चतुर्दश अध्याय

अथ चतुर्दशोऽध्यायः ।   गुणत्रयविभागयोगः

        श्रीभगवानुवाच ।         

परं भूयः प्रवक्ष्यामि,

 ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् ।

यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे, 

परां सिद्धिमितो गताः ॥ १४-१॥

इदं ज्ञानमुपाश्रित्य, 

मम साधर्म्यमागताः ।

सर्गेऽपि नोपजायन्ते, 

प्रलये न व्यथन्ति च ॥ १४-२॥

मम योनिर्महद् ब्रह्म, 

तस्मिन् गर्भं दधाम्यहम् ।

सम्भवः सर्वभूतानां, 

ततो भवति भारत ॥ १४-३॥

सर्वयोनिषु कौन्तेय, 

मूर्तयः सम्भवन्ति याः ।

तासां ब्रह्म महद्योनिर्, 

अहं बीजप्रदः पिता ॥ १४-४॥

सत्त्वं रजस्तम इति, 

गुणाः प्रकृतिसम्भवाः ।

निबध्नन्ति महाबाहो, 

देहे देहिनम् अव्ययम् ॥ १४-५॥

तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्, 

प्रकाशकमनामयम् ।

सुखसंगेन बध्नाति, 

ज्ञानसंगेन चानघ ॥ १४-६॥

रजो रागात्मकं विद्धि, 

तृष्णासङ्गसमुद्भवम् ।

तन् निबध्नाति कौन्तेय, 

कर्मसंगेन देहिनम् ॥ १४-७॥

तमस्त्वज्ञानजं विद्धि, 

मोहनं सर्वदेहिनाम् ।

प्रमादालस्यनिद्राभिस्, 

तन्निबध्नाति भारत ॥ १४-८॥

सत्त्वं सुखे संजयति, 

रजः कर्मणि भारत ।

ज्ञानमावृत्य तु तमः, 

प्रमादे संजयत्युत ॥ १४-९॥

रजस्तमश्चाभिभूय, 

सत्त्वं भवति भारत ।

रजः सत्त्वं तमश्चैव, 

तमः सत्त्वं रजस्तथा ॥ १४-१०॥

सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्,

 प्रकाश उपजायते ।

ज्ञानं यदा तदा विद्याद्, 

विवृद्धं सत्त्वमित्युत ॥ १४-११॥

लोभः प्रवृत्तिरारम्भः, 

कर्मणामशमः स्पृहा ।

रजस्येतानि जायन्ते, 

विवृद्धे भरतर्षभ ॥ १४-१२॥

अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च,

 प्रमादो मोह एव च ।

तमस्येतानि जायन्ते, 

विवृद्धे कुरुनन्दन ॥ १४-१३॥

यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु, 

प्रलयं याति देहभृत् ।

तदोत्तमविदां लोकान्, 

अमलान्प्रतिपद्यते ॥ १४-१४॥

रजसि प्रलयं गत्वा, 

कर्मसंगिषु जायते ।

तथा प्रलीनस्तमसि, 

मूढयोनिषु जायते ॥ १४-१५॥

कर्मणः सुकृतस्याहुः, 

सात्त्विकं निर्मलं फलम् ।

रजसस्तु फलं दुःखम्, 

अज्ञानं तमसः फलम् ॥ १४-१६॥

सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञानं, 

रजसो लोभ एव च ।

प्रमादमोहौ तमसो, 

भवतोऽज्ञानमेव च ॥ १४-१७॥

ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था,

 मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः ।

जघन्यगुणवृत्तिस्था, 

अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ १४-१८॥

नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं,

 यदा द्रष्टानुपश्यति ।

गुणेभ्यश्च परं वेत्ति, 

मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥ १४-१९॥

गुणानेतानतीत्य त्रीन्, 

देही देहसमुद्भवान् ।

जन्ममृत्युजरादुःखैर्, 

विमुक्तोऽमृतमश्नुते ॥ १४-२०॥

        अर्जुन उवाच ।         

कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणानेतान्,

 अतीतो भवति प्रभो ।

किमाचारः कथं चैतांस्, 

त्रीन्गुणानतिवर्तते ॥ १४-२१॥

        श्रीभगवानुवाच ।         

प्रकाशं च प्रवृत्तिं च, 

मोहमेव च पाण्डव ।

न द्वेष्टि सम्प्रवृत्तानि न, 

निवृत्तानि काङ्क्षति ॥ १४-२२॥

उदासीनवदासीनो, 

गुणैर्यो न विचाल्यते ।

गुणा वर्तन्त इत्येवं, 

योऽवतिष्ठति नेङ्गते ॥ १४-२३॥

समदुःखसुखः स्वस्थः, 

समलोष्टाश्मकाञ्चनः ।

तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्, 

तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः ॥ १४-२४॥

मानापमानयोस्तुल्यस्,

 तुल्यो मित्रारिपक्षयोः ।

सर्वारम्भपरित्यागी,

 गुणातीतः स उच्यते ॥ १४-२५॥

मां च योऽव्यभिचारेण,

 भक्तियोगेन सेवते ।

स गुणान्समतीत्यैतान्, 

ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ १४-२६॥

ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहम्, 

अमृतस्याव्ययस्य च ।

शाश्वतस्य च धर्मस्य, 

सुखस्यैकान्तिकस्य च ॥ १४-२७॥

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु

ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे

गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४॥