दशक सतरावा
Embedded Files
दशक सतरावा : प्रकृति पुरुष
समास पहिला :
प्रकृतिपुरुषनाम ॥ श्रीराम ॥
निश्चळ ब्रह्मी चंचळ आत्मा ।
सकळां पर जो परमात्मा ।
चैतन्य साक्षी ज्ञानात्मा ।
शड्गुणैश्वरु ॥ १॥
सकळ जगाचा ईश्वरु ।
म्हणौन नामें जगदेश्वरु ।
तयापासून विस्तारु ।
विस्तारला ॥ २॥
शिवशक्ती जगदेश्वरी ।
प्रकृतिपुरुष परमेश्वरी ।
मूळमाया गुणेश्वरी ।
गुणक्षोभिणी ॥ ३॥
क्षेत्रज्ञ द्रष्टा कूटस्त साक्षी ।
अंतरात्मा सर्वसाक्षी ।
सुद्धसत्व महत्तत्त्व परीक्षी ।
जाणता साधु ॥ ४॥
ब्रह्मा विष्णु महेश्वरु ।
नाना पिंडी जीवेश्वरु ।
त्यास भासती प्राणीमात्रु ।
लहानथोर ॥ ५॥
देहदेउळामधें बैसला ।
न भजतां मारितो देहाला ।
म्हणौनि त्याच्या भेणें तयाला ।
भजती लोक ॥ ६॥
जे वेळेसी भजन चुकले ।
तें तें तेव्हां पछ्याडिलें ।
आवडीनें भजों लागले ।
सकळ लोक ॥ ७॥
जें जें जेव्हां आक्षेपिले ।
तें तें तत्काळचि दिधलें ।
त्रैलोक्य भजों लागलें ।
येणें प्रकरें ॥ ८॥
पांचा विषयांचा नैव्यद्य ।
जेव्हां पाहिजे तेव्हां सिद्ध ।
ऐसें न करितां सद्य ।
रोग होती ॥ ९॥
जेणें काळें नैव्यद्य पावेना ।
तेणें काळें देव राहेना ।
भाग्य वैभव पदार्थ नाना ।
सांडून जातो ॥ १०॥
जातो तों कळो देईना ।
कोणास ठाउकें होयेना ।
देवेंविण अनुमानेना ।
कोणास देव ॥ ११॥
देव पाहावयकारणें ।
देउळें लागती पाहाणें ।
कोठेंतरी देउळाच्या गुणें ।
देव प्रगटे ॥ १२॥
देउळें म्हणिजे नाना शरीरें ।
तेथें राहिजें जीवेश्वेरे ।
नान शरीरें नाना प्रकारें ।
अनंत भेदें ॥ १३॥
चालतीं बोलतीं देउळें ।
त्यामधें राहिजें राउळें ।
जितुकीं देउळें तितुकीं सकळें ।
कळली पाहिजे ॥ १४॥
मछ कूर्म वाराह देउळें ।
भूगोळ धरिला सर्वकाळें ।
कराळें विक्राळें निर्मळें ।
कितियेक ॥ १५॥
कित्येक देऊळीं सौख्य पाहे ।
भरतां आवघें सिंध आहे ।
परी तें सर्वकाळ न राहे ।
अशाश्वत ॥ १६॥
अशाश्वताचा मस्तकमणीं ।
जयाची येवढी करणी ।
दिसेना तरी काय जालें धनी ।
तयासीच म्हणावें ॥ १७॥
उद्भवोन्मुख होतां अभेद ।
विमुख होतां उदंड खेद ।
ऐसा अधोर्ध संवाद ।
होत जातो ॥ १८॥
सकळांचे मूळ दिसेना ।
भव्य भारी आणी भासेना ।
निमिष्य येक वसेना ।
येके ठाइं ॥ १९॥
ऐसा अगाध परमात्मा ।
कोण जाणे त्याचा महिमा ।
तुझी लीळा सर्वोत्तमा ।
तूंच जाणसी ॥ २०॥
संसारा आलियाचें सार्थक ।
जेथें नित्यानित्यविवेक ।
येहलोक आणी परलोक ।
दोनीं साधिले ॥ २१॥
मननसीळ लोकांपासीं ।
अखंड देव आहिर्निशीं ।
पाहातां त्यांच्या पूर्वसंचितासी ।
जोडा नाहीं ॥ २२॥
अखंड योग म्हणोनि योगी ।
योग नाहीं तो वियोगी ।
वियोगी तोहि योगी ।
योगबळें ॥ २३॥
भल्यांची महिमा ऐसी ।
जे सन्मार्ग लावी लोकांसी ।
पोहणार असतां बुडतयासी ।
बुडों नेदावें ॥ २४॥
स्थूळसूक्ष्मतत्वझाडा ।
पिंडब्रह्मांडाचा निवाडा ।
प्रचित पाहे ऐसा थोडा ।
भूमंडळीं ॥ २५॥
वेदांतीचें पंचिकर्ण ।
अखंड तयाचें विवर्ण ।
महांवाक्यें अंतःकरण ।
रहस्य पाहे ॥ २६॥
ये पृथ्वीमधें विवेकी असती ।
धन्य तयांची संगती ।
श्रवणमात्रें पावती गती ।
प्राणीमात्र ॥ २७॥
सत्संग आणी सत्शास्त्रश्रवण ।
अखंड होतसे विवर्ण ।
नाना सत्संग आणी उत्तम गुण ।
परोपकाराचे ॥ २८॥
जे सद्कीर्तीचे पुरुष ।
ते परमेश्वराचे अंश ।
धर्मस्थापनेचा हव्यास ।
तेथेंचि वसे ॥ २९॥
विशेष सारासार विचार ।
तेणें होय जग्गोद्धार ।
संगत्यागें निरंतर ।
होऊन गेले ॥ ३०॥
इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे
देवबळात्कारनाम समास पहिला ॥
समास दुसरा :
शिवशक्तिनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
ब्रह्म निर्मळ निश्चळ ।
जैसें गगन अंतराळ ।
निराकार केवळ ।
निर्विकारी ॥ १॥
अंतचि नाहीं तें अनंत ।
शाश्वत आणी सदोदित ।
असंत नव्हे तें संत ।
सर्वकाळ ॥ २॥
परब्रह्म तें अविनाश ।
जैसें आकाश अवकाश ।
न तुटे न फुटे सावकास ।
जैसें तैसें ॥ ३॥
तेथें ज्ञान ना अज्ञान ।
तेथें स्मरण ना विस्मरण ।
तेथें अखंड निर्गुण ।
निरावलंबी ॥ ४॥
तेथें चंद्र सूर्य ना पावक ।
नव्हे काळोखें ना प्रकाशक ।
उपाधीवेगळें येक ।
निरोपाधी ब्रह्म ॥ ५॥
निश्चळीं स्मरण चेतलें ।
त्यास चैतन्य ऐसें कल्पिलें ।
गुणासमत्वें जालें ।
गुणसाम्य ऐसें ॥ ६॥
गगनीं आली अभ्रछ्याया ।
तैसी जाणिजे मूळमाया ।
उद्भव आणी विलया ।
वेळ नाहीं ॥ ७॥
निर्गुणीं गुणविकारु ।
तोचि शड्गुणैश्वरु ।
अर्धनारीनटेश्वरु ।
तयास म्हणिजे ॥ ८॥
आदिशक्ति शिवशक्ति ।
मुळीं आहे सर्वशक्ति ।
तेथेऊन पुढें नाना वेक्ती ।
निर्माण जाल्या ॥ ९॥
तेथून पुढें शुद्धसत्व ।
रजतमाचें गूढत्व ।
तयासि म्हणिजे महत्तत्त्व ।
गुणक्षोभिणी ॥ १०॥
मुळीं असेचिना वेक्ती ।
तेथें कैंची शिवशक्ती ।
ऐसें म्हणाल तरी चित्तीं ।
सावधान असावें ॥ ११॥
ब्रह्मांडावरून पिंड ।
अथवा पिंडावरून ब्रह्मांड ।
अधोर्ध पाहातां निवाड ।
कळों येतो ॥ १२॥
बीज फोडून आणिलें मना ।
तेथें फळ तों दिसेना ।
वाढत वाढत पुढें नाना ।
फळें येती ॥ १३॥
फळ फोडितां बीज दिसे ।
बीज फोडितां फळ नसे ।
तैसा विचार असे ।
पिंडब्रह्मांडीं ॥ १४॥
नर नारी दोनी भेद ।
पिंडीं दिसती प्रसिद्ध ।
मुळी नस्तां विशद ।
होतील कैसीं ॥ १५॥
नाना बीजरूप कल्पना ।
तींत काये येक असेना ।
सूक्ष्म म्हणोनि भासेना ।
येकायेकीं ॥ १६॥
स्थूळाचें मूळ ते वासना ।
ते वासना आधीं दिसेना ।
स्थूळावेगळें अनुमानेना ।
सकळ कांहीं ॥ १७॥
कल्पनेची सृष्टी केली ।
ऐसीं वेदशास्त्रें बोलिलीं ।
दिसेना म्हणोन मिथ्या केली ।
न पाहिजेत कीं ॥ १८॥
पडदा येका येका जन्माचा ।
तेथें विचार कळे कैंचा ।
परंतु गूढत्व हा नेमाचा ।
ठाव आहे ॥ १९॥
नाना पुरुषांचे जीव ।
नाना स्त्रियांचे जीव ।
येकचि परी देहस्वभाव ।
वेगळाले ॥ २०॥
नवरीस नवरी नलगे ।
ऐसा भेद दिसों लागे ।
पिंडावरून उमगे ।
ब्रह्मांडबीज ॥ २१॥
नवरीचें मन नवर्यावरी ।
नवर्याचें मन नवरीवरी ।
ऐसी वासनेची परी ।
मुळींहून पाहावी ॥ २२॥
वासना मुळींची अभेद ।
देहसमंधें जाला भेद ।
तुटतां देहाच समंध ।
भेद जेला ॥ २३॥
नरनारीचें बीजकारण ।
शिवशक्तीमधें जाण ।
देह धरितां प्रमाण ।
कळों आलें ॥ २४॥
नाना प्रीतीच्या वासना ।
येकाचें येकास कळेना ।
तिक्षण दृष्टीनें अनुमाना ।
कांहींसें येतें ॥ २५॥
बाळकास वाढवी जननी ।
हें तों नव्हे पुरुषाचेनी ।
उपाधी वाढे जयेचेनी ।
ते हे वनिता ॥ २६॥
वीट नाहीं कंटाळानाहीं ।
आलस्य नाहीं त्रास नाहीं ।
इतुकी माया कोठेंचि ना हीं ।
मातेगेगळी ॥ २७॥
नाना उपाधी वाढऊं जाणे ।
नाना मायेनें गोऊं जाणे ।
नाना प्रीती लाऊं जाणे ।
नाना प्रपंचाची ॥ २८॥
पुरुषास स्त्रीचा विश्वास ।
स्त्रीस पुरुषाचा संतोष ।
परस्परें वासनेस ।
बांधोन टकिलें ॥ २९॥
ईश्वरें मोठें सूत्र केलें ।
मनुष्यमात्र गुंतोन राहिलें ।
लोभाचें गुंडाळें केलें ।
उगवेना ऐसें ॥ ३०॥
ऐसी परस्परें आवडी ।
स्त्रीपुरुषांची माहां गोडी ।
हे मुळींहून चालिली रोकडी ।
विवेकें पाहावी ॥ ३१॥
मुळीं सूक्ष्म निर्माण जालें ।
पुढें पष्ट दिसोन आलें।
उत्पतीचें कार्य चाले।
उभयतांकरितां ॥ ३२॥
मुळीं शिवशक्ती खरें ।
पुढें जालीं वधुवरें ।
चौर्यासि लक्ष विस्तारें ।
विस्तारली जे ॥ ३३॥
येथें शिवशक्तीचें रूप केलें ।
श्रोतीं मनास पाहिजे आणिलें ।
विवरलियांविण बोलिलें।
तें वेर्थ जाणावें ॥ ३४॥
इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे
शिवशक्तिनिरूपणनाम
समास दुसरा ॥
समास तिसरा :
श्रवणनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
थांबाथांबा ऐका ऐका।
आधींच ग्रंथ सोडूं नका ।
सांगितलें तें ऐका ।
सावधपणें ॥१॥
श्रव्णनामध्यें सार श्रवण ।
तें हें अध्यात्मनिरूपण ।
सुचित करून अंतःकर्ण ।
ग्रन्थामधें विवरावें॥ २॥
श्रवणमननाचा विचार ।
निजध्यासें साक्षात्कार ।
रोकडा मोक्षाचा उधार ।
बोलोंचि नये ॥३॥
नाना रत्नें परीक्षितां ।
अथवा वजनें करितां ।
उत्तम सोनें पुटीं घालतां ।
सावधान असावें ॥ ४॥
नाना नाणीं मोजून घेणें ।
नाना परीक्षा करणें ।
विवेकी मनुष्यासी बोलणें।
सावधपणें ॥ ५॥
जैसें लाखोलीचें धान्य।
निवडून वेंचितां होते मान्य ।
सगट मानितां अमान्य ।
देव क्षोभे ॥ ६॥
येकांतीं नाजुक कारबार ।
तेथें असावें अति तत्पर ।
त्याच्या कोटिगुणें विचार ।
अध्यात्मग्रन्थीं ॥ ७॥
काहिण्या कथा गोष्टी पवाड ।
नाना अवतारचरित्रें वाड ।
त्या समस्तांमध्यें जाड ।
अध्यात्मविद्या ॥ ८॥
गत गोष्टीस ऐकिलें ।
तेणें काये हातास आलें ।
म्हणती पुण्य प्राप्त जालें ।
परी तें दिसेना कीं ॥ ९॥
तैसें नव्हे अध्यात्मसार ।
हा प्रचितीचा विचार ।
कळतां अनुमानाचा संव्हार ।
होत जातो ॥ १०॥
मोठे मोठे येऊन गेले ।
आत्म्याकरितांच वर्तले ।
त्या आत्म्याचा महिमा बोले ।
ऐसा कवणु ॥ ११॥
युगानयुगें येकटा येक ।
चालवितो तिनी लोक ।
त्या आत्म्याचा विवेक ।
पाहिलाच पाहावा ॥ १२॥
प्राणी आले येऊन गेले ।
ते जैसे जैसे वर्तले ।
ते वर्तणुकेचें कथन केलें ।
इछेसारिखें ॥ १३॥
जेथें आत्मा नाहीं दाट ।
तेथें अवघें सरसपाट ।
अत्म्याविण बापुडें काष्ठ ।
काये जाणे ॥ १४॥
ऐसें वरिष्ठ आत्मज्ञान ।
दुसरें नाहीं यासमान ।
सृष्टीमधें विवेकी सज्जन ।
तेचि हें जाणती ॥ १५॥
पृथ्वी आणी आप तेज ।
याचा पृथिवीमध्यें समज ।
अंतरात्मा तत्वबीज ।
तें वेगळेंचि राहिलें ॥ १६॥
वायोपासून पैलिकडे ।
जो कोणी विवेकें पवाडे ।
जवळीच आत्मा सांपडे ।
त्या पुरुषासी ॥ १७॥
वायो आकाश गुणमाया ।
प्रकृतिपुरुष मूळमाया ।
सूक्ष्मरूपें प्रचित येया ।
कठीण आहे ॥ १८॥
मायादेवीच्या धांदली ।
सूक्ष्मी।म् कोण मन घाली ।
समजला त्यची तुटली ।
संदेहवृत्ती ॥ १९॥
मूळमाया चौथा देह ।
जाला पाहिजे विदेह ।
देहातीत होऊन राहे ।
धन्य तो साधु ॥ २०॥
विचारें ऊर्ध चढती ।
तयासी च ऊर्धगती ।
येरां सकळां अधोगती ।
पदार्थज्ञानें ॥ २१॥
पदार्थ चांगले दिसती ।
परी ते सवेंचि नासती ।
अतो भ्रष्ट ततो भ्रष्ट होती ।
लोक तेणें ॥ २२॥
याकारळें पदार्थज्ञान ।
नाना जिनसीचा अनुमान ।
सर्व सांडून निरंजन ।
धुंडीत जावें ॥२३॥
अष्टांग योग पिंडदज्ञान ।
त्याहून थोर तत्वज्ञान ।
त्याहून थोर आत्मज्ञान ।
तें पाहिलें पाहिजे ॥ २४॥
मूळमायेचे सेवटीं ।
हरिसंकल्प मुळीं उठी ।
उपासनायोगें इठी ।
तेथें घातली पाहिजे ॥ २५॥
मन त्यापलिकडे जाण ।
निखळ ब्रह्म निर्गुण ।
निर्मळ निश्चळ त्याची खूण ।
गगनासारिखी ॥ २६॥
येथून तेथवरी दाटलें ।
प्राणीमात्रास भेटलें ।
पदार्थमात्रीं लिगटलें ।
व्यापून आहे ॥ २७॥
त्याऐसें नाहीं थोर ।
सूक्ष्माहून सूक्ष्म विचार ।
पिंडब्रह्माचा संव्हार ।
होतां कळे ॥ २८॥
अथवा पिंड ब्रह्मांड असतां ।
विवेकप्रळये पाहों जातां ।
शाश्वत कोण हें तत्वता ।
उमजों लागे ॥ २९॥
करून अवघा तत्वझाडा ।
सारासाराचा निवाडा ।
सावधपणें ग्रन्थ सोडा ।
सुखिनावें ॥ ३०॥
इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे
श्रवणनिरूपणनाम
समास तिसरा ॥
समास चौथा :
अनुमाननिरसन ॥ श्रीराम ॥
बहुत जनासी उपाये ।
वक्तयास पुसतां त्रासों नये ।
बोलतां बोलतां अन्वयें ।
सांडूं नये ॥ १॥
श्रोत्यानें आशंका घेतली ।
तै तत्काळ पाहिजे फेडिली ।
स्वगोष्टीनें सगोष्टी पेंचली ।
ऐसें न व्हावें ॥ २॥
पुढें धरितां मागें पेंचला ।
मागें धरितां पुढें उडाला ।
ऐसा सांपडतचि गेला ।
ठाइं ठाइं ॥ ३॥
पोहणारचि गुचक्या खातो ।
जनास कैसा काढूं पाहातो ।
आशय लोकांच राहातो ।
ठाइं ठाइं ॥ ३॥
आपणचि बोलिला संव्हार ।
आपणचि बोलिजे सर्वसार ।
दुस्तर मायेचा पार ।
टाकिला पाहिजे ॥ ५॥
जें जें सूक्ष्म नाम घ्यावें ।
त्याचें रूप बिंबऊन द्यावें ।
तरीच वक्ता म्हणवावें ।
विचारवंत ॥ ६॥
ब्रह्म कैसें मूळमाया कैसी ।
अष्टधाप्रकृती शिवशक्ती कैसी ।
शड्गुणेश्वराची स्थिति कैसी ।
गुणसाम्याची ॥ ७॥
अर्धनारीनटेश्वर ।
प्रकृतिपुरुषाचा विचार ।
गुणक्षोभिणी तदनंतर ।
त्रिगुण कैसे ॥ ८॥
पूर्वकक्ष कोठून कोठवरी ।
वाच्यांशलक्ष्यांशाची परी ।
सूक्ष्म नाना विचार करी ।
धन्य तो साधु ॥ ९॥
नान पाल्हाळीं पडेना ।
बोलिलेंचि बोलावेना ।
मौन्यगर्भ अनुमाना ।
आणून सोडी ॥ १०॥
घडी येक विमळ ब्रह्म ।
घडी येक सर्व ब्रह्म ।
द्रष्टा साक्षी सत्ता ब्रह्म ।
क्षण येक ॥ ११॥
निश्चळ तेंचि जालें चंचळ ।
चंचळ तेंचि ब्रह्म केवळ ।
नाना प्रसंगीं खळखळ ।
निवाडा नाहीं ॥ १२॥
चळतें आणी निश्चळ ।
अवघें चैतन्यचि केवळ ।
रूपें वेगळालीं प्रांजळ ।
कदापी बोलवेना ॥ १३॥
उगीच करी गथागोवी ।
तो लोकांस कैसें उगवी ।
नाना निश्चयें नाना गोवी ।
पडत जाते ॥ १४॥
भ्रमास म्हणे परब्रह्म ।
परब्रह्मास ह्मणे भ्रम ।
ज्ञातेपणाचा संभ्रम ।
बोलोन दावी ॥ १५॥
घाली शास्त्रांची दडपण ।
प्रचितिविण निरूपण ।
पुसों जातां उगाच सीण ।
अत्यंत मानी ॥ १६॥
ज्ञात्यास आणि पदार्थभिडा ।
तो काय बोलेल बापुडा ।
सारासाराचा निवाडा ।
जाला पाहिजे ॥ १७॥
वैद्य मात्रेची स्तुती करी ।
मात्रा गुण कांहींच न करी ।
प्रचितिविण तैसी परी ।
ज्ञानाची जाली ॥ १८॥
तेथें नाहीं सारासार ।
तेथें अवघा अंधकार ।
नाना परीक्षेचा विचार ।
राहिला तेथें ॥ १९॥
पाप पुण्य स्वर्ग नर्क ।
विवेक आणि अविवेक ।
सर्वब्रह्मीं काये येक ।
सांपडलें नाहीं ॥ २०॥
पावन आणि तें पतन ।
दोनीं मानिलीं तत्समान ।
निश्चये आणि अनुमान ।
ब्रह्मरूप ॥ २१॥
ब्रह्मरूप जालें आघवें ।
तेथें काये निवडावें ।
आवघी साकरचि टाकावें ।
काये कोठें ॥ २२॥
तैसें सार आणि असार ।
अवघा जाला येकंकार ।
तेथें बळावळा अविचार ।
विचार कैंचा ॥ २३॥
वंद्य निंद्य येक जालें ।
तेथें काये हाता आलें ।
उन्मत्त द्रव्यें जें भुललें ।
तें भलतेंच बोले ॥ २४॥
तैसा अज्ञान भ्रमें भुलला ।
सर्व ब्रह्म म्हणोन बैसला ।
माहांपापी आणि भला ।
येकचि मानी ॥ २५॥
सर्वसंगपरित्याग ।
अव्हासवा विषयेभोग ।
दोघे येकचि मानितां मग ।
काये उरलें ॥ २६॥
भेद ईश्वर करून गेला ।
त्याच्या वाचेन न वचे मोडिला ।
मुखामधें घांस घातला ।
तो अपानीं घालावा ॥ २७॥
ज्या इंद्रियास जो भोग ।
तो तो करी येथासांग ।
ईश्वराचें केलें जग ।
मोडितां उरेना ॥ २८॥
अवघी भ्रांतीची भुटाटकी ।
प्रचितिविण गोष्टी लटकी ।
वेड लागलें जे बटकी ।
ते भलतेंचि बोले ॥ २९॥
प्रत्ययज्ञाता सावधान ।
त्याचें ऐकावें निरूपण ।
आत्मसाक्षात्काराची खूण ।
तत्काळ बाणें ॥ ३०॥
वेडें वांकडे जाणावें ।
आंधळें पाउलीं वोळखावें ।
बाश्कळ बोलणें सांडावें ।
वमक जैसें ॥ ३१॥
इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे
अनुमाननिर्शननाम समास चौथा ॥
समास पांचवा :
अजपानिरूपण ॥ श्रीराम ॥
येकवीस सहश्र सासें जपा ।
नेमून गेली ते अजपा ।
विचार पाहातां सोपा ।
सकळ कांहीं ॥ १॥
मुखीं नासिकीं असिजे प्राणें ।
तयास अखंड येणें जाणें ।
याचा विचार पाहाणें ।
सूक्ष्मदृष्टीं ॥ २॥
मुळीं पाहातां येक स्वर ।
त्याचा तार मंद्र घोर ।
त्या घोराहून सूक्ष्म विचार ।
अजपाचा ॥ ३॥
सरिगमपदनिस ।
सरिं मात्रुका सायास ।
प्रथम स्वरें मात्रुकांस ।
म्हणोन पाहवें ॥ ४॥
परेवाचेहून आर्तें ।
आणि पश्यंती खालतें ।
स्वराचे जन्मस्थान तें ।
तेथून उठे ॥ ५॥
येकांतीं उगेंच बैसावें ।
तेथें हें समजोन पाहावें ।
अखंड घ्यावें सांडावें ।
प्रभंजनासी ॥ ६॥
येकांतीं मौन्य धरून बैसे ।
सावध पाहातां कैसें भासे ।
सोहं सोहं ऐसे ।
शब्द होती ॥ ७॥
उच्चरेंविण जे शब्द ।
ते जाणावे सहजशब्द ।
प्रत्ययायेती परंतु नाद ।
कांहींच नाहीं ॥ ८॥
ते शब्द सांडून बैसला ।
तो मौनी म्हणावा भला ।
योगाभ्यासाचा गल्बला ।
याकारणें ॥ ९॥
येकांतीं मौन्य धरून बैसला ।
तेणें कोण शब्द जाला ।
सोहं ऐसा भासला ।
अंतर्यामीं ॥ १०॥
धरितां सो सांडितां हं ।
अखंड चाले सोहं सोहं ।
याचा विचार पाहातं बहु ।
विस्तारला ॥ ११॥
देहधारक तितुका प्राणी ।
श्वेतजौद्विजादिक खाणी ।
स्वासोस्वास नस्तां प्राणी ।
कैसे जिती ॥ १२॥
ऐसी हे अजपा सकळासी ।
परंतु कळे जाणत्यासी ।
सहज सांडून सायासी ।
पडोंच नये ॥ १३॥
सहज देव असतचि असे ।
सायासें देव फुटे नासे ।
नासिवंत देवास विश्वासे ।
ऐसा कवणु ॥ १४॥
जगदांतराचें दर्शन ।
सहज घडे अखंड ध्यान ।
आत्मइछेनें जन ।
सकळ वर्तती ॥ १५॥
आत्मयाचें समाधान ।
घडे तैसेंचि आशन ।
सांडिलें फिटले समर्पण ।
तयासीच होये ॥ १६॥
अग्नपुरुष पोटीं वसती ।
तयास अवदानें सकळ देती ।
लोक आज्ञेमधें असती ।
आत्मयांचे ॥ १७॥
सहज देवजपध्यानें ।
सहज चालणें स्तुती स्तवनें ।
सहज घदे तें भगवान्नें ।
मान्य कीजे ॥ १८॥
सहज समजायाकारणें ।
नाना हटयोग करणें ।
परंतु येकायेकीं समजणें ।
घडत नाहीं ॥ १९॥
द्रव्य चुकतें दरिद्र येतें ।
तळीं लक्ष्मी वरी वर्ततें ।
प्राणी काये करील तें ।
ठाउकें नाहीं ॥ २०॥
तळघरामधें उदंड द्रव्य ।
भिंतीमधें घातलें द्रव्य ।
स्तंभीं तुळवटीं द्रव्य ।
आपण मधें ॥ २१॥
लक्ष्मीमध्यें करंटा नांदे ।
त्याचें दरिद्र अधिक सांदे ।
नवल केलें परमानंदें ।
परमपुरुष ॥ २२॥
येक पाहाती येक खाती ।
ऐसी विवेकाची गती ।
प्रवृत्ति अथवा निवृत्ती ।
येणेंचि ज्ञायें ॥ २३॥
अंतरीं वसतां नारायेणें ।
लक्ष्मीस काये उणें ।
ज्याची लक्ष्मी तो आपणें ।
बळकट धरावा ॥ २४॥
इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे
अजपानिरूपणनाम
समास पांचवा ॥
समास सहावा :
देहात्मनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
आत्मा देहाअध्यें असतो ।
नाना सुखदुखें भोगितो ।
सेवटीं शरीर सांडून जातो ।
येकायेकीं ॥ १॥
शरीरीं शक्ति तारुण्यपणीं ।
नाना सुखें भोगी प्राणी ।
अशक्त होतां वृद्धपणीं ।
दुःखें भोगी ॥ २॥
मरावेना ऐसी आवडी ।
हातपाये खोडून प्राण सोडी ।
नाना दुःखें अवघडी ।
वृद्धपणीं ॥ ३॥
देहआत्मयांची संगती ।
कांहींयेक सुख भोगिती ।
चर्फडचर्फडून जाती ।
देहांतकाळीं ॥ ४॥
ऐसा आत्मा दुःखदायेक ।
येकांचे प्राण घेती येक ।
आणी सेवटीं निरार्थक ।
कांहींच नाहीं ॥ ५॥
ऐसा दों दिसांचा भ्रम ।
त्यास म्हणती परब्रह्म ।
नाना दुःखाचा संभ्रम ।
मानून घेतला ॥६॥
दुःखी होऊन चर्फडून गेले ।
तेथें कोण समाधान जालें ।
कांहींयेकसुख भोगिलें ।
तों सवेंचि दुःख ॥ ७॥
जन्म दारभ्य आठवावें ।
म्हणिजे अवघें पडेल ठावें ।
नाना दुःख मोजावें ।
काये म्हणोनी ॥ ८॥
ऐसी आत्मयाची संगती ।
नाना दुःखें प्राप्त होती ।
दैन्यवाणे होऊन जाती ।
प्राणीमात्र ॥ ९॥
कांहीं आनंद कांहीं खेद ।
जन्मवरी पडिला समंध ।
नाना प्रकरीं विरुद्ध ।
तडातोडी ॥ १०॥
निद्राकाळीं ढेकुण पिसा ।
नाना प्रकारीं वळसा ।
नाना उपायें वळसा ।
त्यांस होये ॥ ११॥
भोजनकाळी माश्या येती ।
नाना पदार्थ उंदीर नेती ।
पुढें त्यांची हि फजिती ।
मार्जरें करिती ॥१२॥
वा चामवा गोंचिड ।
गांधेलें कानटें उदंड ।
येकास येक चर्फड ।
दोहिकडे ॥ १३॥
विंचु सर्प वाग रिसें ।
सुसरी लांडिगे माणसास माणसें ।
परस्परें सुखसंतोषें ।
येकहि नाहीं ॥ १४॥
चौर्यासि लक्ष उत्पत्ती ।
येकास येक भक्षिती ।
नाना पीडा दुःखणी किती ।
म्हणौन सांगावें ॥ १५॥
ऐसी अंतरात्म्याची करणी ।
नाना जीव दाटले धरणीं ।
परस्परें संव्हारणी ।
येकयेकांची ॥ १६॥
अखंड रडती ।
चर्फडिती ।
विवळविवळों प्राण देती ।
मूर्ख प्राणी त्यास म्हणती ।
परब्रह्म ॥ १७॥
परब्रह्म जाणार नाहीं ।
कोणास दुःख देणार नाहीं ।
स्तुती निंदा दोनी नाहीं ।
परब्रह्मीं ॥ १८॥
उदंड शिव्या दिधल्या ।
तितुक्या अंतरात्म्यास लागल्या ।
विचार पाहतां प्रत्यया आल्या ।
येथातथ्य ॥ १९॥
धगडीचा बटकीचा लवंडीचा ।
गधडीचा कुतरीचा वोंगळीचा ।
ऐसा हिशेब सिव्यांचा ।
किती म्हणोनि सांगावा ॥ २०॥
इतुकें परब्रह्मीं लागेना ।
तेथें कल्पनाचि चालेना ।
तडातोडीचें ज्ञान मानेना ।
कोणीयेकासी ॥ २१॥
सृष्टीमधें सकळ जीव ।
सकळांस कैचें वैभव ।
याकारणें ठायाठाव ।
निर्मिला देवें ॥ २२॥
उदंड लोक बाजारीचे ।
जें जें आलें तें तें वेंचे ।
उत्तम तितुके भाग्याचें ।
लोक घेती ॥ २३॥
येणें न्यायें अन्न वसन ।
येणेंचि न्यायें देवतार्चन ।
येणेंचि न्यायें ब्रह्मज्ञान ।
प्राप्तव्यासारिखें ॥ २४॥
अवघेच लोक सुखी असती ।
संसार गोड करून नेती ।
माहाराजे वैभव भोगती ।
तें करंट्यास कैचें ॥ २५॥
परंतु अंतीं नाना दुःखें ।
तेथें होतें सगट सारिखें ।
पूर्वीं भोगिलीं नाना सुखें ।
अंतीं दुःख सोसवेना ॥ २६॥
कठिण दुःख सोसवेना ।
प्राण शरीर सोडिना ।
मृत्यदुःख सगट जना ।
कासाविस करी ॥ २७॥
नाना अवेवहीन जालें ।
तैसेंचि पाहिजे वर्तलें ।
प्राणीं अंतकाळीं गेलें ।
कासाविस हौनी ॥ २८॥
रूप लावण्य अवघें जातें ।
शरीरसामर्थ्य अवघें राहातें ।
कोणी नस्तां मरतें ।
आपदआपदों ॥ २९॥
अंतकाळ दैन्य दीन ।
सकळिकांस तत्समान ।
ऐसें चंचळ अवलक्षण ।
दुःखकारी ॥ ३०॥
भोगून अभोक्ता म्हणती ।
हे तों अवघीच फजिती ।
लोक उगेच बोलती ।
पाहिल्याविण ॥ ३१॥
अंतकाळ आहे कठिण ।
शेरीर सोडिना प्राण ।
बराड्यासारिखें लक्षण ।
अंतकाळीं ॥ ३२॥
इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे
देहात्मनिरूपणनाम
समास सहावा ॥
समास सातवा :
जगजीवननिरूपण ॥ श्रीराम ॥
मुळीं उदक निवळ असतें ।
नाना वल्लिमधें जातें ।
संगदोषें तैसें होतें ।
आंब्ल तिक्षण कडवट ॥ १॥
आत्मा आत्मपणें असतो ।
देहसंगें विकारतो ।
साभिमानें भरीं भरतो ।
भलतिकडे ॥ २॥
बरी संगती सांपडली ।
जैसी उंसास गोडी आली ।
विषवल्ली फांपावली ।
घातकी प्राणी ॥ ३॥
अठराभार वनस्पती ।
गुण सांगावे ते किती ।
नाना देहाचे संगती ।
आत्मयास होये ॥ ४॥
त्यामधें कोणी भले ।
ते संतसंगें निघाले ।
देहाभिमान सांडून गेले ।
विवेकबळें ॥ ५॥
उदकाचा नाशचि होतो ।
आत्मा विवेकें निघतो ।
ऐसा आहे प्रत्यय तो ।
विवेकें पाहा ॥ ६॥
ज्यास स्वहितचि करणें ।
त्यास किती म्हणौन सांगणें ।
हें ज्याचें त्यानें समजणें ।
सकळ कांहीं ॥ ७॥
आपला आपण करी कुडावा ।
तो आपला मित्र जाणावा ।
आपला नाश करी तो समजावा ।
वैरी ऐसा ॥ ८॥
आपले।म् आपण अन्हित करावें ।
त्यास आडवें कोणें निघावें ।
येकांती जाऊन जीवें ।
मारी आपणासी ॥ ९॥
जो आपला आपण घातकी ।
तो आत्महत्यारा पातकी ।
याकारणें विवेकी ।
धन्य साधु ॥ १०॥
पुण्य्वंतां सत्संगती ।
पापिष्टां असत्संगती ।
गति आणि अवगती ।
संगतीयोगें ॥ ११॥
उत्तम संगती धरावी ।
आपली आपण चिंता करावी ।
अंतरी बरी विवरावी ।
बुद्धि जाणत्याची ॥ १२॥
इहलोक आणि परलोक ।
जाणता तो सुखदायेक ।
नेणत्याकरितां अविवेक ।
प्राप्त होतो ॥ १३॥
जाणता देवाचा अंश ।
नेणता म्हणिजे तो राक्षस ।
यामधें जें विशेष ।
तें जाणोन घ्यावें ॥ १४॥
जाणतां तो सकळां मान्य ।
नेणता होतो अमान्य ।
जेणेंकरितां होईजे धन्य ।
तेंचि घ्यावें ॥ १५॥
साक्षपी शाहाण्याची संगती ।
तेणें साक्षपी शाहाणे होती ।
आळसी मूर्खाची संगती ।
आळसी मूर्ख ॥ १६॥
उत्तम संगतीचें फळ सुख ।
अद्धम संगतीचें फळ दुःख ।
आनंद सांडुनियां शोक ।
कैसा घावा ॥ १७॥
ऐसें हें प्रगट दिसे ।
जनामधें उदंड भासे ।
प्राणीमात्र वर्ततसे ।
उभयेयोगें ॥ १८॥
येका योगें सकळ योग ।
येका योगें सकळ वियोग ।
विवेकयोगें सकळ प्रयोग ।
करीत जवे ॥ १९॥
अवचितें सांकडींत पडिलें ।
तरी तेथून पाहिजे निघालें ।
निघोन जातां जालें ।
परम समाधान ॥ २०॥
नाना दुर्जनांचा संग ।
क्षणक्षणा मनभंग ।
याकारणें कांहीं रंग ।
राखोन जावें ॥ २१॥
शाहाणा येत्‌न त्याच्या गुणें ।
पाहों जातां काये उणें ।
सुख संतोष भोगणें ।
नाना श्लाघ्यता ॥ २२॥
अतां लोकीं ऐसें आहे ।
सृष्टीमधें वर्तताहे ।
जो कोणी समजोन पाहे ।
त्यास घडे ॥ २३॥
बहुरत्न वसुंधरा ।
जाणजाणों विचार करा ।
समजल्यां प्रत्ययो अंतरा- ।
माजीं येतो ॥ २४॥
दुर्बळ अणि संपन्न ।
वेडें आणि वित्पन्न ।
हें अखंड दंडायमान ।
असतचि असे ॥ २५॥
येक भाग्यपुरुष मोडती ।
येक नवे भाग्यवंत होती ।
तैसीच विद्या वित्पती ।
होत जाते ॥ २६॥
येक भरे येक रितें ।
रितें मागुतें भरतें ।
भरतेंहि रितें होतें ।
काळांतरीं ॥ २७॥
ऐसी हे सृष्टीची चाली ।
संपत्ति दुपारची साउली ।
वयेसा तरी निघोन गेली ।
हळुहळु ॥ २८॥
बाळ तारुण्य आपुलें ।
वृधाप्य प्रचितीस आलें ।
ऐसें जाणोन सार्थक केलें ।
पाहिजे कोणियेकें ॥ २९॥
देह जैसें केलें तैसें होतें ।
येत्‌न केल्यां कार्ये साधतें ।
तरी मग कष्टावें तें ।
काय निमित्य ॥ ३०॥
इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे
जगजीवननिरूपणनाम
समास सातवा ॥
समास आठवा :
तत्त्वनिरसन ॥ श्रीराम ॥
नाभीपासून उन्मेषवृत्ती ।
तेचि परा जाणिजे श्रोतीं ।
ध्वनिरूप पश्यंती ।
हृदईं वसे ॥ १॥
कंठापासून नाद जाला ।
मध्यमा वाचा बोलिजे त्याला ।
उच्चर होतां अक्षराला ।
वैखरी बोलिजे ॥ २॥
नाभिस्थानीं परा वाचा ।
तोचि ठाव अंतःकर्णाचा ।
अंतःकर्णपंचकाचा ।
निवाडा ऐसा ॥ ३॥
निर्विकल्प जें स्फुरण ।
उगेंच असतां आठवण ।
तें जाणावें अंतःकर्ण ।
जाणतीकळा ॥ ४॥
अंतःकर्ण आठवलें ।
पुढें होये नव्हेसें गमलें ।
करूं न करू ऐसें वाटलें ।
तेंचि मन ॥ ५॥
संकल्प विकल्प तेंचि मन ।
जेणें करितां अनुमान ।
पुढें निश्चयो तो जाण ।
रूप बुद्धीचें ॥ ६॥
करीनचि अथवा न करी ।
ऐसा निश्चयोचि करी ।
तेचि बुद्धि हे अंतरीं ।
विवेकें जाणावी ॥ ७॥
जे वस्तुचा निश्चये केला ।
पुढें तेचि चिंतूं लागला ।
तें चित्त बोलिल्या बोला ।
येथार्थ मानावें ॥ ८॥
पुढें कार्याचा अभिमान धरणें ।
हें कार्ये तों अगत्य करणें ।
ऐस्या कार्यास प्रवर्तणें ।
तोचि अहंकारु ॥ ९॥
ऐसें अंतःकर्णपंचक ।
पंच वृत्ती मिळोन येक ।
कार्येभागें प्रकारपंचक ।
वेगळाले ॥ १०॥
जैक्षे पांचहि प्राण ।
कार्येभागें वेगळाले जाण ।
नाहीं तरी वायोचें लक्षण ।
येकचि असे ॥ ११॥
सर्वांगीं व्यान नाभी समान ।
कंठी उदान गुदीं अपान ।
मुखीं नासिकीं प्राण ।
नेमस्त जाणावा ॥ १२॥
बोलिलें हें प्राणपंचक ।
आतां ज्ञानैंद्रियेंपंचक ।
श्रोत्र त्वचा चक्षु जिव्हा नासिक ।
ऐसीं हें ज्ञानेंद्रियें ॥ १३॥
वाचा पाणी पाद शिस्न गुद ।
हे कर्मैंद्रियें प्रसिद्ध ।
शब्द स्परुष रूप रस गंध ।
ऐसें हें विषयपंचक ॥ १४॥
अंतःकर्ण प्राणपंचक ।
ज्ञानेंद्रियें कर्मेंद्रिये पंचक ।
पांचवें विषयपंचक ।
ऐसीं हे पांच पंचकें ॥ १५॥
ऐसें हे पंचविस गुण ।
मिळोन सूक्ष्म देह जाण ।
याच कर्दम बोलिला श्रवण ।
केलें पाहिजे ॥ १६॥
अंतःकर्ण व्यान श्रवण वाचा ।
शब्द विषये आकाशाचा ।
पुढें विस्तार वायोचा ।
बोलिला असे ॥ १७॥
मन समान त्वचा पाणी ।
स्पर्श रूप हा पवनीं ।
ऐसे हे अडाखे साधुनी ।
कोठा करावा ॥ १८॥
बुद्धि उदान नयेन चरण ।
रूपविषयाचें दर्शन ।
संकेतें बोलिलें मन ।
घालून पाहिजे ॥ १९॥
चित्त अपान जिव्हा शिस्न ।
रसविषये आप जाण ।
पुढें ऐका सावधान ।
पृथ्वीचें रूप ॥ २०॥
अहंकार प्राण घ्राण ।
गुद गंधविषये जाण ।
ऐसे केलें निरूपण ।
शास्त्रमतें ॥ २१॥
ऐसा हा सूक्ष्म देहे ।
पाहातां होईजे निसंदेहे ।
येथें मन घालून पाहे ।
त्यासीच हें उमजे ॥ २२॥
ऐसें सूक्ष्म देहे बोलिलें ।
पुढें स्थूळ निरोपिलें ।
आकाश पंचगुणें वर्तलें ।
कैसें स्थुळीं ॥ २३॥
काम क्रोध शोक मोहो भये ।
हा पंचविध आकाशाचा अन्वये ।
पुढें पंचविध वायो ।
निरोपिला ॥ २४॥
चळण वळण प्रासारण ।
निरोध आणि आकोचन ।
हें पंचविध लक्षण ।
प्रभंजनाचें ॥ २५॥
क्षुधा त्रुषा आलस्य निद्रा मैथुन ।
हे तेजाचे पंचविध गुण ।
आतां पुढें आपलक्षण ।
निरोपिलें पाहिजे ॥ २६॥
शुक्लीत श्रोणीत लाळ मूत्र स्वेद ।
हा पंचविध आपाचा भेद ।
पुढें पृथ्वी विशद ।
केली पाहिजे ॥ २७॥
अस्ति मांष त्वचा नाडी रोम ।
हे पृथ्वीचे पंचविध धर्म ।
ऐसे स्थूळ देहाचें वर्म ।
बोलिलें असे ॥ २८॥
पृथ्वी आप तेज वायो आकाश ।
हे पांचाचे पंचविस ।
ऐसें मिळोन स्थूळ देहास ।
बोलिजेतें ॥ २९॥
तिसरा देह कारण अज्ञान ।
चौथा माहांकारण ज्ञान ।
हे च्यारी देह निर्शितां विज्ञान ।
परब्रह्म तें ॥ ३०॥
विचारें चौदेहावेगळें केलें ।
मीपण तत्वासरिसें गेलें ।
अनन्य आत्मनिवेदन जालें ।
परब्रह्मीं ॥ ३१॥
विवेकें चुकला जन्म मृत्य ।
नरदेहीं साधिलें महत्कृत्य ।
भक्तियोगें कृत्यकृत्य ।
सार्थक जालें ॥ ३२॥
इति श्री पंचीकर्ण ।
केलेंचि करावें विवर्ण ।
लोहाचें जालें सुवर्ण ।
परिसाचेनयोगें ॥ ३३॥
हाहि दृष्टांत घडेना ।
परिसाचेन परीस करवेना ।
शरण जातां साधुजना ।
साधुच होइजे ॥ ३४॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवाअदे
तत्वनिरूपणनाम समास आठवा ॥
समास नवना :
तनुचतुष्टयनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
स्थूळ सूक्ष्म कारण माहाकारण ।
ऐसे हे चत्वार देह जाण ।
जागृति स्वप्न सुषुप्ति पूर्ण ।
तुर्या जाणावी ॥ १॥
विश्व तैजस प्राज्ञ ।
प्रत्यगात्मा हे अभिमान ।
नेत्रस्थान कंठस्थान हृदयस्थान ।
मूर्धनी ते ॥ २॥
स्थूळभोग प्रविक्तभोग ।
आनंदभोग आनंदावभासभोग ।
ऐसे हे चत्वार भोग ।
चौंदेहाचे ॥ ३॥
अकार उकार मकार ।
अर्धमात्रा तो ईश्वर ।
ऐस्या मात्रा चत्वार ।
चौंदेहाच्या ॥ ४॥
तमोगुण रजोगुण ।
सत्वगुण शुद्धसत्वगुण ।
ऐसे हे चत्वार गुण ।
चौंदेहाचे ॥ ५॥
क्रियाशक्ति द्रव्याशक्ती ।
इछाशक्ति ज्ञानशक्ती ।
ऐशा चत्वार शक्ती ।
चौंदेहाच्या ॥ ६॥
ऐसीं हे बत्तिस तत्वें ।
दोहींचीं पन्नास तत्वें ।
अवघीं मिळोन ब्यासि तत्वें ।
अज्ञान आणी ज्ञान ॥ ७॥
ऐसीं हे तत्वें जाणावीं ।
जाणोन माइक वोळखावीं ।
आपण साक्षी निरसावीं ।
येणें रितीं ॥ ८॥
साक्षी म्हणिजे ज्ञान ।
ज्ञानें वोळखावें अज्ञान ।
ज्ञानाज्ञानाचें निर्शन ।
देहासरिसें ॥ ९॥
ब्रह्मांडीं देह कल्पिले ।
विराट हिरण्यगर्भ बोलिले ।
ते हे विवेकें निर्शले ।
आत्मज्ञानें ॥ १०॥
आत्मानात्माविवेक करितां ।
सारासारविचार पाहतां ।
पंचभूतांची माइक वार्ता ।
प्रचित आली ॥ ११॥
अस्ति मांष त्वचा नाडी रोम ।
हे पांचहि पृथ्वीचे गुणधर्म ।
प्रत्यक्ष शरीरीं हें वर्म ।
शोधून पाहावें ॥ १२॥
शुक्लीत श्रोणीत लाळ मूत्र स्वेद ।
हे आपाचे पंचकभेद ।
तत्वें समजोन विशद ।
करून घावीं ॥ १३॥
क्षुधा त्रुषा आलस्य निद्रा मैथुन ।
हे पांचहि तेजाचे गुण ।
या तत्वांचें निरूपण ।
केलेंचि करावें ॥ १४॥
चळण वळण प्रासारण ।
निरोध आणि आकोचन ।
हें पंचहि वायोचे गुण ।
श्रोतीं जाणावे ॥ १५॥
काम क्रोध शोक मोहो भये ।
हा आकाशाचा परिपाये ।
हें विवरल्याविण काये ।
समजों जाणें ॥ १६॥
असो ऐसें हें स्थूळ शरीर ।
पंचविस तत्वांचा विस्तार ।
आतां सूक्ष्मदेहाचा विचार ।
बोलिजेल ॥ १७॥
अंतःकर्ण मन बुद्धि चित्त अहंकार ।
आकाशपंचकाचा विचार ।
पुढें वायो निरोत्तर ।
होऊन ऐका ॥ १८॥
व्यान समान उदान ।
प्राण आणी अपान ।
ऐसे हे पांचहि गुण ।
वायोतत्वाचे ॥ १९॥
श्रोत्र त्वचा चक्षु जिव्हा घ्राण ।
हें पांचहि तेजाचे गुण ।
आतां आप सावधान ।
होऊन ऐका ॥ २०॥
वाचा पाणी पाद शिस्न गुद ।
हे आपाचे गुण विशद ।
आतां पृथ्वी विशद ।
निरोपिली ॥ २१॥
शब्द स्पर्श रूप रस गंध ।
हे पृथ्वीचे गुण विशद ।
ऐसे हे पंचवीस तत्वभेद ।
सूक्ष्म देहाचे ॥ २२॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवाअदे
तनुचतुष्टयेनाम समास नववा ॥
समास दहावा :
टोणपसिद्धलक्षण ॥ श्रीराम ॥
आवर्णोदकीं हटकेश्वर ।
त्यास घडे नमस्कार ।
महिमा अत्यंतचि थोर ।
तया पाताळलिंगाचा ॥ १॥
परंतु तेथें जाववेना ।
शरीरें दर्शन घडेना ।
विवेकें आणावें अनुमाना ।
तया ईश्वरासी ॥ २॥
सातां समुद्रांचे वेडे ।
उदंड भूमि पैलिकडे ।
सेवटीं तुटले कडे ।
भूमंडळाचे ॥ ३॥
सात समुद्र वोलांडावे ।
तेथें जाणें कैसें फावे ।
म्हणोन विवेकी असावे ।
साधुजन ॥ ४॥
जें आपणास नव्हे ठावें ।
तें जाणतयास पुसावें ।
मनोवेगें तनें फिरावें ।
हें तों घडेना ॥ ५॥
जें चर्मदृष्टीस नव्हे ठावें ।
तें ज्ञानदृष्टीनें पाहावें ।
ब्रह्मांड विवरोन राहावें ।
समाधानें ॥ ६॥
मध्यें आहे भूमीचें चडळ ।
म्हणौन आकाश आणि पाताळ ।
तें चडळ नस्तां अंतराळ ।
चहुंकडे ॥ ७॥
तयास परब्रह्म म्हणावें ।
जें उपाधीवेगळें स्वभावें ।
जेथें दृश्यमायेच्या नांवें ।
सुन्याकार ॥ ८॥
दृष्टीचें देखणें दृश्य ।
मनाचें देखणें भास ।
मनातीत निराभास ।
विवेकें जाणावें ॥ ९॥
दृश्य भास अवघा विघडे ।
विवेक तेथें पवाडे ।
भूमंडळीं ज्ञाते थोडे ।
सूक्ष्मदृष्टीचे ॥ १०॥
वाच्यांश वाचेनें बोलावा ।
न बोलतां लक्ष्यांश जाणावा ।
निर्गुण अनुभवास आणावा ।
गुणाचेनयोगें ॥ ११॥
नाना गुणास आहे नाश ।
निर्गुण तें अविनाश ।
ढोबळ्याहून विशेष ।
सूक्ष्म देखणें ॥ १२॥
जें दृष्टीस न पडे ठावें ।
तें ऐकोन जाणावें ।
श्रवणमननें पडे ठावें ।
सकळ कांहीं ॥ १३॥
अष्टधेचे जिनस नाना ।
उदंड पाहातां कळेना ।
अवघें सगट पिटावेना ।
कोणियेकें ॥ १४॥
सगट सारिखी स्थिती जाली ।
तेथें परीक्षाच बुडाली ।
चविनटानें कालविलीं ।
नाना अन्नें ॥ १५॥
टोणपा नव्हे गुणग्राहिक ।
मुर्खास कळेना विवेक ।
विवेक आणि अविवेक ।
येकचि म्हणती ॥ १६॥
उंच नीच कळेना ज्याला ।
तेथें अभासचि बुडाला ।
नाना अभ्यासें प्राणियाला ।
सुटिका कैंची॥ १७॥
वेड लागोन जालें वोंगळ ।
त्यास सारिखेंच वाटे सकळ ।
तें जाणावें बाश्कळ ।
विवेकी नव्हेती ॥ १८॥
ज्यास अखंड होतो नाश ।
त्यासीच म्हणती अविनाश ।
बहुचकीच्या लोकांस ।
काये म्हणावें ॥ १९॥
ईश्वरें नाना भेद केले ।
भेदें सकळ सृष्टी चाले ।
आंधळे परीक्षवंत मिळाले ।
तेथें परीक्षा कैंची ॥ २०॥
जेथें परीक्षेचा अभाव ।
तो टोणपा समुदाव ।
गुणचि नाहीं गौरव ।
येईल कैंचें ॥ २१॥
खरें खोटें येकचि जालें ।
विवेकानें काय केलें ।
असार सांडून सार घेतलें ।
साधुजनीं ॥ २२॥
उत्तम वस्तूचि परीक्षा ।
कैसी घडे नतद्रक्षा ।
दीक्षाहीनापासीं दीक्षा ।
येईल कैंची ॥ २३॥
आपलेन वोंगळपणें ।
दिशाकरून शौच्य नेणे ।
वेद शास्त्रें पुराणें ।
त्यास काये करिती ॥ २४॥
आधीं राखावा आचार ।
मग पाहावा विचार।
आचारविचारें पैलपार ।
पाविजेतो ॥ २५॥
जे नेमकास न कळे ।
तें बश्कळास केवी कळे ।
डोळस ठकती आंधळे ।
कोण्या कामाचे ॥ २६॥
पापपुण्य स्वर्ग नर्क ।
अवघेंच मानिलें येक ।
विवेक आणी अविवेक ।
काये मानावें ॥ २७॥
अमृत विष येक म्हणती ।
परी विष घेतां प्राण जाती ।
कुकर्में होते फजिती ।
सत्कर्में कीर्ति वाढे ॥ २८॥
इहलोक आणि परलोक ।
जेथें नाहीं साकल्प विवेक ।
तेथें अवघेच निरार्थक ।
सकळ कांहीं ॥ २९॥
म्हणौन संतसंगेंचि जावें ।
सत्शास्त्रचि श्रवण करावें ।
उत्तम गुणास अभासावें ।
नाना प्रयेत्‌नें ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
टोणपसिद्धलक्षणनाम समास दहावा ॥
॥ दशक सतरावा समाप्त ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse