२० ॥
ऐसें सांवळेनि परब्रह्में ।
भक्तकामकल्पद्रुमें ।
बोलिलें आत्मारामें ।
संजयो म्हणे ॥ ५२१ ॥
अहो ऐकिजत असें कीं अवधारा ।
तंव इया बोला निवांत म्हातारा ।
जैसा म्हैसा नुठी कां पुरा ।
तैसा उगाचि असे ॥ ५२२ ॥
तेथ संजयें माथा तुकिला ।
अहा अमृताचा पाऊस वर्षला ।
कीं हा एथ असतुचि गेला ।
सेजिया गांवा ॥ ५२३ ॥
तर्‍ही दातारु हा आमुचा ।
म्हणौनि हें बोलतां मैळेल वाचा ।
काय कीजे ययाचा ।
स्वभावोचि ऐसा ॥ ५२४ ॥
परि बाप भाग्य माझें ।
जे वृत्तांतु सांगावयाचेनि व्याजें ।
कैसा रक्षिलों मुनिराजें ।
श्रीव्यासदेवें ॥ ५२५ ॥
येतुलें हें वाड सायासें ।
जंव बोलत असे दृढमानसें ।
तंव न धरवेचि आपुलिया ऐसें ।
सात्त्विकें केलें ॥ ५२६ ॥
चित्त चाकाटलें आटु घेत ।
वाचा पांगुळली जेथिंची तेथ ।
आपाद कंचुकित ।
रोमांच आले ॥ ५२७ ॥
अर्धोन्मीलित डोळे ।
वर्षताति आनंदजळें ।
आंतुलिया सुखोर्मींचेनि बळें ।
बाहेरी कांपे ॥ ५२८ ॥
पैं आघवाचि रोममूळीं ।
आली स्वेदकणिका निर्मळी ।
लेइला मोतियांची कडियाळीं ।
आवडे तैसा ॥ ५२९ ॥
ऐसा महासुखाचेनि अतिरसें ।
जेथ आटणी हों पाहे जीवदशे ।
तेथ निरोपिलें व्यासें ।
तें नेदीच हों ॥ ५३० ॥
आणिक श्रीकृष्णाचें बोलणें ।
घोकरी आलें श्रवणें ।
कीं देहस्मृतीचा तेणें ।
वापसा केला ॥ ५३१ ॥
तेव्हां नेत्रींचें जळ विसर्जी ।
सर्वांगींचा स्वेदु परिमार्जीं ।
तेवींचि अवधारा म्हणे हो जी ।
धृतराष्ट्रातें ॥ ५३२ ॥
आतां श्रीकृष्णवाक्यबीजा निवाडु ।
आणि संजय सात्त्विकाचा बिवडु ।
म्हणौनि श्रोतयां होईल सुरवाडु ।
प्रमेय पिकाचा ॥ ५३३ ॥
अहो अळुमाळ अवधान देयावें ।
येतुलेनि आनंदाचे राशीवरी बैसावें ।
बाप श्रवणेंद्रिया दैवें ।
घातली माळ ॥ ५३४ ॥
म्हणौनि विभूतींचा ठावो ।
अर्जुना दावील सिद्धांचा रावो ।
तो ऐका म्हणे ज्ञानदेवो ।
निवृत्तीचा ॥ ५३५ ॥
इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां
भावार्थदीपिकायां नवमोऽध्यायः ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse