दशक दहावा
Embedded Files
दशक दहावा : जगज्जोतीनाम
समास पहिला :
अंतःकरणैकनिरुपण ॥ श्रीराम ॥
सकळांचे अंतःकरण येक ।
किंवा येक नव्हे अनेक ।
ऐसें हे निश्चयात्मक ।
मज निरोपावें ॥ १॥
ऐसें श्रोतयानें पुसिलें ।
अंतःकरण येक किं वेगळालें ।
याचे उत्तर ऐकिलें पाहिजे श्रोतीं ॥ २॥
समस्तांचे अंतःकर्ण येक
निश्चयो जाणावा नेमक ।
हा प्रत्ययाचा विवेक ।
तुज निरोपिला ॥ ३॥
श्रोता म्हणे वक्तयासी ।
अंतःकरण येक समस्तांसी ।
तरी मिळेना येकायेकासी ।
काये निमित्य ॥ ४॥
येक जेवितां अवघे धाले ।
येक निवतां अवघे निवाले ।
येक मरतां अवघे मेले ।
पाहिजेत कीं ॥ ५॥
येक सुखी येक दुःखी ।
ऐसें वर्ततें लोकिकीं ।
येका अंतःकरणाची वोळखी ।
कैसी जाणावी ॥ ६॥
जनीं वेगळाली भावना ।
कोणास कोणीच मिळेना ।
म्हणौन हें अनुमाना ।
येत नाही ॥ ७॥
अंतःकरण येक असतें ।
तरी येकाचें येकास कळों येतें ।
कांहीं चोरितांच न येतें ।
गौप्य गुह्य ॥ ८॥
याकरणें अनुमानेना ।
अंतःकरण येक हें घडेना ।
विरोध लागला जना ।
काये निमित्य ॥ ९॥
सर्प डसाया येतो ।
प्राणी भेऊन पळतो ।
येक अंतःकरण तेरी तो ।
विरोध नसावा ॥ १०॥
ऐसी श्रोतयांची आशंका ।
वक्ता म्हणे चळों नका ।
सावध होऊन ऐका ।
निरूपण ॥ ११॥
अंतःकर्ण म्हणिजे जाणीव ।
जाणिव जाणता स्वभाव ।
देहरक्षणाचा उपाव ।
जाणती कळा ॥ १२॥
सर्प जाणोन डंखूं आला ।
प्राणी जाणोन पळाला ।
दोहींकडे जाणीवेला ।
बरें पाहा ॥ १३॥
दोहींकडे जाणीवेसी पाहिलें ।
तरी अंतःकर्ण येकचि जालें ।
विचारितां प्रत्यया आलें ।
जाणीवरूपें ॥ १४॥
जाणीवरूपें अंतःकर्ण ।
सकळांचे येक हें प्रमाण ।
जीवमात्रास जाणपण ।
येकचि असे ॥ १५॥
येके दृष्टीचें देखणें ।
येके जिव्हेचें चाखणें ।
ऐकणें स्पर्शणें वास घेणें ।
सर्वत्रास येक ॥ १६॥
पशु पक्षी किडा मुंगी ।
जीवमात्र निर्माण जगीं ।
जाणीवकळा सर्वांलागीं ।
येकचि आहे ॥ १७॥
सर्वांस जळ तें सीतळ ।
सर्वांस अग्नि तेजाळ ।
सर्वांस अंतःकर्ण केवळ ।
जाणीव कळा ॥ १८॥
आवडे नावडे ऐसें जालें ।
तरी हें देहस्वभावावरी गेलें ।
परंतु हें कळों आलें ।
अंतःकर्णयोगें ॥ १९॥
सर्वांचे अंतःकर्ण येक ।
ऐसा निश्चयो निश्चयात्मक ।
जाणती याअचें कौतुक ।
चहुंकडे ॥ २०॥
इतुकेन फिटली आशंका ।
आतां अनुमान करूं नका ।
जाणणें तितुकें येका ।
अंतःकर्णाचें ॥ २१॥
जाणोन जीव चारा घेती ।
जाणोन भिती लपती ।
जाणोनियां पळोन जाती ।
प्राणीमात्र ॥ २२॥
किडामुंगीपासून ब्रह्मादिक ।
समस्तां अंतःकर्ण येक ।
ये गोष्टीचें कौतुक ।
प्रत्यें जाणावें ॥ २३॥
थोर लहान तरी अग्नी ।
थोडें बहु तरी पाणी ।
न्यून पूर्ण तरी प्राणी ।
अंतःकर्णें जाणती ॥ २४॥
कोठें उणें कोठें अधीक ।
परंतु जिनसमासला येक ।
जंगम प्राणी कोणीयेक ।
जाटिल्याविण नाहीं ॥ २५॥
जाणीव म्हणिजे अंतःकर्ण ।
अंतःकर्ण विष्णूचा अंश जाण ।
विष्णु करितो पाळण ।
येणें प्रकारें ॥ २६॥
नेणतां प्राणी संव्हारितो ।
नेणीव तमोगुण बोलिजेतो ।
तमोगुणें रुद्र संव्हारितो ।
येणें प्रकारें ॥ २७॥
कांही जाणीव कांही नेणीव ।
हा रजोगुणाचा स्वभाव ।
जाणतां नेणतां जीव ।
जन्मास येती ॥ २८॥
जाणीवेनें होतें सुख ।
नेणीवेनें होतें दुःख ।
सुखदुःख अवश्यक ।
उत्पत्तिगुणें ॥ २९॥
जाणण्यानेणण्याची बुद्धि ।
तोंचि देहीं जाणावा विधी ।
स्थूळ देहीं ब्रह्मा त्रिशुद्धि ।
उत्पत्तिकर्ता ॥ ३०॥
ऐसा उत्पत्ति स्थिति संहार ।
प्रसंगें बोलिला विचार ।
परंतु याचा निर्धार ।
प्रत्यें पाहावा ॥ ३१॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
अंतःकर्णयेकनाम समास पहिला ॥
समास दुसरा :
देहआशंकानिरूपण ॥ श्रीराम ॥
स्वामीनें विचार दखविला ।
येथें विष्णूचा अभाव दिसोन आला ।
ब्रह्मा विष्णु महेशाला ।
उरी नाहीं ॥ १॥
उप्तत्ति स्थिति संव्हार ।
ब्रह्मा विष्णु महेश्वर ।
याचा पाहातां विचार ।
प्रत्ययो नाहीं ॥ २॥
ब्रह्मा उत्पत्तिकर्ता चौंमुखांचा ।
येथें प्रत्ययो नाहीं त्याचा ।
पाळणकर्ता विष्णु चौभुजांचा ।
तो हि ऐकोन जाणों ॥ ३॥
महेश संव्हार करितो ।
हाहि प्रत्यय कैसा येतो ।
लिंगमहिमा पुराणीं तो ।
विपरीत बोलिला ॥ ४॥
मूळमायेस कोणें केलें ।
हें तों पाहिजे कळलें ।
तिहीं देवांचें रूप जालें ।
ऐलिकडे ॥ ५॥
मूळमाया लोकजननी ।
तयेपासून गुणक्षोभिणी ।
गुणक्षोभिणीपासून त्रिगुणी ।
जन्म देवा ॥ ६॥
ऐसें बोलती शास्त्रकारक ।
आणि प्रवृत्तीचेहि लोक ।
प्रत्ययें पुसतां कित्येक ।
अकांत करिती ॥ ७॥
म्हणोन त्यास पुसावेना ।
त्यांचेन प्रत्ययो आणवेना ।
प्रत्ययेंविण प्रेत्‌न नाना ।
ठकाठकी ॥ ८॥
प्रचितवीण वैद्य म्हणवी ।
उगीच करी उठाठेवी ।
तया मुर्खाला गोवी ।
प्राणीमात्र ॥ ९॥
तैसाच हाहि विचार ।
प्रत्यये करावा निर्धार ।
प्रत्ययें नस्तां अंधकार ।
गुरुशिष्यांसी ॥ १०॥
बरें लोकास काये म्हणावें ।
लोक म्हणती तेंचि बरवें ।
परंतु स्वामीनें सांगावें ।
विशद करुनी ॥ ११॥
म्हणों देवीं माया केली ।
तरी देवांचीं रूपें मायेंत आलीं ।
जरी म्हणों मायेनें माया केली ।
तरी दुसरी नाहीं ॥ १२॥
जरी म्हणो भूतीं केली ।
तरी ते भूतांचीच वळली ।
म्हणावें जरी परब्रह्में केली ।
तरी ब्रह्मीं कर्तुत्व नाहीं ॥ १३॥
आणी माया खरी असावी ।
तरी ब्रह्मीं कर्तुत्वाची गोवी ।
माया मिथ्या ऐसी जाणावी ।
तरी कर्तुत्व कैंचें ॥ १४॥
आतां हें अवघेंचि उगवें ।
आणी मनास प्रत्यये फावे ।
ऐसें केलें पाहिजें देवें ।
कृपाळूपणें ॥ १५॥
वेद मातृकावीण नाहीं ।
मातृका देहावीण नाहीं ।
देह निर्माण होत नाहीं ।
देहावेगळा ॥ १६॥
तया देहामधें नरदेहो ।
त्या नरदेहांत ब्राह्मणदेहो ।
तया ब्राह्मणदेहास पाहो ।
अधिकार वेदीं ॥ १७॥
असो वेद कोठून जाले ।
देह कासयाचे केले ।
दैव कैसे प्रगटले ।
कोण्या प्रकरें ॥ १८॥
ऐसा बळावया अनुमान ।
केलें पाहिजे समाधान ।
वक्ता म्हणे सावधान ।
होईं आता । १९॥
प्रत्यये पाहातां सांकडी ।
अवघी होते विघडाविघडी ।
अनुमानितां घडीनें घडी ।
काळ जातो ॥ २०॥
लोकधाटी शास्त्रनिर्णये ।
येथें बहुधा निश्चये ।
म्हणोनियां येक प्रत्यये ।
येणार नाहीं ॥ २१॥
आतां शास्त्राची भीड धरावी ।
तरी सुटेना हे गथागोवी ।
गथागोवी हे उगवावी ।
तरी शास्त्रभेद दिसे ॥ २२॥
शास्त्र रक्षून प्रत्यये आणिला ।
पूर्वपक्ष त्यागून सिद्धांत पाहिला ।
शहाणा मुर्ख समजाविला ।
येका वचनें ॥ २३॥
शास्त्रींच पूर्वपक्ष बोलिला ।
पूर्वपक्ष म्हणावें लटक्याला ।
विचार पाहातां आम्हांला ।
शब्द नाहीं ॥ २४॥
तथापि बोलों कांहींयेक ।
शास्त्र रक्षून कौतुक ।
श्रोतीं सादर विवेक ।
केला पाहिजे ॥ २५॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
देहआशंकानाम समास दुसरा ॥
समास तिसरा :
देहआशंकाशोधन ॥ श्रीराम ॥
उपाधिविण जें आकाश ।
तेंचि ब्रह्म निराभास ।
तें निराभासीं मूळमायेस ।
जन्म जाला ॥ १॥
तें मूळमायेचे लक्षण ।
वायोस्वरूपचि जाण ।
पंचभूतें आणी त्रिगुण ।
वायोआंगीं ॥ २॥
आकाशापासून वायो जाला ।
तो वायोदेव बोलिला ।
वायोपासून अग्नि जाला ।
तो अग्निदेव ॥ ३॥
अग्निपासून जालें आप ।
तें नारायणाचें स्वरूप ।
आपापासून पृथ्वीचें रूप ।
तें बीजाकारें ॥ ४॥
ते पृथ्वीचे पोटीं पाषाण ।
बहु देवांचें लक्षण ।
नाना प्रचित प्रमाण ।
पाषाणदेवीं ॥ ५॥
नाना वृक्ष मृत्तिका ।
प्रचित रोकडी विश्वलोकां ।
समस्त देवांचा थारा येका ।
वायोमध्यें ॥ ६॥
देव यक्षिणी कात्यायेणी ।
चामुंडा जखिणी मानविणी ।
नाना शक्ति नाना स्थानीं ।
देशपरत्वें ॥ ७॥
पुरुषनामें कित्येक ।
देव असती अनेक ।
भूतें देवतें नपुषक ।
नामें बोलिजेती ॥ ८॥
देव देवतांदेवतेंभूतें ।
पृथ्वीमध्यें असंख्यातें ।
परंतु यां समस्तांतें ।
वायोस्वरूप बोलिजे ॥ ९॥
वायोस्वरूप सदा असणें ।
प्रसंगें नाना देह धरणें ।
गुप्त प्रगट होणें जाणें ।
समस्तांसी ॥ १०॥
वायोस्वरूपें विचरती ।
वायोमध्यें जगज्जोती ।
जाणीवकळा वासना वृत्ति ।
नाना भेदें ॥ ११॥
आकाशापासून वायो जाला ।
तो दों प्रकारें विभागला ।
सावधपणें विचार केला ।
पाहिजे श्रोतीं ॥ १२॥
येक वारा सकळ जणती ।
येक वायोमधील जगज्जोती ।
जगज्जोतीच्या अनंत मूर्ती ।
देवदेवतांच्या ॥ १३॥
वायो बहुत विकारला ।
परंतु दों प्रकारें विभागला ।
आतां विचार ऐकिला ।
पाहिजे तेजाचा ॥ १४॥
वायोपाऊन तेज जालें ।
उष्ण सीतळ प्रकाशलें ।
द्विविध रूप ऐकिलें ।
पाहिजें तेजाचें ॥ १५॥
उष्णापासून जाला भानु ।
प्रकाशरूप दैदीप्यमानु ।
सर्वभक्षक हुताशनु ।
आणी विद्युल्यता ॥ १६॥
सीतळापासून आप अमृत ।
चंद्र तारा आणी सीत ।
आतां परिसा सावचित्त।
होऊन श्रोते ॥ १७॥
तेज बहुत विकारलें ।
परंतु द्विविधाच बोलिलें ।
आपहि द्विविधाच निरोपिलें ।
आप आणि अमृत ॥ १८॥
ऐकें पृथ्वीचा विचार ।
पाषाण मृत्तिका निरंतर ।
आणीक दुसरा प्रकार ।
सुवर्ण परीस नाना रत्नें ॥ १९॥
बहुरत्ना वसुंधरा ।
कोण खोटा कोण खरा ।
अवघें कळे विचारा- ।
रूढ होतां ॥ २०॥
मनुष्यें कोठून जालीं ।
हे मुख्य आशंका राहिली ।
पुढें वृत्ति सावध केली ।
पाहिजे श्रोतीं ॥ २१॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
देहआशंकाशोधननाम समास तिसरा ॥
समास चवथा :
बीजलक्षण ॥ श्रीराम ॥
आतां पाहों जातां उत्पत्ति ।
मनुष्यापासून मनुष्यें होती ।
पशुपासून पशु निपजती।
प्रत्यक्ष आतां॥ १॥
खेंचरें आणी भूचरें ।
वनचरें आणी जळचरें ।
नाना प्रकारीचीं शरीरें ।
शरीरांपासून होती ॥ २॥
प्रत्ययास आणी प्रमाण ।
निश्चयास आणी अनुमान ।
मार्ग देखोन आडरान ।
घेऊंच नये ॥ ३॥
विपरीतपासून विपरीतें होती ।
परी शरीरेंच बोलिजेती ।
शरीरावांचून उत्पत्ती ।
होणार नाहीं ॥ ४॥
तरी हे उत्पत्ति कैसी जाली ।
कासयाची कोणें केली ।
जेणें केली त्याची निर्मिली ।
काया कोणें ॥ ५॥
ऐसें पाहातां उदंड लांबलें ।
परी मुळीं शेरीर जैसें जालें ।
कासयाचें उभारिलें ।
कोणें कैसें ॥ ६॥
ऐसी हे मागील आशंका ।
राहात गेली ते ऐका ।
कदापी जाजु घेऊं नका ।
प्रत्ययो आलियानें ॥ ७॥
प्रत्ययोचि आहे प्रमाण ।
मूर्खास वाटे अप्रमाण ।
पिंडें प्रचितशब्दें जाण ।
विश्वासासी ॥ ८॥
ब्रह्मीं मूळमाया जाली ।
तेचि अष्टधा प्रकृती बोलिली ।
भूतीं त्रिगुणीं कालवली ।
मूळमाया ॥ ९॥
तें मूळमाया वायोस्वरूप ।
वायोमध्यें जाणीवेचें रूप ।
तेचि इच्च्हा परी आरोप ।
ब्रह्मीं न घडे ॥ १०॥
तथापि ब्रह्मीं कल्पिला ।
तरी तो शब्द वायां गेला ।
आत्मा निर्गुण संचला ।
शब्दातीत ॥ ११॥
आत्मा निर्गुण वस्तु ब्रह्म ।
नाममात्र तितुका भ्रम ।
कल्पून लाविला संभ्रम ।
तरी तो लागणार नाहीं ॥ १२॥
तथापि आग्रहें लाविला ।
जरी धोंडा मारिला आकाशाला ।
आकाशावरी थुंकिला ।
तरी तें तुटेना ॥ १३॥
तैसें ब्रह्म निर्विकार ।
निर्विकारीं लाविती विकार ।
विकार नासे निर्विकार ।
जैसें तैसें ॥ १४॥
आतां ऐका प्रत्ययो ।
जाणोनि धरावा निश्चयो ।
तरीच पाविजे जयो । अनुभवाचा ॥ १५॥
मायाब्रह्मीं जो समीर।
त्यांत जाणता तो ईश्वर ।
ईश्वर आणि सर्वेश्वर । तयासीच बोलिजे ॥ १६॥
तोचि ईश्वर गुणासी आला ।
त्याचा त्रिगुणभेद जाला ।
ब्रह्मा विष्णु महेश उपजला । तये ठाईं ॥ १७॥
सत्व रज आणी तम ।
हे त्रिगुण उत्तमोत्तम ।
यांच्या स्वरूपाचा अनुक्रम ।
मागां निरोपिला ॥ १८॥
जाणता विष्णु भगवान ।
जाणता नेणता चतुरानन ।
नेणता महेश पंचानन । अत्यंत भोळा ॥ १९॥
त्रिगुण त्रिगुणीं कालवले ।
कैसे होती वेगळाले ।
परी विशेष न्यून भासले ।
ते बोलावे लागती ॥ २०॥
वायोमध्यें विष्णु होता ।
तो वायोस्वरूपचि तत्वता ।
पुढें जाला देहधर्ता ।
चतुर्भुज ॥ २१॥
तैसाच ब्रह्मा आणी महेश ।
देह धरिती सावकास ।
गुप्त प्रगट होतां तयास ।
वेळ नाहीं ॥ २२॥
आतां रोकडी प्रचिती ।
मनुष्यें गुप्त प्रगटती ।
मां त्या देवांच्याच मूर्ती ।
सामर्थ्यवंत ॥ २३॥
देव देवता भूतें देवतें ।
चढतें सामर्थ्य तेथें ।
येणेंचि न्यायें राक्षसांतें ।
सामर्थ्यकळा ॥ २४॥
झोटींग वायोस्वरूप असती ।
सवेंच खुळखुळां चालती ।
खोबरीं खारिका टाकून देती ।
अकस्मात ॥ २५॥
अवघेंचि न्याल अभावें ।
तरी तें बहुतेकांस ठावें ।
आपुल्याला अनुभवें ।
विश्वलोक जाणती ॥ २६॥
मनुष्यें धरती शरीरवेष ।
नाना परकाया प्रवेश ।
मां तो परमात्मा जगदीश ।
कैसा न धरी ॥ २७॥
म्हणोनि वायोस्वरूपें देह धरिलें ।
ब्रह्मा विष्णु महेश जालें ।
पुढें तेचि विस्तारलें ।
पुत्रपौत्रीं ॥ २८॥
अंतरींच स्त्रिया कल्पिल्या ।
तों त्या कल्पितांच निर्माण जाल्या ।
परी तयापासून प्रजा निर्मिल्या ।
नाहींत कदा ॥ २९॥
इच्हून पुत्र कल्पिले ।
ते ते प्रसंगीं निर्माण जाले ।
येणें प्रकारें वर्तले ।
हरिहरादिक ॥ ३०॥
पुढें ब्रह्मयानें सृष्टी कल्पिली ।
इच्हेसरिसी सृष्टी जाली ।
जीवसृष्टि निर्माण केली ।
ब्रह्मदेवें ॥ ३१॥
नाना प्रकारीचे प्राणी कल्पिले ।
इच्हेसरिसे निर्माण जाले ।
अवघे जोडेचि उदेले ।
अंडजजारजादिक ॥ ३२॥
येक जळस्वेदापासून जाले ।
ते प्राणी स्वेदज बोलिले ।
येक वायोकरितां जाले ।
अकस्मात उद्भिज ॥ ३३॥
मनुष्याची गौडविद्या ।
राक्षसांची वोडंबरी विद्या ।
ब्रह्मयाची सृष्टिविद्या ।
येणें प्रकरें ॥ ३४॥
कांहीयेक मनुष्यांची ।
त्याहून विशेष राक्षसांची ।
त्याहून विशेष ब्रह्मयाची ।
सृष्टिविद्या ॥ ३५॥
जाणते नेणते प्राणी निर्मिले ।
वेद वदोन मार्ग लाविले ।
ब्रह्मयानें निर्माण केले ।
येणें प्रकारें ॥ ३६॥
मग शरीपासून शरीरें ।
सृष्टी वाढली विकारें ।
सकळ शरीरें येणें प्रकारें ।
निर्माण जाली ॥ ३७॥
येथें आशंका फिटली ।
सकळ सृष्टी विस्तारली ।
विचार पाहातं प्रत्यया आली ।
येथान्वयें ॥ ३८॥
ऐसी सृष्टी निर्माण केली ।
पुढें विष्णुनें कैसी प्रतिपाळिली ।
हेहि विवंचना पाहिली ।
पाहिजे श्रोतीं ॥ ३९॥
सकळ प्राणी निर्माण जाले ।
ते मूळरूपें जाणोन पाळिले ।
शरीरें दैत्य निर्दाळिले ।
नाना प्रकारींचे ॥ ४०॥
नाना अवतार धरणें ।
दुष्टांचा संहार करणें ।
धर्म स्थापायाकारणें ।
विष्णुस जन्म ॥ ४१॥
म्हणोन धर्मस्थापनेचे नर ।
तेंहि विष्णुचे अवतार ।
अभक्त दुर्जन रजनीचर ।
सहजचि जाले ॥ ४२॥
आतां प्राणी जे जन्मले ।
ते नेणोन संव्हारिले ।
मूळरूपें संव्हारिलें ।
येणें प्रकारें ॥ ४३॥
शरीरें रुद्र खवळेल ।
तैं जीवसृष्टि संव्हारेल ।
अवघें ब्रह्मांडचि जळेल ।
संव्हारकाळीं ॥ ४४॥
एवं उत्पत्ति स्थिती संव्हार ।
याचा ऐसा आहे विचार ।
श्रोतीं होऊन तत्पर ।
अवधान द्यावें ॥ ४५॥
कल्पांतीं संव्हार घडेल ।
तोचि पुढें सांगिजेल ।
पंचप्रळय वोळखेल ।
तोचि ज्ञानी ॥ ४६॥
समास पांचवा :
पन्चप्रळयनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
ऐका प्रळयाचें लक्षण ।
पिंडीं दोनी प्रळये जाण ।
येकनिद्रा येक मरण ।
देहांतकाळ ॥ १॥
देहाधारक तिनी मूर्ती ।
निद्रा जेव्हां संपादिती ।
तो निद्राप्रळय श्रोतीं ।
ब्रह्मांडींचा जाणावा ॥ २॥
तिनी मूर्तीस होईल अंत ।
ब्रह्मांडास मांडेल कल्पांत ।
तेव्हां जाणावा नेमस्त ।
ब्रह्मप्रळये जाला ॥ ३॥
दोनी पिंडीं दोनी ब्रह्मांडीं ।
च्यारी प्रळय नवखंडीं ।
पांचवा प्रळय उदंडी ।
जाणिजे विवेकाचा ॥ ४॥
ऐसे हे पांचहि प्रळये ।
सांगितले येथान्वयें ।
आतां हें अनुभवास ये ।
ऐसें करूं ॥ ५॥
निद्रा जेव्हां संचरे ।
तेव्हां जागृतीव्यापार सरे ।
सुषुप्ति अथवा स्वप्न भरे ।
अकस्मात आअंगीं ॥ ६॥
या नांव निद्राप्रळये ।
जागृतीचा होये क्षये ।
आतां ऐका देहांतसमये ।
म्हणिजे मृत्युप्रळये ॥ ७॥
देहीं रोग बळावती ।
अथवा कठीण प्रसंग पडती ।
तेणें पंचप्राण जाती ।
व्यापार सांडुनी ॥ ८॥
तिकडे गेला मनपवनु ।
इकडे राहीली नुस्ती तनु ।
दुसरा प्रळयो अनुमानु ।
असेचिना ॥ ९॥
तिसरा ब्रह्मा निजेला ।
तों हा मृत्यलोक गोळा जाला ।
अवघा व्यापार खुंटला ।
प्राणीमात्रांचा ॥ १०॥
तेव्हां प्राणीयांचे सुक्ष्मांश ।
वायोचक्रीं करिती वास ।
कित्येक काल जातां ब्रह्मयास ।
जागृती घडे ॥ ११॥
पुन्हा मागुती सृष्टि रची ।
विसंचिले जीव मागुतें संची ।
सीमा होतां आयुष्याची ।
ब्रह्मप्रळय मांडे ॥ १२॥
शत वरुषें मेघ जाती ।
तेणें प्राणी मृत्यु पावती ।
असंभाव्य तर्के क्षिती ।
मर्यादेवेगळी ॥ १३॥
सूर्य तपे बाराकळी ।
तेणें पृथ्वीची होय होळी ।
अग्नी पावतां पाताळीं ।
शेष विष वमी ॥ १४॥
आकाशीं सूर्याच्या ज्वाळा ।
पाताळीं शेष विष वमी गरळा ।
दोहिकडून जळतां भूगोळा ।
उरी कैंची ॥ १५॥
सूर्यास खडतरता चढे ।
हलकालोळ चहुंकडे ।
कोंसळती मेरूचे कडे ।
घडघडायमान ॥ १६॥
अमरावती सत्यलोक ।
वैकुंठ कैळासादिक ।
याहिवेगळे नाना लोक ।
भस्मोन जाती ॥ १७॥
मेरु अवघाचि घसरे ।
तेथील महीमाच वोसरे ।
देवसमुदाव वावरे ।
वायोचक्रीं ॥ १८॥
भस्म जालिया धरत्री ।
प्रजन्य पडें शुंडाधारीं ।
मही विरे जळांतरीं ।
निमिष्यमात्रें ॥ १९॥
पुढें नुस्ते उरेल जळ ।
तयास शोषील अनळ ।
पुढें एकवटती ज्वाळ ।
मर्यादेवेगळे ॥ २०॥
समुद्रींचा वडवानळ ।
शिवनेत्रींचा नेत्रानळ ।
सप्तकंचुकींचा आवर्णानळ ।
सूर्य आणी विद्युल्यता ॥ २१॥
ऐसे ज्वाळ एकवटती ।
तेणें देव देह सोडिती ।
पूर्वरूपें मिळोन जाती ।
प्रभंजनीं ॥ २२॥
तो वारा झडपी वैश्वानरा ।
वन्ही विझेल येकसरा ।
वायो धावें सैरावैरा ।
परब्रह्मीं ॥ २३॥
धूम्र वितुळे आकाशीं ।
तैसे होईल समीरासी ।
वहुतां मधें थोडियासी ।
नाश बोलिला ॥ २४॥
वायो वितुळतांच जाण ।
सूक्ष्म भूतें आणी त्रिगुण ।
ईश्वर सांडी अधिष्ठान ।
निर्विकल्पीं ॥ २५॥
तेथें जाणिव राहिली ।
आणी जगज्जोती निमाली ।
शुद्ध सारांश उरली ।
स्वरूपस्थिती ॥ २६॥
जितुकीं काहीं नामाभिधानें ।
तये प्रकृतीचेनि गुणें ।
प्रकृती नस्तां बोलणें ।
कैसें बोलावें ॥ २७॥
प्रकृती अस्तां विवेक कीजे ।
त्यास विवेकप्रळये बोलिजे ।
पांचहि प्रळय वोजें ।
तुज निरोपिलें ॥ २८॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
पंचप्रळयनिरूपणनाम समास पांचवा ॥
समास सहावा :
भ्रम्निरूपण ॥ श्रीराम ॥
उत्पत्ति स्थिति संव्हार ।
याचा निरोपिला वेव्हार ।
परमात्मा निर्गुण निराकार ।
जैसा तैसा ॥ १॥
होतें वर्ततें आणि जातें ।
याचा समंध नाहीं तेथें ।
आद्य मद्य अवसान तें ।
संचलेंचि आहे ॥ २॥
परब्रह्म असतचि असे ।
मध्येंचि हा भ्रम भासे ।
भासे परंतु अवघा नासे ।
काळांतरी ॥ ३॥
उत्पत्तिस्थितीसंव्हारत ।
मध्येंहि अखंड होत जात ।
पुढें सेवटीं कल्पांत ।
सकळांस आहे ॥ ४॥
यामधें ज्यास विवेक आहे ।
तो आधींच जाणताहे ।
सारासार विचारें पाहे।
म्हणौनियां ॥ ५॥
बहुत भ्रमिष्ट मिळाले ।
त्यांत उमजल्याचें काय चाले ।
सृष्टिमधें उमजले ।
ऐसें थोडे ॥ ६॥
त्या उमजल्यांचे लक्षण ।
कांहीं करूं निरूपण ।
ब्रम्हाहून विलक्षण ।
महापुरुष ॥ ७॥
भ्रम हा नसेल जयासी ।
मनीं वोळखावे तयासी ।
ऐके आतां भ्रमासीं ।
निरोपिजेल ॥ ८॥
येक परब्रह्म संचलें ।
कदापी नाहीं विकारले ।
त्यावेगळें भासलें ।
तें भ्रमरूप ॥ ९॥
जयासी बोलिला कल्पांत ।
त्रिगुण आणि पंचभूत ।
हें अवघेंचि समस्त ।
भ्रमरूप ॥ १०॥
मी तूं हा भ्रम ।
उपासनाहि भ्रम ।
ईश्वरभाव हाहि भ्रम ।
निश्चयेंसीं ॥ ११॥
॥ श्लोक ॥ - भ्रमेणाहं भ्रमेण त्वं ।
भ्रमेणोपासका जनाः ।
भ्रमेणेश्वर भावत्वं ।
भ्रममूलमिदं जगत् ॥ १॥
याकारणें सृष्टि भासत ।
परंतु भ्रमचि हा समस्त ।
यामध्यें जे विचारवंत ।
तेचि धन्य ॥ १२॥
आतां भ्रमाचा विचारु ।
अत्यंतचि प्रांजळ करूं ।
दृष्टांतद्वारे विवरूं ।
श्रोतयासी ॥ १३॥
भ्रमण करीतां दुरीं देसीं ।
दिशाभूली आपणासी ।
कां वोळखी मोडे जीवलगांसी ।
या नांव भ्रम ॥ १४॥
कां उन्मत्त द्रव्य सेविलें ।
तेणें अनेक भासों लागलें ।
नाना वेथां कां झडपिलें ।
भुतें तो भ्रम ॥ १५॥
दशावतारीं वाटती नारी ।
कां ते मांडली बाजीगरी ।
उगाच संदेह अंतरीं ।
या नांव भ्रम ॥ १६॥
ठेविला ठाव तो विसरला ।
कां मार्गीं जातां मार्ग चुकला ।
पट्टणामधें भांबावला ।
या नांव भ्रम ॥ १७॥
वस्तु आपणापासीं असतां ।
गेली म्हणोनि होये दुचिता ।
आपलें आपण विसरतां ।
या नांव भ्रम ॥ १८॥
कांही पदार्थ विसरोन गेला ।
कां जें सिकला तें विसरला ।
स्वप्नदुःखें घाबिरा जाला ।
या नांव भ्रम ॥ १९॥
दुश्चिन्हें अथवा अपशकुन ।
मिथ्या वार्तेनें भंगे मन ।
वचके पदार्थ देखोन ।
या नांव भ्रम ॥ २०॥
वृक्ष काष्ठ देखिलें ।
मनांत वाटें भूत आलें ।
कांहींच नस्तां हडबडिलें ।
या नांव भ्रम २१॥
काच देखोन उदकांत पडे ।
कां सभा देखोन दर्पणीं पवाडे ।
द्वार चुकोन भल्तीकडें
जाणें या नांव भ्रम ॥ २२॥
येक अस्तां येक वाटे ।
येक सांगतां येक निवटे ।
येक दिसतां येक उठे ।
या नांव भ्रम ॥ २३॥
आतां जें जें देइजेतें ।
तें तें पुढें पाविजेतें ।
मेलें माणुस भोजना येतें ।
या नांव भ्रम ॥ २४॥
ये जन्मींचें पुढिले जन्मीं ।
कांहीं येक पावेन मी ।
प्रीतीगुंतली मनुष्याचे नामीं ।
या नांव भ्रम ॥ २५॥
मेलें मनुष्य स्वप्ना आलें ।
तेणें कांहीं मागितलें ।
मनीं अखंड बैसलें ।
यानांव भ्रम ॥ २६॥
अवघें मिथ्या म्हणोन बोले ।
आणि समर्थावरी मन चाले ।
ज्ञाते वैभवें दपटले ।
या नांव भ्रम ॥ २७॥
कर्मठपणें ज्ञान विटे ।
कां ज्ञातेपणें बळें भ्रष्टे ।
कोणीयेक सीमा फिटे ।
या नांव भ्रम ॥ २८॥
देहाभिमान । कर्माभिमान
जात्याभिमान कुळाभिमान ।
ज्ञानाभिमान मोक्षाभिमान ।
या नांव भ्रम ॥ २९॥
कैसा न्याय तो न कळे ।
केला अन्याने तो नाडले ।
उगाच अभिमानें खवळे ।
या नांव भ्रम ॥ ३०॥
मागील कांही आठवेना ।
पुढील विचार सुचेना ।
अखंड आरूढ अनुमाना ।
या नांव भ्रम ॥ ३१॥
प्रचीतिविण औषध घेणे ।
प्रचित नस्ता पथ्य करणे ।
प्रचीतीविण ज्ञान सांगणें ।
या नांव भ्रम ॥ ३२॥
फळश्रुतीवीण प्रयोग ।
ज्ञानेंवीण नुस्ता योग ।
उगाच शरीरें भोगिजे भोग ।
या नांव भ्रम ॥ ३३॥
ब्रह्मा लिहितो अदृष्टीं
आणि वाचून जाते सटी ।
ऐशा प्रकारीच्या गोष्टी ।
या नांव भ्रम ॥ ३४॥
उदंड भ्रम विसरला ।
अज्ञानजनीं पैसावला।
अल्प संकेतें बोलिला ।
कळावया कारणें ॥ ३५॥
भ्रमरूप विश्व स्वभावें ।
तेथें काये म्हणोन सांगावें ।
निर्गुण ब्रह्मावेगळें अघवें ।
भ्रमरूप ॥३६॥
ज्ञातास नाहीं संसार ।
ऐसें बोलती अपार ।
गत ज्ञात्याचे चमत्कार ।
या नांव भ्रम ॥ ३७॥
येथें आशंका उठिली ।
ज्ञात्याची समधी पूजिली ।
तेथें कांहीं प्रचीत आली ।
किंवा नाहीं ॥ ३८॥
तैसेचि अवतारी संपले ।
त्यांचेहि सामर्थ्य उदंड चाले ।
तरी ते काये गुंतले ।
वासना धरूनि ॥ ३९॥
ऐसी आशंका उद्भवली ।
समर्थें पाहिजे निरसिली ।
इतुकेन हे समाप्त जाली ।
कथा भ्रमाची ॥ ४०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
भ्रमनिरूपणनाम समास सहावा ॥
समास सातवा :
सगुणभजन ॥ श्रीराम ॥
अवतारादिक ज्ञानी संत ।
सारासारविचारें मुक्त ।
त्यांचे सामर्थ्य चालत ।
कोण्या प्रकारें ॥ १॥
हें श्रोतयांची आशंका ।
पाहातां प्रश्न केला निका ।
सावध होऊन ऐका ।
म्हणे वक्ता ॥ २॥
ज्ञानी मुक्त होऊन गेले ।
मागें त्यांचे सामर्थ्य चाले ।
परंतु ते नाहीं आले ।
वासना धरूनी ॥ ३॥
लोकांस होतो चमत्कार ।
लोक मानिती साचार ।
परंतु याचा विचार ।
पाहिला पाहिजे ॥ ४॥
जीत अस्तां नेणों किती ।
जनामधें चमत्कार होती ।
ऐसियाची सद्य प्रचिती ।
रोकडी पाहावी ॥ ५॥
तो तरी आपण नाहीं गेला ।
लोकीं प्रत्यक्ष देखिला ।
ऐसा चमत्कार जाला ।
यास काये म्हणावें ॥ ६॥
तरी तो लोकांचा भावार्थ ।
भाविकां देव येथार्थ ।
अनेत्र कल्पना वेर्थ ।
कुतर्काची ॥ ७॥
आवडे तें स्वप्नीं देखिलें।
तरीकाय तेथून आलें ।
म्हणाल तेणें आठविलें ।
तरी द्रव्य कां दिसे ॥ ८॥
एवं आपली कल्पना ।
स्वप्नीं येती पदार्थ नाना ।
परी ते पदार्थ चालतीना ।
अथवा आठऊ नाहीं ॥ ९॥
येथें तुटली आशंका ।
ज्ञात्यास जन्म कल्पूं नका ।
उमजेना तरी विवेका ।
बरें पाहा ॥ १०॥
ज्ञानी मुक्त होऊन गेले ।
त्यांचें सामर्थ्य उगेचि चाले ।
कां जे पुण्यमार्गें चालिलें ।
म्हणोनियां ॥ ११॥
याकारणें पुण्यमार्गें चालावें ।
भजन देवाचें वाढवावें ।
न्याये सांडून न जावें ।
अन्यायमार्गें ॥ १२॥
नानापुरश्चरणें करावीं ।
नाना तीर्थाटणें फीरावीं ।
नाना सामर्थ्यें वाढवावीं।
वैराग्यबळें ॥ १३॥
निश्चये बैसे वस्तूकडे ।
तरी ज्ञानमार्गेंहि सामर्थ्य चढे ।
कोणीयेक येकांत मोडे ।
ऐसें न करावें ॥ १४॥
येक गुरु येक देव ।
कोठें तरी असावा भाव ।
भावार्थ नस्तां वाव ।
सर्व कांहीं ॥ १५॥
निर्गुणीं ज्ञान जालें ।
म्हणोन सगुण अलक्ष केलें ।
तरी तें ज्ञातें नागवलें ।
दोहिंकडे ॥ १६॥
नाहीं भक्ती नाहीं ज्ञान ।
मधेंच पैसावला अभिमान ।
म्हणोनियां जपध्यान ।
सांडूंच नये ॥१७॥
सांडील सगुणभजनासी ।
तरी तो ज्ञाता परी अपेसी ।
म्हणोनियां सगुणभजनासी ।
सांडूंच नये ॥ १८॥
निःकाम बुद्धीचिया भजना ।
त्रैलोकीं नाहीं तुळणा ।
समर्थेंविण घडेना ।
निःकाम भजन ॥ १९॥
कामनेनें फळ घडे ।
निःकाम भजनें भगवंत जोडे ।
फळभगवंता कोणीकडे ।
महदांतर ॥ २०॥
नाना फळे देवापासी ।
आणी फळ अंतरीं भगवंतासी ।
याकारणें परमेश्वरासी ।
निःकाम भजावें ॥ २१॥
निःकामभजनाचें फळ आगळे ।
सामर्थ्य चढे मर्यादावेगळें ।
तेथें बापुडी फळें ।
कोणीकडे ॥ २२॥
भक्तें जें मनीं धरावें ।
तें देवें आपणचि करावें ।
तेथें वेगळें भावावें ।
नलगे कदा ॥ २३॥
दोनी सामर्थ्यें येक होतां ।
काळास नाटोपे सर्वथा ।
तेथें इतरांसी कोण कथा ।
कीटकन्यायें ॥ २४॥
म्हणोनि निःकाम भजन ।
वरी विशेष ब्रह्मज्ञान ।
तयास तुळितां त्रिभुवन ।
उणें वाटे ॥ २५॥
येथें बुद्धीचा प्रकाश ।
आणिक न चढे विशेष ।
प्रताप कीर्ती आणी येश ।
निरंतर ॥ २६॥
निरूपणाचा विचार ।
आणी हरिकथेचा गजर ।
तेथें होती तत्पर ।
प्राणीमात्र ॥ २७॥
जेथें भ्रष्टाकार घडेना ।
तो परमार्थहि दडेना ।
समाधान विघडेना ।
निश्चयाचें ॥ २८॥
सारासारव्हिचार करणें ।
न्याये अन्याये अखंड पाहाणें ।
बुद्धि भगवंताचें देणें ।
पालटेना ॥ २९॥
भक्त भगवंतीं अनन्य ।
त्यासी बुद्धी देतो आपण ।
येदर्थीं भगवद्वचन ।
सावध ऐका ॥ ३०॥
श्लोकार्ध ॥
ददामि बुद्धियोगं तं
येन मामुपयांति ते ॥
म्हणौन सगुण भजन ।
वरी विशेष ब्रह्मज्ञान ।
प्रत्ययाचें समाधान ।
दुर्ल्लभ जगीं ॥ ३१॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सगुणभजननिरूपणनाम
समास सातवा ॥
समास आठवा :
प्रचीतनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
ऐका प्रचित्तीचीं लक्षणें ।
प्रचित पाहेल तें शाहाणें ।
येर वेडे दैन्यवाणे ।
प्रचितीविण ॥ १॥
नाना रत्नें नाना नाणीं ।
परीक्षून न घेतां हानी ।
प्रचित न येतां निरूपणीं ।
बैसोंच नये ॥ २॥
सुरंग शस्त्र दमून पाहिलें ।
बरें पाहातां प्रचितीस आले ।
तरी मग पाहिजे घेतलें ।
जाणते पुरुषीं ॥ ३॥
बीज उगवेलसें पाहावें ।
तरी मग द्रव्य घालून घ्यावें ।
प्रचित आलियां ऐकावें ।
निरूपण ॥ ४॥
देहीं आरोग्यता जाली ।
ऐसी जना प्रचित आली ।
तरी मग आगत्य घेतली ।
पाहिजे मात्रा ॥ ५॥
प्रचितीविण औषध घेणें ।
तरी मग धडचि विघडणें ।
अनुमानें जें कार्य करणें ।
तेंचि मुर्खपण॥६॥
प्रचितीस नाहीं आलें ।
आणि सुवर्ण करविलें ।
तरी मग जाणावें ठकिलें ।
देखतदेखतां ॥ ७॥
शोधून पाहिल्याविण ।
कांहींतरी येक कारण ।
होणार नाहीं निर्वाण ।
प्राणास घडे ॥ ८॥
म्हणोनी अनुमानाचें कार्य ।
भल्यानीं कदापि करूं नये ।
उपाय पाहतां अपाये ।
नेमस्त घडे ॥ ९॥
पाण्यांतील म्हैसीची साटी ।
करणें हें बुद्धिच खोटी ।
शोधिल्याविण हिंपुटी ।
होणें घडे ॥ १०॥
विश्वासें घर घेतलें ।
ऐसें किती नाहीं ऐकलें ।
मैंदें मैंदावें केलें ।
परी तें शोधिलें पाहिजे ॥ ११॥
शोधिल्याविण अन्नवस्त्र घेणें ।
तेणें प्राणास मुकणें ।
लटिक्याचा विश्वास धरणें ।
हे।चि मूर्खपण ॥ १२॥
संगती चोराची धरितां ।
घात होईल तत्वता ।
ठकु सिंतरु शोधितां ।
ठाईं पडे ॥ १३॥
गैरसाळ तामगिरी ।
कोणी नवी मुद्रा करी ।
नाना कपट परोपरीं ।
शोधून पाहावें ॥ १४॥
दिवाळखोराचा मांड ।
पाहातां वैभव दिसे उदंड ।
परी तें अवघें थोतांड ।
भंड पुढें ॥ १५॥
तैसें प्रचितीवीण ज्ञान ।
तेथें नाहीं समाधान ।
करून बहुतांचा अनुमान ।
अन्हीत जालें ॥ १६॥
मंत्र यंत्र उपदेसिले ।
नेणतें प्राणी तें गोविलें ।
जैसें झांकून मारिलें ।
दुखणाईत ॥ १७॥
वैद्य पाहिला परी कच्चा ।
तरी प्राण गेला पोराचा ।
येथें उपाये दुसर्याचा ।
काये चाले ॥ १८॥
दुःखें अंतरी झिजे ।
आणी वैद्य पुसतां लाजे ।
तरीच मग त्यासी साजे ।
आत्महत्यारेपण ॥ १९॥
जाणत्यावरी गर्व केला ।
तरी नेणत्याकरितां बुडाला ।
येथें कोणाचा घात जाला ।
बरें पाहा ॥ २०॥
पापाची खंडणा जाली ।
जन्मयातना चुकली ।
ऐसी स्वयें प्रचित आली ।
म्हणिजे बरें ॥ २१॥
परमेश्वरास वोळखिलें ।
आपण कोणसें कळलें ।
आत्मनिवेदन जालें ।
म्हणिजे बरें ॥ २२॥
ब्रह्मांड कोणें केलें ।
कासयाचें उभारलें ।
मुख्य कर्त्यास वोळखिलें ।
म्हणिजे बरें ॥ २३॥
येथेंअनुमान राहिला ।
तरी परमार्थ केला तो वायां गेला ।
प्राणी संशईं बुडाला ।
प्रचितीविण ॥ २४॥
हें परमार्थाचें वर्म ।
लटिकें बोले तो अधम ।
लटिके मानी तो अधमोद्धम ।
येथार्थ जाणावा ॥ २५॥
येथें बोलण्याची जाली सीमा ।
नेणतां न कळे परमात्मा ।
असत्य नाहीं सर्वोत्तमा ।
तूं जाणसी ॥ २६॥
माझे उपासनेचा बडिवार ।
ज्ञान सांगावें साचार ।
मिथ्या बोलतां उत्तर ।
प्रभूस लगे ॥ २७॥
म्हणोनि सत्यचि बोलिलें ।
कर्त्यास पाहिजे वोळखिलें ।
मायोद्भवाचें शोधिलें ।
पाहिजे मूळ ॥ २८॥
तेंचि पुढें नीरूपण ।
बोलिलेंचि बोलिलें प्रमाण ।
श्रोतीं सावध अंतःकर्ण ।
घातलेंचि घालावें ॥ २९॥
सूक्ष्म निरूपण लागलें ।
तेथें बोलिलेंचि मागुतें बोलिलें ।
श्रोत्यांस पाहिजे उमजलें ।
म्हणौनियां ॥ ३०॥
प्रचित पाहातां निकट ।
उडोन जाती परिपाठ ।
म्हणोनि हे खटपट ।
करणें लागे ॥ ३१॥
परिपाठेंचि जरी बोलिलें ।
तरी प्रचितसमाधान बुडालें ।
प्रचितसमाधान राखिलें ।
तरी परिपाठ उडे ॥ ३२॥
ऐसी सांकडी दोहींकडे ।
म्हणौन बोलिलेंचि बोलणें घडे ।
दोनी राखोनियां कोडें ।
उकलून दाऊं ३३॥
परीपाठ आणी प्रचित प्रमाण ।
दोनी राखोन निरूपण ।
श्रोते परम विचक्षण ।
विवरोत पुढें ॥ ३४॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
प्रचितनिरूपणनाम समास आठवा ॥
समास नववा :
पुरुषप्रकृति ॥ श्रीराम ॥
आकाशीं वायो जाला निर्माण ।
तैसी ब्रह्मीं मूळमाया जाण ।
त्या वायोमधें त्रिगुण ।
आणी पंचभूतें ॥ १॥
वटबीजीं असे वाड ।
फोडून पाहातां न दिसे झाड ।
नाना वृक्षांचे जुंबाड ।
बीजापासून होती ॥ २॥
तैसी बीजरूप मुळमाया ।
विस्तार जाला तेथुनियां ।
तिचें स्वरूप शोधुनियां ।
बरें पाहावें ॥ ३॥
तेथें दोनी भेद दिसती ।
विवेकें पाहावी प्रचिती ।
निश्चळीं जे चंचळ स्थिती ।
तोचि वायो ॥ ४॥
तयामधें जाणीवकळा ।
जगज्जोतीचा जिव्हाळा ।
वायो जाणीव मिळोन मेळा ।
मूळमाया बोलिजे ॥ ५॥
सरिता म्हणतां बायको भासे ।
तेथें पाहातां पाणीच असे ।
विवेकी हो समजा तैसें ।
मूळमायेसी ॥ ६॥
वायो जाणीव जगज्जोती ।
तयास मूळमाया म्हणती ।
पुरुष आणी प्रकृती ।
याचेंच नांव ॥ ७॥
वायोस म्हणती प्रकृती ।
आणी पुरुष म्हणती जगज्जोती ।
पुरुषप्रकृती शिवशक्ती ।
याचेंच नांव ॥ ८॥
वायोमधें जाणीव विशेष ।
तेंचि प्रकृतुमधें पुरुष ।
ये गोष्टीचा विश्वास ।
धरिला पाहिजे॥ ९॥
वायो शक्ति जाणीव ईश्वर ।
अर्धनारी नटेश्वर ।
लोक म्हणती निरंतर ।
येणें प्रकारें ॥ १०॥
वायोमधें जाणीव गुण ।
तेंचि ईश्वराचें लक्षण ।
तयापासून त्रिगुण ।
पुढें जाले ॥ ११॥
तया गुणामधें सत्वगुण ।
निखळ जाणीवलक्षण ।
त्याचा देहधारी आपण ।
विष्णु जाला ॥ १२॥
त्याच्या अंशे जग चाले ।
ऐसे भगवद्गीता बोले।
गुंतले तेंचि उगवले ।
विचार पाहातां ॥ १३॥
येक जाणीव वांटली ।
प्राणीमात्रास विभागली ।
जाणजाणों वांचविली ।
सर्वत्र काया ॥ १४॥
तयेंचे नांव जगज्जोती ।
प्राणीमात्र तिचेन जिती ।
याची रोकडी प्रचिती ।
प्रत्यक्ष पाहावी ॥ १५॥
पक्षी श्वापद किडा मुंगी ।
कोणीयेक प्राणी जगीं ।
जाणीव खेळे त्याच्या आंगीं ।
निरंतर ॥१६॥
जाणोनी काया पळविती ।
तेणें गुणें वांचती ।
दडती आणि लपती ।
जाणजाणों ॥ १७॥
आवघ्या जगस वांचविती ।
म्हणोन नामें जगज्जोती ।
ते गेलियां प्राणी मरती ।
जेथील तेथें॥ १८॥
मुळींचे जाणीवेचा विकार ।
पुढें जाला विस्तार ।
जैसे उदकाचे तुषार ।
अनंत रेणु ॥१९॥
तैसे देव देवता भूतें ।
मिथ्या म्हणोनये त्यांतें ।
आपलाल्या सामर्थ्यें ते ।
सृष्टीमधें फिरती ॥२०॥
सदा विचरती वायोस्वरूपें ।
स्वैछा पालटिती रूपें ।
अज्ञान प्राणी भ्रमें संकल्पें त्यास ।
बाधिती ॥ २१॥
ज्ञात्यास संकल्पेचि असेना ।
म्हणोन त्यांचेन बाधवेना ।
याकारणें आत्मज्ञाना ।
अभ्यासावें ॥ २२॥
अभ्यासिलिया आत्मज्ञान।
सर्वकर्मास होये खंडण ।
हे रोकडी प्रचित प्रमाण ।
संदेह नाहीं ॥ २३॥
ज्ञानेविण कर्म विघडे ।
हें तों कदापि न घडे ।
सद्गुरुवीण ज्ञान जोडे ।
हेंहि अघटीत ॥ २४॥
म्हणोन सद्गुरु करावा ।
सत्संग शोधून धरावा ।
तत्वविचार विवरावा ।
अंतर्यामीं ॥ २५॥
तत्वें तत्व निरसोन जातां ।
आपला आपणचि तत्वता ।
अनन्यभावें सार्थकता ।
सहजचि जाली ॥ २६॥
विचार न करितां जें जें केलें ।
तें तें वाउगें वेर्थ गेलें ।
म्हणोनि विचारीं प्रवर्तलें ।
पाहिजे आधीं ॥ २७॥
विचार पाहेल तो पुरुषु ।
विचार न पाहे तो पशु ।
ऐसी वचनें सर्वेशु ।
ठाईं ठाईं बोलिला ॥ २८॥
सिद्धांत साधायाकारणें ।
पूर्वपक्ष लागे उडवणें ।
परंतु साधकां निरूपणें ।
साक्षात्कार ॥ २९॥
श्रवण मनन निजध्यास ।
प्रचितीनें बाणतां विश्वास ।
रोकड साक्षात्कार सायास ।
करणेंचि नलगे ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिश्यसंवादे
पुरुषप्रकृतीनाम समास नववा ॥
समास दहावा :
चळाचळनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
गगनासारिखें ब्रह्म पोकळ ।
उदंड उंच अंतराळ।
निर्गुण निर्मळ निश्चळ ।
सदोदित ॥१॥
त्यास परमात्मा म्हणती ।
आणिक नामें नेणों किती ।
परी तें जाणिजे आदिअंतीं ।
जैसें तैसें ॥२॥
विस्तीर्ण पसरला पैस ।
भोंवता दाटला अवकाश ।
भासचि नाहीं निराभास ।
जैसें तैसें ॥ ३॥
चहुंकडे पाताळतळीं ।
अंतचि नाहीं अंतराळीं ।
कल्पांतकाळीं सर्वकाळीं ।
संचलेचि असे ॥ ४॥
ऐसें कांहींयेक अचंचळ ।
ते अचंचळीं भासे चंचळ ।
त्यास नामेंहि पुष्कळ ।
त्रिविधा प्रकारें ॥ ५॥
न दिसतां नांव ठेवणें ।
न देखतां खूण सांगणें ।
असो हें जाणायाकारणें ।
नामाभिधानें ॥ ६॥
मूळमाया मूळप्रकृति ।
मूळपुरुष ऐसें म्हणती ।
शिवशक्ति नामें किती ।
नाना प्रकारें ॥ ७॥
परी जें नाम ठेविलें जया ।
आधीं वोळखावें तया ।
प्रचितीवीण कासया ।
वलगना करावी ॥ ८॥
रूपाची न धरितां सोये ।
नामासरिसें भरंगळों नये ।
प्रत्ययाविण गळंगा होये ।
अनुमानज्ञानें ॥ ९॥
निश्चळ गगनीं चंचळ वारा ।
वाजों लागला भरारां ।
परी त्या गगना आणि समीरा ।
भेद आहे ॥ १०॥
तैसें निश्चळ परब्रह्म ।
चंचळ माया भासला भ्रम ।
त्या भ्रमाचा संभ्रम ।
करून दाऊं ॥ ११॥
जैसा गगनी चालिला पवन ।
तैसें निश्चळीं जालें चळण ।
इछा स्फूर्तिलक्षण ।
स्फूर्णरूप ॥ १२॥
अहंपणें जाणीव जाली ।
तेचि मूळप्रकृति बोलिली ।
माहाकारणकाया रचली ।
ब्रह्मांडीची ॥ १३॥
माहामाया मूळप्रकृती ।
कारण ते अव्याकृती ।
सूक्ष्म हिरण्यगर्भ म्हणती ।
विराट ते स्थूळ ॥ १४॥
ऐसें पंचीकर्ण शास्त्रप्रमये ।
ईश्वरतनुचतुष्टये ।
म्हणोन हें बोलणें होये ।
जाणीव मूळमाया ॥ १५॥
परमात्मा परमेश्वरु ।
परेश ज्ञानघन ईश्वरु ।
जगदीश जगदात्मा जगदेश्वरु ।
पुरुषनामें ॥ १६॥
सत्तारूप ज्ञानस्वरूप ।
प्रकशरूप जोतिरूप ।
कारणरूप चिद्रूप ।
शुद्ध सूक्ष्म अलिप्त ॥ १७॥
आत्मा अंतरात्मा विश्वात्मा ।
द्रष्टा साक्षी सर्वात्मा ।
क्षेत्रज्ञ शिवात्मा जीवात्मा ।
देही कूटस्त बोलिजे ॥ १८॥
इंद्रात्मा ब्रह्मात्मा हरिहरात्मा ।
येमात्मा धर्मात्मा नैरूत्यात्मा ।
वरुणवायोकुबेरात्मा ।
ऋषीदेवमुनिधर्ता ॥ १९॥
गण गंधर्व विद्याधर ।
येक्ष किन्नर नारद तुंबर ।
सर्व लोकांचें अंतर ।
तो सर्वांतरात्मा बोलिजे ॥ २०॥
चंद्र सूर्य तारामंडळें ।
भूमंडळें मेघमंडळें ।
येकवीस स्वर्गें सप्त पाताळें ।
अंतरात्माच वर्तवी ॥ २१॥
गुप्त वल्ली पाल्हाळली ।
तिचीं पुरुषनामें घेतलीं ।
आतां स्त्रीनामें ऐकिलीं ।
पाहिजे श्रोतीं ॥ २२॥
मूळमाया जगदेश्वरी ।
परमविद्या परमेश्वरी ।
विश्ववंद्या विश्वेश्वरी ।
त्रैलोक्यजननी ॥ २३॥
अंतऱेतु अंतर्कळा ।
मौन्यगर्भ जाणीवकळा ।
चपळ जगज्जोती जीवनकळा ।
परा पश्यंती मध्यमा ॥ २४॥
युक्ति बुद्धि मति धारणा ।
सावधानता नाना चाळणा ।
भूत भविष्य वर्तमाना ।
उकलून दावी ॥ २५॥
जागृति स्वप्न सुषुप्ती जाणे ।
तुर्या ताटस्ता अवस्ता जाणे ।
सुख दुःख सकळ जाणे ।
मानापमान ॥ २६॥
ते परम कठीण कृपाळु ।
ते परम कोमळ स्नेहाळु ।
ते परम क्रोधी लोभाळु ।
मर्यादेवेगळी ॥ २७॥
शांती क्ष्मा विरक्ती भक्ती ।
अध्यात्मविद्या सायोज्यमुक्ति ।
विचारणा सहजस्थिति ।
जयेचेनी ॥ २८॥
पुर्वीं पुरुषनामें बोलिलीं ।
उपरी स्त्रीनामें निरोपिलीं ।
आतां नपुषकनामें ऐकिलीं ।
पाहिजे चंचळाचीं ॥ २९॥
जाणणें अंतःकर्ण चित्त ।
श्रवण मनन चैतन्य जीवित ।
येतें जातें सुचीत ।
होऊन पाहा ॥ ३०॥
मीपण तूंपण जाणपण ।
ज्ञातेंपण सर्वज्ञपण ।
जीवपण शिवपण ईश्वरपण ।
अलिप्तपण बोलिजे ॥ ३१॥
ऐसीं नामें उदंड असती ।
परी ते येकचि जगज्जोती ।
विचारवंत ते जाणती ।
सर्वांतरात्मा ॥ ३२॥
आत्मा जगज्जोती सर्वज्ञपण ।
तीनी मिळोन येकचि जाण ।
अंतःकर्णचि प्रमाण ।
ज्ञेप्तीमात्र ॥ ३३॥
ढीग जाले पदार्थाचे ।
पुरुष स्त्री नपुंसक नामांचे ।
परंतु सृष्टीरचनेचें ।
किती म्हणोन संगावें ॥ ३४॥
सकळ चाळिता येक ।
अंतरात्मा वर्तती अनेक ।
मुंगीपासून ब्रह्मादिक ।
तेणेंचि चालती ॥ ३५॥
तो अंतरात्मा आहे कैसा ।
प्रतुत वोळखाना आमासा ।
नाना प्रकारींचा तमासा ।
येथेंचि आहे ॥ ३६॥
तो कळतो परी दिसेना ।
प्रचित येते परी भासेना ।
शरीरीं असे परी वसेना ।
येके ठाईं ॥ ३७॥
तीक्षणपणें गगनीं भरे ।
सरोवर देखतां च पसरे ।
पदार्थ लक्षून उरे ।
चहूंकडे ॥ ३८॥
जैसा पदार्थ दृष्टीस दिसतो ।
तो त्यासारिखाच होतो ।
वायोहूनि विशेष तो ।
चंचळविषईं ॥ ३९॥
कित्येक दृष्टीनें देखे ।
कितीयेक रसनेनें चाखे ।
कितीयेक ते वोळखे ।
मनेंकरूनि ॥ ४०॥
श्रोतीं बैसोन शब्द ऐकतो ।
घ्राणेंद्रियें वास घेतो ।
त्वचेइंद्रियें जाणतो ।
सीतोष्णादिक ॥ ४१॥
ऐशा जाणे अंतर्कळा ।
सकळामधें परी निराळा ।
पाहातां त्याची अगाध लीळा ।
तोचि जाणे ॥ ४२॥
तो पुरुष ना सुंदरी ।
बाळ तारुण्य ना कुमारी ।
नपुंसकाचा देहधारी ।
परी नपुसक नव्हे ॥ ४३॥
तो चालवी सकळ देहासी ।
करून अकर्ता म्हणती त्यासी ।
तो क्षेत्रज्ञ क्षेत्रवासी ।
देही कूटस्त बोलिजे ॥ ४४॥
॥ श्लोक ॥ द्वाविमौ पुरुषौ
लोके क्षरश्चाक्षर एव च ।
क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोक्षर उच्यते ॥
दोनी पुरुष लोकीं असती ।
क्षराक्षर बोलिजती ।
सर्व भूतें क्षर म्हणती ।
अक्षर कूटस्त बोलिजे ॥ ४५॥
उत्तम पुरुष तो आणीक ।
निःप्रपंच निःकळंक ।
निरंजन परमात्मा येक ।
निर्विकारी ॥ ४६॥
च्यारी देह निरसावे ।
साधकें देहातीत व्हावें ।
देहातीत होतां जाणावें ।
अनन्य भक्त ॥ ४७॥
देहमात्र निरसुनी गेला ।
तेथें अंतरात्मा कैसा उरला ।
निर्विकारीं विकाराला ।
ठाव नाहीं ॥ ४८॥
निश्चळ परब्रह्म येक ।
चंचळ जाणावें माईक ।
ऐसा प्रत्यय निश्चयात्मक ।
विवेकें पाहावा । ४९॥
येथें बहुत नलगे खळखळ ।
येक चंचळ येक निश्चळ ।
शाश्वत कोणतें केवळ ।
ज्ञानें वोळखावें ॥ ५०॥
असार त्यागून घेईजे सार ।
म्हणोन सारासार विचार ।
नित्यानित्य निरंतर ।
पाहाती ज्ञानी ॥ ५१॥
जेथे ज्ञानचि होते विज्ञान ।
जेथें मनांचे होतें उन्मन ।
तेथें कैचें चंचळपण ।
आत्मयासी ॥ ५२॥
सांगणोवांगणीचें काम नव्हे ।
आपुल्या अनुभवें जाणावें ।
प्रत्ययाविण सिणावें ।
तेंचि पाप ॥ ५३॥
सत्यायेवढें सुकृत नाहीं ।
असत्यायेवढें पाप नाहीं ।
प्रचितीविण कोठेंचि नाहीं ।
समाधान ॥ ५४॥
सत्य म्हणिजे स्वरूप जाण ।
असत्य माया हें प्रमाण ।
येथें निरोपिलें पापपुण्य ।
रूपेंसहित ॥ ५५॥
दृश पाप वोसरलें ।
पुण्य परब्रह्म उरलें ।
अनन्य होतांच जालें ।
नामातीत ॥ ५६॥
आपण वस्तु स्वतसिद्ध ।
तेथें नाहीं देहसमंध ।
पापरासी होती दग्ध ।
येणें प्रकारें ॥ ५७॥
येरवी ब्रह्मज्ञानेंवीण ।
जें जें साधन तो तो सीण ।
नाना दोषांचे क्षाळण ।
होईल कैसें ॥ ५८॥
पापाचें वळलें शरीर ।
पापचि घडे तदनंतर ।
अंतरीं तोग वरीवरी उपचार ।
काय करी ॥ ५९॥
नाना क्षेत्रीं हें मुंडिलें ।
नाना तीर्थीं हें दंडिलें ।
नाना निग्रहीं खंडिलें ।
ठाईं ठाईं ॥ ६०॥
नाना मृत्तिकेनें घांसिलें ।
अथवा तप्तमुद्रेनें लासिलें ।
जरी हें वरीवरी तासिलें ।
तरी शुद्ध नव्हे ॥ ६१॥
सेणाचे गोळे गिळिले ।
गोमुत्राचे मोघे घेतले ।
माळा रुद्राक्ष घातले ।
काष्ठमणी ॥ ६२॥
वेष वरीवरी केला ।
परी अंतरीं दोष भरला ।
त्या दोषाच्या दहनाला ।
आत्मज्ञान पाहिजे ॥ ६३॥
नाना व्रतें नाना दानें ।
नाना योग तीर्थाटणें ।
सर्वांहुनी कोटीगुणें ।
महिमा आत्मज्ञानाचा ॥ ६४॥
आत्मज्ञान पाहे सदा ।
त्याच्या पुण्यास नाहीं मर्यादा ।
दुष्ट पातकाची बाधा ।
निरसोन गेली ॥ ६५॥
वेदशास्त्रीं सत्यस्वरूप ।
तेंचि ज्ञानियांचें रूप ।
पुण्य जालें अमूप ।
सुकृतें सीमा सांडिली ॥ ६६॥
या प्रचितीच्या गोष्टी ।
प्रचित पाहावी आत्मदृष्टीं ।
प्रचितीवेगळे कष्टी ।
होऊंच नये ॥ ६७॥
आगा ये प्रचितीचे लोक हो ।
प्रचित नस्तां अवघा शोक हो ।
रघुनाथकृपेनें राहो ।
प्रत्यय निश्चयाचा ॥ ६८॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
चळाचळनिरूपणनाम समास दहावा ॥
॥ दशक दहावा समाप्त ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse