दशक सोळावा
Embedded Files
दशक सोळावा :
सप्ततिन्वय
समास पहिला :
वाल्मीकि स्तवननिरूपण ॥ श्रीराम ॥
धन्य धन्य तो वाल्मीक ।
ऋषीमाजी पुण्यश्लोक ।
जयाचेन हा त्रिलोक्य ।
पावनजाला ॥ १॥
भविष्य आणी शतकोटी ।
हें तों नाहीं देखिलें दृष्टीं ।
धांडोळितां सकळ सृष्टि ।
श्रुत नव्हे ॥ २॥
भविष्याचें येक वचन ।
कदाचित जालें प्रमाण ।
तरी आश्चिर्य मानिती जन ।
भूमंडळीचे ॥ ३॥
नसतां रघुनाथावतार ।
नाहीं पाहिला शास्त्राधार ।
रामकथेचा विस्तार ।
विस्तारिला जेणें ॥ ४॥
ऐसा जयाचा वाग्विळास ।
ऐकोनी संतोषला महेश ।
मग विभागिलें त्रयलोक्यास ।
शतकोटी रामायेण ॥ ५॥
ज्याचें कवित्व शंकरें पाहिलें ।
इतरां न वचे अनुमानलें ।
रामौपासकांसी जालें ।
परम समाधान ॥ ६॥
ऋषी होते थोर थोर ।
बहुतीं केला कवित्वविचार ।
परी वाल्मीकासारिखा कवेश्वर ।
न भूतो न भविष्यति ॥ ७॥
पूर्वीं केली दृष्ट कर्में ।
परी पावन जाला रामनामें ।
नाम जपतां दृढ नेमें ।
पुण्यें सीमा सांडिली ॥ ८॥
उफराटे नाम म्हणतां वाचें ।
पर्वत फुटले पापाचे ।
ध्वज उभारले पुण्याचे ।
ब्रह्मांडावरुते ॥ ९॥
वाल्मीकें जेथें तप केलें ।
तें वन पुण्यपावन जालें ।
शुष्क काष्ठीं अंकुर फुटले ।
तपोबळें जयाच्या ॥ १०॥
पूर्वी होता वाल्हाकोळी ।
जीवघातकी भूमंडळीं ।
तोचि वंदिजे सकळीं ।
विबुधीं आणि ऋषेश्वरीं ॥ ११॥
उपरती आणि अनुताप ।
तेथें कैंचें उरेल पाप ।
देह्यांततपें पुण्यरूप ।
दुसरा जन्म जाला ॥ १२॥
अनुतापें आसन घातलें ।
देह्यांचें वारुळ जालें ।
तेंचि नाम पुढें पडिलें ।
वाल्मीक ऐसें ॥ १३॥
वारुळास वाल्मीक बोलिजे ।
म्हणोनि वाल्मीक नाम साजे ।
जयाच्या तीव्र तपें झिजे ।
हृदय तापसाचें ॥ १४॥
जो तापसांमाजीं श्रेष्ठ ।
जो कवेश्वरांमधें वरिष्ठ ।
जयाचें बोलणें पष्ट ।
निश्चयाचें ॥ १५॥
जो निष्ठावंतांचें मंडण ।
रघुनाथभक्तांचें भूषण ।
ज्याची धारणा असाधारण ।
साधकां सदृढ करी ॥ १६॥
धन्य वाल्मीक ऋषेश्वर ।
समर्थाचा कवेश्वर ।
तयासी माझा नमस्कार ।
साष्टांगभावें ॥ १७॥
वाल्मीक ऋषी बोलिला नसता ।
तरी आम्हांसी कैंची रामकथा ।
म्हणोनियां समर्था ।
काय म्हणोनी वर्णावें ॥ १८॥
रघुनथकीर्ति प्रगट केली ।
तेणें तयची महिमा वाढली ।
भक्त मंडळी सुखी जाली ।
श्रवणमात्रें ॥ १९॥
आपुला काळ सार्थक केला ।
रघुनाथकीर्तिमधें बुडाला ।
भूमंडळीं उधरिला ।
बहुत लोक ॥ २०॥
रघुनाथ भक्त थोर थोर ।
महिमा जयांचा अपार ।
त्या समस्तांचा किंकर ।
रामदास म्हणे ॥ २१॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
वाल्मीकस्तवननिरूपणनाम
समास पहिला ॥
समास दुसरा :
सूर्यस्तवननिरूपण ॥ श्रीराम ॥
धन्य धन्य हा सूर्यवौंश ।
सकळ वौंशामधें विशेष ।
मार्तंडमंडळाचा प्रकाश ।
फांकला भूमंडळीं ॥ १॥
सोमाआंगीं आहे लांछन ।
पक्षा येका होय क्षीण ।
रविकिर्ण फांकता आपण ।
कळाहीन होये ॥ २॥
याकारणें सूर्यापुढें ।
दुसरी साम्यता न घडे ।
जयाच्या प्रकाशें उजेडे ।
प्राणीमात्रासी ॥ ३॥
नाना धर्म नाना कर्में ।
उत्तमें मध्यमें अधमें ।
सुगमें दुर्गमें नित्य नेमें ।
सृष्टीमधें चालती ॥ ४॥
वेदशास्त्रें आणी पुराणें ।
मंत्र यंत्र नाना साधनें ।
संध्या स्नान पूजाविधानें ।
सूर्येंविण बापुडीं ॥ ५॥
नाना योग ना मतें ।
पाहों जातां असंख्यातें ।
जाती आपुलाल्या पंथें ।
सूर्यौदय जालियां ॥ ६॥
प्रपंचिक अथवा परमार्थिक ।
कार्य करणें कोणीयेक ।
दिवसेंविण निरार्थक ।
सार्थक नव्हे ॥ ७॥
सूर्याचें अधिष्ठान डोळे ।
डोळे नसतां सर्व आंधळे ।
याकारणें कांहींच न चले ।
सूर्येंविण ॥ ८॥
म्हणाल अंध कवित्वें करिती ।
तरी हेहि सुर्याचीच गती ।
थंड जालियां आपुली मती ।
मग मतिप्रकाश कैंचा ॥ ९॥
उष्ण प्रकाश तो सूर्याचा ।
शीत प्रकाश तो चंद्राचा ।
उष्णत्व नस्तां देह्याचा ।
घात होये ॥ १०॥
याकारणें सूर्येंविण ।
सहसा न चले कारण ।
श्रोते तुम्ही विचक्षण ।
शोधून पाहा ॥ ११॥
हरिहरांच्या अवतरमूर्ती ।
शिवशक्तीच्या अनंत वेक्ती ।
यापूर्वीं होता गभस्ती ।
आतां हि आहे ॥ १२॥
जितुके संसारासि आले ।
तितुके सूर्याखालें वर्तले ।
अंती देहे त्यागून गेले ।
प्रभाकरादेखतां ॥ १३॥
चंद्र ऐलीकडे जाला ।
क्षीरसागरीं मधून काढिला ।
चौदा रत्नांमधें आला ।
बंधु लक्षुमीचा ॥ १४॥
विश्वचक्षु हा भास्कर ।
ऐसें जाणती लाहानथोर ।
याकारणें दिवाकर ।
श्रेष्ठांहून श्रेष्ठ ॥ १५॥
अपार नभमार्ग क्रमणें ।
ऐसेंचि प्रत्यहीं येणें जाणें ।
या लोकोपकाराकारणें ।
आज्ञा समर्थाची ॥ १६॥
दिवस नस्तां अंधकार ।
सर्वांसी नकळे सारासार ।
दिवसेंविण तश्कर ।
कां दिवाभीत पक्षी ॥ १७॥
सूर्यापुढें आणिक दुसरें ।
कोण आणावें सामोरें ।
तेजोरासी निर्धारें ।
उपमेरहित ॥ १८॥
ऐसा हा सविता सकळांचा ।
पूर्वज होय रघुनाथाचा ।
अगाध महिमा मानवी वाचा ।
काये म्हणोनि वर्णावी ॥ १९॥
रघुनाथवौंश पूर्वापर ।
येकाहूनि येक थोर ।
मज मतिमंदास हा विचार ।
काये कळे ॥ २०॥
रघुनाथाचा समुदाव ।
तेथें गुंतला अंतर्भाव ।
म्हणोनी वर्णितां महत्व ।
वाग्दुर्बळ मी ॥ २१॥
सकळ दोषाचा परिहार ।
करितां सूर्यास नमस्कार ।
स्फूर्ति वाढे निरंतर ।
सूर्यदर्शन घेतां ॥ २२॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
सूर्यस्तवननिरूपणनाम
समास दुसरा ॥
समास तिसरा :
पृथ्वीस्तवननिरूपण ॥ श्रीराम ॥
धन्य धन्य हे वसुमती ।
इचा महिमा सांगों किती ।
प्राणीमात्र तितुके राहाती ।
तिच्या आधारें ॥ १॥
अंतरिक्ष राहाती जीव ।
तोहि पृथ्वीचा स्वभाव ।
देहे जड नस्तां जीव ।
कैसे तगती ॥ २॥
जाळिती पोळिती कुदळिती ।
नांगरिती उकरिती खाणती ।
मळ मूत्र तिजवरी करिती ।
आणी वमन ॥ ३॥
नासकें कुजकें जर्जर ।
पृथ्वीविण कैंची थार ।
देह्यांतकाळीं शरीर ।
तिजवरी पडे ॥ ४॥
बरें वाईट सकळ कांहीं ।
पृथ्वीविण थार नाहीं ।
नाना धातु द्रव्य तें हि ।
भूमीचे पोटीं ॥ ५॥
येकास येक संव्हारिती ।
प्राणी भूमीवरी असती ।
भूमी सांडून जाती ।
कोणीकडे ॥ ६॥
गड कोठ पुरें पट्टणें ।
नाना देश कळती अटणें ।
देव दानव मानव राहाणें ।
पृथ्वीवरी ॥ ७॥
नाना रत्नें हिरे परीस ।
नाना धातु द्रव्यांश ।
गुप्त प्रगट कराव्यास ।
पृथ्वीविण नाहीं ॥ ८॥
मेरुमांदार हिमाचळ ।
नाना अष्टकुळाचळ ।
नाना पक्षी मछ व्याळ ।
भूमंडळीं ॥ ९॥
नाना समुद्रापैलीकडे ।
भोंवतें आवर्णोदका कडें ।
असंभाव्य तुटले कडे ।
भूमंडळाचे ॥ १०॥
त्यामधें गुप्त विवरें ।
लाहानथोरें अपारें ।
तेथें निबिड अंधकारें ।
वस्ती कीजे ॥ ११॥
आवर्णोदक तें अपार ।
त्याचा कोण जाणे पार ।
उदंड दाटले जळचर ।
असंभाव्य मोठे ॥ १२॥
त्या जीवनास आधार पवन ।
निबिड दाट आणी घन ।
फुटों शकेना जीवन ।
कोणेकडे ॥ १३॥
त्या प्रभंजनासी आधार ।
कठिणपणें अहंकार ।
ऐसा त्या भूगोळाचा पार ।
कोण जाणे ॥ १४॥
नाना पदार्थांच्या खाणी ।
धातुरत्नांच्या दाटणी ।
कल्पतरु चिंतामणी ।
अमृतकुंडें ॥ १५॥
नाना दीपें नाना खंडें ।
वसती उद्वसें उदंडें ।
तेथें नाना जीवनाचीं बंडें ।
वेगळालीं ॥ १६॥
मेरुभोंवते कडे कापले ।
असंभाव्य कडोसें पडिलें ।
निबिड तरु लागले ।
नाना जिनसी ॥ १७॥
त्यासन्निध लोकालोक ।
जेथें सूर्याचें फिरे चाक ।
चंद्रादि द्रोणाद्रि मैनाक ।
माहां गिरी ॥ १८॥
नाना देशीं पाषाणभेद ।
नाना जिनसी मृत्तिकाभेद ।
नाना विभूति छंद बंद ।
नाना खाणी ॥ १९॥
बहुरत्न हे वसुंदरा ।
ऐसा पदार्थ कैचा दुसरा ।
अफट पडिलें सैरावैरा ।
जिकडे तिकडे ॥ २०॥
अवघी पृथ्वी फिरोन पाहे ।
ऐसा प्राणी कोण आहे ।
दुजी तुळणा न साहे ।
धरणीविषीं ॥२१॥
नाना वल्ली नाना पिकें ।
देसोदेसी अनेकें ।
पाहों जातां सारिख्या सारिखें ।
येक हि नाहीं ॥ २२॥
स्वर्ग मृत्यु आणिपाताळें ।
अपूर्व रचिलीं तीन ताळें।
पाताळलोकीं माहां व्याळें ।
वस्ती कीजे ॥ २३॥
नान वल्ली बीजांची खाणी ।
ते हे विशाळ धरणी ।
अभिनव कर्त्याची करणी ।
होऊन गेली ॥ २४॥
गड कोठ नाना नगरें ।
पुरें पट्टणें मनोहरें ।
सकळां ठाईं जगदेश्वरें ।
वस्ती कीजे ॥ २५॥
माहां बळी होऊन गेले ।
पृथ्वीवरी चौताळले ।
सामर्थ्यें निराळे राहिले ।
हें तों घडेना ॥ २६॥
असंभाव्य हे जगती।
जीव कितीयेक जाती ।
नाना अवतारपंगती ।
भूमंडळावरी ॥ २७॥
सध्यां रोकडे प्रमाण ।
कांहीं करावा नलगे अनुमान ।
नाना प्रकारीचें जीवन ।
पृथ्वीचेनि आधारें ॥ २८॥
कित्तेक भूमी माझी म्हणती ।
सेवटीं आपणचि मरोन जाती ।
कित्तेक काळ होतां जगती ।
जैसी तैसी ॥ २९॥
ऐसा पृथ्वीचा महिमा ।
दुसरी काये द्यावी उपमा ।
ब्रह्मादिकापासुनी आम्हां ।
आश्रयोचि आहे ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
पृथ्वीस्तवननिरूपणनाम
समास तिसरा ॥
समास चौथा :
आपनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
आतां सकळांचे ज्नमस्थान ।
सकळ जीवांचे जीवन ।
जयास आपोनारायेण ।
ऐसें बोलिजे ॥ १॥
पृथ्वीस आधार आवर्णोदक ।
सप्तसिंधूचें सिंधोदक ।
नाना मेघीचें मेघोदक ।
भूमंडळीं चालिलें ॥ २॥
नाना नद्या नाना देसीं ।
वाहात मिळाल्या सागरासी ।
लाहानथोर पुण्यरासी ।
अगाध महिमे ॥ ३॥
नद्या पर्वतींहून कोंसळल्या ।
नाना सांकडीमधें रिचविल्या ।
धबाबां खळाळां चालिल्या ।
असंभाव्य ॥ ४॥
कूप बावी सरोवरें ।
उदंड तळीं थोरथोरें ।
निर्मळें उचंबळती नीरें ।
नाना देसीं ॥ ५॥
गायेमुखें पाट जाती ।
नाना कालवे वाहती ।
नाना झर्या झिरपती ।
झरती नीरें ॥ ६॥
डुरें विहीरें पाझर ।
पर्वत फुटोन वाहे नीर ।
ऐसे उदकाचे प्रकर ।
भूमंडळीं ॥ ७॥
जितुके गिरी तितुक्या धारा ।
कोंसळती भयंकरा ।
पाभळ वाहाळा अपारा ।
उकळ्या सांडिती ॥ ८॥
भूमंडळीचें जळ आघवें।
किती म्हणोनी सांगावें ।
नाना कारंजीं आणावें ।
बांधोनी पाणी ॥ ९॥
डोहो डवंके खबाडीं टांकीं ।
नाना गिरिकंदरीं अनेकीं ।
नाना जळें नाना लोकीं ।
वेगळालीं ॥ १०॥
तीर्थें येकाहून येक ।
माहां पवित्र पुण्यदायक ।
अगाध महिमा शास्त्रकारक ।
बोलोनि गेले ॥ ११॥
नाना तीर्थांची पुण्योदकें ।
नाना स्थळोस्थळीं सीतळोदकें ।
तैसींच नाना उष्णोदकें ।
ठाईं ठाईं ॥ १२॥
नाना वल्लीमधें जीवन ।
नाना फळीं फुलीं जीवन ।
नाना कंदीं मुळीं जीवन ।
गुणकारकें ॥ १३॥
क्षीरोदकें सिंधोदकें ।
विषोदकें पीयूषोदकें ।
नाना स्थळांतरीं उदकें ।
नाना गुणाचीं ॥ १४॥
नाना युक्षदंडाचे रस ।
नाना फळांचे नाना रस ।
नाना प्रकारीचे गोरस।
मद पारा गुळत्र ॥ १५॥
नाना मुक्तफळांचें पाणी ।
नाना रत्नी तळपें पाणी ।
नाना शस्त्रामधें पाणी ।
नाना गुणाचें ॥ १६॥
शुक्लीत श्रोणीत लाळ मूत्र स्वेद ।
नाना उदकाचे नाना भेद ।
विवरोन पाहातां विशद ।
होत जातें ॥ १७॥
उदकाचे देह केवळ ।
उदकाचेंचि भूमंडळ ।
चंद्रमंडळ सूर्यमंडळ ।
उदकाकरितां ॥ १८॥
क्षारसिंधु क्षीरसिंधु ।
सुरासिंधु आज्यसिंधु ।
दधिसिंधु युक्षरससिंधु ।
शुद्ध सिंधु उदकाचा ॥ १९॥
ऐसें उदक विस्तारलें ।
मुळापासून सेवटा आलें ।
मधेहि ठाईं ठाईं उमटलें ।
ठाईं ठाईं गुप्त ॥ २०॥
जे जे बीजीं मिश्रीत जालें ।
तो तो स्वाद घेऊन उठिलें ।
उसामधें गोडीस आलें ।
परम सुंदर ॥ २१॥
उदकाचें बांधा हें शरीर ।
उदक चि पाहिजे तदनंतर ।
उदकचि उत्पत्तिविस्तार ।
किती म्हणोनी सांगावा ॥ २२॥
उदक तारक उदक मारक ।
उदक नाना सौख्यदायेक ।
पाहातं उदकाचा विवेक ।
अलोलिक आहे ॥ २३॥
भूमंडळीं धांवे नीर ।
नाना ध्वनी त्या सुंदर ।
धबाबां धबाबां थोर ।
रिचवती धारा ॥ २४॥
ठाईं ठाईं डोहो तुंबती ।
विशाळ तळीं डबाबिती ।
चबाबिती थबाबिती ।
कालवे पाट ॥ २५॥
येकी पालथ्या गंगा वाहाती ।
उदकें सन्निधचि असती ।
खळाळां झरे वाहाती ।
भूमीचे पोटीं ॥ २६॥
भूगर्भीं डोहो भरलें ।
कोण्ही देखिले ना ऐकिले ।
ठाईं ठाईं झोवीरे जाले ।
विदुल्यतांचे ॥ २७॥
पृथ्वीतळीं पाणी भरलें ।
पृथ्वीमधें पाणी खेळे ।
पृथ्वी प्रग्टलें ।
उदंड पाणी ॥ २८॥
स्वर्गमृत्यपाताळीं ।
येक नदी तीन ताळीं ।
मेघोदक अंतराळीं ।
वृष्टी करी ॥ २९॥
पृथ्वीचें मूळ जीवन ।
जीवनाचें मूळ दहन ।
दहनाचें मूळ पवन ।
थोराहून थोर ॥ ३०॥
त्याहून थोर परमेश्वर ।
महद्भूतांचा विचार ।
त्याहून थोर परात्पर ।
परब्रह्म जाणावें ॥ ३१॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
आपनिरूपणनाम
समास चौथा ॥
समास पांचवा :
अग्निनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
धन्य धन्य हा वैश्वानरु ।
होये रघुनाथाचा श्वशुरु ।
विश्वव्यापक विश्वंभरु ।
पिता जानकीचा ॥ १॥
ज्याच्या मुखें भगवंत भोक्ता ।
जो ऋषीचा फळदाता ।
तमहिमरोगहर्ता ।
भर्ता विश्वजनाचा ॥ २॥
नाना वर्ण नाना भेद ।
जीवमात्रास अभेद ।
अभेद आणी परम शुध ।
ब्रम्हादिकासी ॥ ३॥
अग्नीकरितां सृष्टी चाले ।
अग्नीकरितां लोक धाले ।
अग्नीकरितां सकळ ज्याले ।
लाहानथोर ॥ ४॥
अग्नीनें आळलें भूमंडळ ।
लोकांस राहव्या जालें स्थळ ।
दीप दीपिका नाना ज्वाळ ।
जेथें तेथें ॥ ५॥
पोटामधें जठराग्नी ।
तेणें क्षुधा लागे जनीं ।
अग्नीकरितां भोजनीं ।
रुची येते ॥ ६॥
अग्नी सर्वांगीं व्यापक ।
उष्णें राहे कूणी येक ।
उष्ण नस्तां सकळ लोक ।
मरोन जाती ॥ ७॥
आधीं अग्नी मंद होतो ।
पुढें प्राणी तो नासतो ।
ऐसा हा अनुभव येतो ।
प्राणीमात्रासी ॥ ८॥
असतां अग्नीचें बळ ।
शत्रु जिंके तात्काळ ।
अग्नी आहे तावत्काळ ।
जिणें आहे ॥ ९॥
नाना रस निर्माण जाले ।
अग्नीकरितां निपजले ।
माहांरोगी आरोग्य जाले ।
निमिषमात्रें ॥ १०॥
सूर्य सकळांहून विशेष ।
सूर्याउपरी अग्नीप्रवेश ।
रात्रभागीं लोक अग्नीस ।
साहें करिती ॥ ११॥
अंत्यजगृहींचा अग्नी आणिला ।
त्यास दोष नाहीं बोलिला ।
सकळां गृहीं पवित्र जाला ।
वैश्वानरु ॥ १२॥
अग्नीहोत्र नाना याग ।
अग्नीकरितां होती सांग ।
अग्नी त्रुप्त होतां मग ।
सुप्रसन्न होतो ॥ १३॥
देव दानव मानव ।
अग्नीकरितां चाले सर्व ।
सकळ जनासी उपाव ।
अग्नी आहे ॥ १४॥
लग्नें करिती थोर थोर ।
नाना दारूचा प्रकार ।
भूमंडळीं यात्रा थोर ।
दारूनें शोभती ॥ १५॥
नाना लोक रोगी होती ।
उष्ण औशधें सेविती ।
तेणे लोक आरोग्य होती ।
वन्हीकरितां ॥ १६॥
ब्रह्मणास तनुमनु ।
सूर्यदेव हुताशनु ।
येतद्विषईं अनुमानु ।
कांहींच नाहीं ॥ १७॥
लोकामध्यें जठरानळु ।
सागरीं आहे वडवनाळु ।
भूगोळाबाहेर आवर्णानळु ।
शिवनेत्रीं विदुल्यता ॥ १८॥
कुपीपासून अग्नी होतो ।
उंचदर्पणीं अग्नी निघतो ।
काष्ठमंथनी प्रगटतो ।
चकमकेनें ॥ १९॥
अग्नी सकळां ठाईं आहे ।
कठीण घिसणीं प्रगट होये ।
आग्यासर्पें दग्ध होये ।
गिरिकंदरें ॥ २०॥
अग्नीकरितां नाना उपाये ।
अग्नीकरितां नाना अपाय ।
विवेकेंविण सकल होये ।
निरार्थक ॥ २१॥
भूमंडळीं लाहानथोर ।
सकळांस वन्हीचा आधार ।
अग्निमुखें परमेश्वर ।
संतुष्ट होये ॥ २२॥
ऐसा अग्नीचा महिमा ।
बोलिजे तितुकी उणी उपमा ।
उत्तरोत्तर अगाध महिमा ।
अग्नीपुरुषाचा ॥ २३॥
जीत असतां सुखी करी ।
मेल्यां प्रेत भस्म करी ।
सर्वभक्षकु त्याची थोरी ।
काये म्हणोनी सांगावी ॥ २४॥
सकळ सृष्टीचा संव्हार ।
प्रळय करी वैश्वानर ।
वैश्वानरें पदार्थमात्र ।
कांहींच उरेना ॥ २५॥
नाना होम उदंड करिती ।
घरोघरीं वैशदेव चालती ।
नाना क्षेत्रीं दीप जळती ।
देवापासीं ॥ २६॥
दीपाराधनें निलांजनें ।
देव वोवाळिजे जनें ।
खरें खोटें निवडणें ।
दिव्य होतां ॥ २७॥
अष्टधा प्रकुर्ती लोक तिन्ही ।
सकळ व्यापून राहिला वन्ही ।
अगाध महिमा वदनीं ।
किती म्हणोनी बोलावा ॥ २८॥
च्यारी श्रृंगें त्रिपदीं जात ।
दोनी शिरें सप्त हात ।
ऐसा बोलिला शास्त्रार्थ ।
प्रचितीविण ॥ २९॥
ऐसा वन्ही उष्णमूर्ती ।
तो मी बोलिलों येथामती ।
न्यून्यपूर्ण क्षमा श्रोतीं ।
केलें पाहिजे ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
अग्निनिरूपणनाम
समास पांचवा ॥
समास सहावा :
वायुस्तवन ॥ श्रीराम ॥
धन्य धन्य हा वायुदेव ।
याचा विचित्र स्वभाव ।
वायोकरितां सकळ जीव ।
वर्तती जनीं ॥ १॥
वायोकरितां श्वासोश्वास ।
नाना विद्यांचा अभ्यास ।
वायोकरितां शरीरास ।
चळण घडे ॥ २॥
चळण वळण प्रासारण ।
निरोधन आणी आकोचन ।
प्राण अपान व्यान उदान ।
समान वायु ॥ ३॥
नाग कूर्म कर्कश वायो ।
देवदत्त धनंजयो।
ऐसे हे वायोचे स्वभावो ।
उदंड असती ॥ ४॥
वायो ब्रह्मांडीं प्रगटला ।
ब्रह्मांडदेवतांस पुरवला ।
तेथुनी पिंडी प्रगटला ।
नाना गुणें ॥ ५॥
स्वर्गलोकीं सकळ देव ।
तैसेचि पुरुषार्थी दानव ।
मृत्यलोकींचे मानव ।
विख्यात राजे ॥ ६॥
नरदेहीं नाना भेदे ।
अनंत भेदाचीं श्वापदें ।
वनचरें जळचरें आनंदें ।
क्रीडा करिती॥ ७॥
त्या समस्तांमधें वायु खेळे ।
खेचरकुळ अवघें चळे ।
उठती वन्हीचे उबाळे ।
वायोकरितां ॥ ८॥
वायो मेघाचें भरण भरी।
सवेंच पिटून परतें सारी ।
वायो ऐसा कारबरी ।
दुसरा नाहीं ॥ ९॥
परी ते आत्मयाची सत्ता ।
वर्ते शरीरीं तत्वता ।
परी व्यापकपणें या समर्था ।
तुळणा नाहीं ॥ १०॥
गिरीहून दाट फौजा ।
मेघ उठिले लोककाजा ।
गर्जगर्जों तडक विजा ।
वायोबळें ॥ ११॥
चंद्रसूर्य नक्षत्रमाळा ।
ग्रहमंडळें मेघमाळा ।
यें ब्रह्मांडीं नाना कळा ।
वायोकरितां ॥ १२॥
येकवटलें तें निवडेना ।
कालवलें तें वेगळें होयेना ।
तैसें हे बेंचाड नाना ।
केवी कळे ॥ १३॥
वायो सुटे सरारां ।
असंभाव्य पडतीगारा ।
तैसे जीव हे नीरा- ।
सरिसे पडती ॥ १४॥
वायुरूपें कमळकळा ।
तोचि आधार जळा ।
तया जळाच्या आधारें भूगोळा ।
शेषें धरिलें ॥१५॥
शेषास पवनाचा आहार ।
आहारें फुगे शरीर ।
तरी मग घेतला भार ।
भूमंडळाचा ॥१६॥
माहांकूर्माचें शरीर भलें ।
नेणों ब्रह्मांड पालथें घातलें ।
येवढें शरीर तें राहिलें ।
वायोचेनी ॥ १७॥
वाराहें आपुलें दंतीं ।
पृथ्वी धरिली होती ।
तयाची येवढी शक्ती ।
वायुबळें ॥ १८॥
ब्रह्म विष्णु महेश्वर ।
चौथा आपण जगदेश्वर ।
वायोस्वरूप विचार ।
विवेकी जाणती ॥ १९॥
तेतिस कोटी सुरवर ।
अठ्यासी सहस्र ऋषेश्वर ।
सिध योगी भारेंभार ।
वायोकरितां ॥ २०॥
नव कोटी कात्यायणी ।
छेपन कोटी च्यामुंडिणी ।
औट कोटी भूतखाणी ।
वायोरूपें ॥ २१॥
भूतें देवतें नाना शक्ती ।
वायोरूप त्यांच्या वेक्ती ।
नाना जीव नेणो किती ।
भूमंडळीं ॥ २२॥
पिंडीं ब्रह्मांडीं पुरवला ।
बाहेर कंचुकास गेला ।
सकळां ठाईं पुरवला ।
समर्थ वायु ॥ २३॥
ऐसा हा समर्थ पवन ।
हनुमंत जयाचा नंदन ।
रघुनाथस्मरणीं तनमन ।
हनुमंताचें ॥ २४॥
हनुमंत वायोचा प्रसीध ।
पित्यापुत्रांस नाहीं भेद ।
म्हणोनि दोघेहि अभेद ।
पुरुषार्थविषीं ॥ २५॥
हनुमंतास बोलिजे प्राणनाथ ।
येणें गुणें हा समर्थ ।
प्राणेंविण सकळ वेर्थ ।
होत जातें ॥ २६॥
मागें मृत्य आला हनुमंता ।
तेव्हां वायो रोधला होता ।
सकळ देवांस आवस्ता ।
प्राणांत मांडलें ॥ २७॥
देव सकळ मिळोन ।
केलें वायुचें स्तवन ।
वायो प्रसन्न होऊन ।
मोकळें केलें ॥ २८॥
म्हणोनि प्रतपी थोर ।
हनुमंत ईश्वरी अवतार ।
यचा पुरुषार्थ सुरवर ।
पाहातचि राहिले ॥ २९॥
देव कारागृहीं होते ।
हनुमंतें देखिलें अवचितें ।
संव्हार करूनी लंकेभोंवतें ।
विटंबून पाडिलें ॥ ३०॥
उसिणें घेतलें देवांचें ।
मूळ शोधिलें राक्षसांचें ।
मोठें कौतुक पुछ्यकेताचें ।
आश्चर्य वाटे ॥ ३१॥
रावण होता सिंह्यासनावरी ।
तेथें जाऊन ठोंसरे मारी ।
लंकेमधें निरोध करी ।
उदक कैचें ॥ ३२॥
देवास आधार वाटला ।
मोठा पुरुषार्थ देखिला ।
मनामधें रघुनाथाला ।
करुणा करिती ॥ ३३॥
दैत्य आवघे संव्हारिले ।
देव तत्काळ सोडिले ।
प्राणीमात्र सुखी जाले ।
त्रयलोक्यवासी ॥ ३४॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
वायोस्तवननिरूपणनाम
समास सहावा ॥
समास सातवा :
महद्भूतनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
पृथ्वीचें मूळ जीवन ।
जीवनाचें मूळ अग्न ।
अग्नीचें मूळ पवन ।
मागां निरोपिलें ॥ १॥
आतां ऐका पवनाचें मूळ ।
तो हा अंतरात्माचि केवळ ।
अत्यंतचि चंचळ ।
सकळांमधें ॥ २॥
तो येतो जातो दिसेना ।
स्थिर होऊन बैसेना ।
ज्याचें रूप अनुमानेना ।
वेदश्रुतीसी ॥ ३॥
मुळीं मुळींचें स्फुर्ण ।
तेंचि अंतरात्म्याचें लक्षण ।
जगदेश्वरापासून त्रिगुण ।
पुढें जालें ॥ ४॥
त्रिगुणापासून जालीं भूतें।
पावलीं पष्ट दशेतें ।
त्या भूतांचें स्वरूप तें ।
विवेकें वोळखावें ॥ ५॥
त्यामधें मुख्य आकाश ।
चौ भूतांमधें विशेष ।
याच्या प्रकाशें प्रकाश ।
सकळ कांहीं ॥ ६॥
येक विष्णु महद्भूत ।
ऐसा भूतांचा संकेत ।
परंतु याची प्रचीत ।
पाहिली पाहिजे ॥ ७॥
विस्तारें बोलिलीं भूतें ।
त्या भूतामधें व्यापक तें ।
विवरोन पाहातां येतें ।
प्रत्ययासी ॥ ८॥
आत्मयाच्या चपळपणापुढें ।
वायो तें किती बापुडें ।
आत्म्याचें चपळपण रोकडें ।
समजोन पाहावें ॥ ९॥
आत्म्यावेगळें काम चालेना ।
आत्मा दिसेना ना आडळेना ।
गुप्तरूपें विचार नाना ।
पाहोन सोडी ॥ १०॥
पिंड ब्रह्मांड व्यापून धरिलें ।
नाना शरीरीं विळासलें ।
विवेकी जनासी भासलें ।
जगदांतरी ॥ ११॥
आत्म्याविण देहे चालती ।
हें तों न घडे कल्पांतीं ।
अष्टधा प्रकृर्तीच्या वेक्ती ।
रूपासी आल्या ॥ १२॥
मूळापासून सेवटवरी ।
सकळ कांहीं आत्माच करी ।
आत्म्यापैलीकडे निर्विकारी ।
परब्रह्म तें ॥ १३॥
आत्मा शरीरीं वर्ततो ।
इंद्रियेंग्राम चेष्टवितो ।
नाना सुखदुःखें भोगितो ।
देह्यात्मयोगें ॥ १४॥
सप्तकंचुक हें ब्रह्मांड ।
त्यामधें सप्तकंचुक पिंड ।
त्या पिंडामधें आत्मा जाड ।
विवेकें वोळखा ॥ १५॥
शब्द ऐकोन समजतो ।
समजोन प्रत्योत्तर देतो ।
कठीण मृद सीतोष्ण जाणतो ।
त्वचेमधें ॥ १६॥
नेत्रीं भरोनी पदार्थ पाहाणें ।
नाना पदार्थ परीक्षणें ।
उंच नीच समजणें ।
मनामधें ॥ १७॥
क्रूरदृष्टी सौम्यदृष्टी ।
कपटदृष्टी कृपादृष्टी ।
नाना प्रकारींच्या दृष्टी ।
भेद जाणे॥ १८॥
जिव्हेमधें नाना स्वाद ।
निवडून जाणे भेदाभेद ।
जें जें जाणें तें तें विशद ।
करुनी बोले ॥ १९॥
उत्तम अन्नाचे परिमळ ।
नाना सुगंध परिमळ ।
नाना फळांचे परिमळ ।
घ्राणैंद्रियें जाणे ॥ २०॥
जिव्हेनें स्वाद घेणें बोलणें ।
पाणीईइंद्रियें घेणें देणें ।
पादैंद्रियें येणें जाणें ।
सर्वकाळ ॥२१॥
शिस्नैंद्रियें सुरतभोग ।
गुदैंद्रियें मळोत्सर्ग ।
मनेंकरूनी सकळ सांग ।
कल्पून पाहे ॥ २२॥
ऐसें व्यापार परोपरी ।
त्रिभुवनीं येकलाचि करी ।
त्याची वर्णावया थोरी ।
दुसरा नाहीं ॥ २३॥
त्याविण दुसरा कैचा ।
जे महिमा सांगावा तयाचा ।
व्याप आटोप आत्मयाचा ।
न भूतो न भविष्यति ॥ २४॥
चौदा विद्या चौसष्टी कळा ।
धूर्तपणाच्या नाना कळा ।
वेद शास्त्र पुराण जिव्हाळा ।
तेणेंविण कैचा ॥ २५॥
येहलोकींचा आचार ।
परलोकीं सारासारविचार ।
उभय लोकींचा निर्धार ।
आत्माच करी ॥ २६॥
नाना मतें नाना भेद ।
नाना संवाद वेवाद ।
नाना निश्चय भेदाभेद ।
आत्माच करी ॥ २७॥
मुख्यतत्व विस्तारलें ।
तेणें तयास रूप आणिलें ।
येणेंकरितां सार्थक जालें ।
सकळ कांहीं ॥ २८॥
लिहिणें वाचणें पाठांतर करणें ।
पुसणें सांगणें अर्थ करणें ।
गाणें बाजवणें नाचणें ।
आत्म्याचकरितां ॥ २९॥
नाना सुखें आनंदतो ।
नाना दुःखें कष्टी होतो ।
देहे धरितो आणी सोडितो ।
नानाप्रकारें ॥ ३०॥
येकलाचि नाना देहे धरी ।
येकलाचि नटे परोपरी ।
नट नाट्यकळा कुसरी ।
त्याविण नाहीं ॥ ३१॥
येकलाचि जाला बहुरूपी ।
बहुरूपी बहुसाक्षपी ।
बहुरूपें बहुप्रतापी ।
आणी लंडी ॥ ३२॥
येकलाचि विस्तारला कैसा ।
पाहे बहुविध तमासा ।
दंपत्येंविण कैसा ।
विस्तारला ॥ ३३॥
स्त्रियांस पाहिजे पुरुष ।
पुरुषासी पाहिजे स्त्रीवेष ।
ऐसा आवडीचा संतोष ।
परस्परें ॥ ३४॥
स्थूळाचें मूळ तें लिंग ।
लिंगामधें हें प्रसंग ।
येणें प्रकारें जग ।
प्रत्यक्ष चाले ॥ ३५॥
पुरुषांचा जीव स्त्रियांची जीवी ।
ऐसी होते उठाठेवी ।
परी या सूक्ष्माची गोवी ।
समजली पाहिजे ॥ ३६॥
स्थूळांकरितां वाटे भेद ।
सूक्षमीं आवघेंचि अभेद ।
ऐसें बोलणें निरुध ।
प्रत्यया आलें ॥ ३७॥
बायकोनें बायकोस भोगिलें ।
ऐसें नाहीं कीं घडलें ।
बायकोस अंतरी लागलें ।
ध्यान पुरुषाचें ॥३८॥
स्त्रीसी पुरुष पुरुषास वधु ।
ऐसा आहे हा समंधु ।
याकारणें सूक्ष्म संवादु ।
सुक्ष्मीं च आहे ॥ ३९॥
पुरुषैछेमधें प्रकृती ।
प्रकृतीमधें पुरुषवेक्ती ।
प्रकृतीपुरुष बोलती ।
येणें न्यायें ॥ ४०॥
पिंडावरून ब्रह्मांड पाहावें ।
प्रचीतीनें प्रचीतीस घ्यावें ।
उमजेना तरी उमजावें ।
विवराविवरों ॥ ४१॥
द्वैतैछा होते मुळीं ।
तरी ते आली भूमंडळीं ।
भूमंडळीं आणी मुळीं ।
रुजु पाहावें ॥ ४२॥
येथें मोठा जाला साक्षेप ।
फिटला श्रोतयांचा आक्षेप ।
जे प्रकृतीपुरुषाचें रूप ।
निवडोन गेलें ॥ ४३॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
महद्भूतनिरूपणनाम
समास सातवा ॥
समास आठवा :
आत्मारामनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
नमूं गणपती मंगळमूर्ती ।
जयाचेनि मतिस्फूर्ती ।
लोक भजनी स्तवन करिती ।
आत्मयाचें ॥ १॥
नमूं वैखरी वागेश्वरी ।
अभ्यांतरीं प्रकाश करी ।
नाना भरोवरी विवरी ।
नाना विद्या ॥ २॥
सकळ जनांमधें नाम ।
रामनाम उत्तमोत्तम ।
श्रम जाउनी विश्राम ।
चंद्रमौळी पावला ॥ ३॥
नामाचा महिमा थोर ।
रूप कैसें उत्तरोत्तर ।
परात्पर परमेश्वर ।
त्रयलोक्यधर्ता ॥ ४॥
आत्माराम चहुंकडे ।
लोक वावडे जिकडे तिकडे ।
देहे पडे मृत्य घडे ।
आत्मयाविण ॥ ५॥
जीवात्मा शिवात्मा परमात्मा ।
जगदात्मा विश्वात्मा गुप्तात्मा ।
आत्मा अंतरत्मा सूक्ष्मात्मा ।
देवदानवमानवीं ॥ ६॥
सकळ मार्ग चालती बोलती ।
अवतारपंगतीची गती ।
आत्म्याकरितां होत जाती ।
ब्रह्मादिक ॥ ७॥
नादरूप जोतीरूप ।
साक्षरूप सत्तारूप ।
चैतन्यरूप सस्वरूप ।
द्रष्टारूप जाणिजे ॥ ८॥
नरोत्तमु विरोत्तमु ।
पुरुषोत्तमु रघोत्तमु ।
सर्वोत्तमु उत्तमोत्तमु ।
त्रयलोक्यवासी ॥ ९॥
नाना खतपट आणी चटपट ।
नाना लटपट आणि झटपट ।
आत्मा नसतां सर्व सपाट ।
चहुंकडे ॥ १०॥
आत्म्याविण वेडें कुडें ।
अत्म्याविण मडें बापुडें ।
आत्म्याविण थडें रोकडें ।
शरीराचें ॥ ११॥
आत्मज्ञानी समजे मनीं ।
पाहे जनी आत्मयालागुनी ।
भुवनी अथवा त्रिभुवनीं ।
अत्म्याविणें वोस ॥ १२॥
परम सुंदर आणि चतुर ।
जाणे सकळ सारासार ।
आत्म्याविण अंधकार ।
उभय लोकीं ॥ १३॥
सर्वांगीं सिध सावध ।
नाना भेद नाना वेध ।
नाना खेद आणी आनंद ।
तेणेंचिकरितां ॥ १४॥
रंक अथवा ब्रह्मादिक ।
येकचि चालवी अनेक ।
पाहावा नित्यानित्यविवेक ।
कोण्हियेकें ॥ १५॥
ज्याचे घरी पद्मिणी नारी ।
आत्मा तंवरी आवडी धरी ।
आत्मा गेलियां शरीरीं ।
तेज कैचें ॥ १६॥
आत्मा दिसेना ना भासेना ।
बाह्याकारें अनुमानेना ।
नाना मनाच्या कल्पना ।
आत्मयाचेनी ॥ १७॥
आत्मा शरीरीं वास्तव्य करी ।
अवघें ब्रह्मांड विवरी भरी ।
वासना भावना परोपरीं ।
किती म्हणोनी सांगाव्या ॥ १८॥
मनाच्या अनंत वृत्ती ।
अनंत कल्पना धरिती ।
अनंत प्राणी सांगो किती ।
अंतर त्यांचें ॥ १९॥
अनंत राजकारणें धरणें ।
कुबुधी सुबुधी विवरणें ।
कळों नेदणें चुकावणें ।
प्राणीमात्रासी ॥ २०॥
येकास येक जपती टपती ।
येकास येक खपती लपती ।
शत्रुपणाची स्थिती गती ।
चहुंकडे ॥ २१॥
पृथ्वीमधें परोपरीं ।
येकास येक सिंतरी ।
कित्तेक भक्त परोपरीं ।
परोपकार करिती ॥ २२॥
येक आत्मा अनंत भेद ।
देहेपरत्वें घेती स्वाद ।
आत्मा ठाईंचा अभेद ।
भेद हि धरी ॥ २३॥
पुरुषास स्त्री पाहिजे ।
स्त्रीस पुरुष पाहिजे ।
नवरीस नवरी पाहिजे ।
हें तों घडेना ॥ २४॥
पुरुषाचा जीव स्त्रीयांची जीवी ।
ऐसी नाहीं उठाठेवी ।
विषयसुखाची गोवी ।
तेथें भेद आहे ॥ २५॥
ज्या प्राण्यास जो आहार ।
तेथेंचि होती तत्पर ।
पशूचे आहारीं नर ।
अनादरें वर्तती ॥ २६॥
आहारभेद देहेभेद ।
गुप्त प्रगट उदंड भेद ।
तैसाचि जाणावा आनंद ।
वेगळाला ॥ २७॥
सिंधु भूगर्भींचीं नीरें ।
त्या नीरामधील शरीरें ।
आवर्णोदकाचीं जळचरें ।
अत्यंत मोठी ॥ २८॥
सूक्ष्म दृष्टीं आणितां मना ।
शरीराचा अंत लागेना ।
मा तो अंतरात्मा अनुमाना ।
कैसा येतो ॥ २९॥
देह्यात्मयोग शोधून पाहिला ।
तेणें कांहीं अनुमानला ।
स्थूळसूक्ष्माचा गलबला ।
गथागोवी ॥ ३०॥
गथागोवी उगवाव्याकारणें ।
केलीं नाना निरूपणें ।
अंतरात्मा कृपाळुपणें ।
बहुतां मुखें बोलिला ॥ ३१॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
आत्मारामनिरूपणनाम
समास आठवा ॥
समास नववा :
नाना उपासनानिरूपण ॥ श्रीराम ॥
पृथ्वीमधें लोक नाना ।
त्यास नाना उपासना ।
भावार्थें प्रवर्तले भजना ।
ठाईं ठाईं ॥ १॥
अपुल्या देवास भजती ।
नाना स्तुती स्तवनें करिती ।
जे जे निर्गुण म्हणिती ।
उपासनेसी ॥ २॥
याचा कैसा आहे भाव ।
मज सांगिजे अभिप्राव ।
अरे हा स्तुतीचा स्वभाव ।
ऐसा आहे ॥ ३॥
निर्गुण म्हणिजे बहुगुण ।
बहुगुणी अंतरात्मा जाण ।
सकळ त्याचे अंश हें प्रमाण ।
प्रचित पाहा ॥ ४॥
सकळ जनासी मानावें तें ।
येका अंतरात्म्यास पावतें ।
अधिकारपरत्वें तें ।
मान्य कीजे ॥ ५॥
श्रोता म्हणे हा अनुमान ।
मुळीं घालावें जीवन ।
तें पावे पानोपान ।
हे सध्या प्रचिती ॥ ६॥
वक्ता म्हणे तुळसीवरी ।
उदक घालावें पात्रभरी ।
परी न थिरे निमिषभरी ।
भूमीस भेदे ॥ ७॥
थोरा वृक्षास कैसें करावें ।
सेंड्या पात्र कैसें न्यावें ।
याचा अभिप्राव देवें ।
मज निरोपावा ॥ ८॥
प्रजन्याचें उदक पडतें ।
तें तों मुळाकडे येतें ।
हात चि पावेना तेथें ।
काये करिती ॥ ९॥
सकळास मूळ सांपडे ।
ऐसें पुण्य कैचें घडे ।
साधुजनाचें पवाडे ।
विवेकीं मन ॥ १०॥
तथापी वृक्षांचेनि पडिपाडें ।
जीवन घालितां कोठें पडे ।
ये गोष्टीचें सांकडें ।
कांहींच नाहीं ॥ ११॥
मागील आशंकेचें निर्शन ।
होतां जालें समाधान ।
आतां गुणास निर्गुण ।
कैसें म्हणती ॥ १२॥
चंचळपणें विकारलें ।
सगुण ऐसें बोलिलें ।
येर तें निर्गुण उरलें ।
गुणातीत ॥ १३॥
वक्ता म्हणे हा विचार ।
शोधून पाहावें सारासार ।
अंतरीं राहातां निर्धार ।
नांव नाहीं ॥ १४॥
विवेकेंचि तो मुख्य राजा ।
आणि सेवकाचें नांव राजा ।
याचा विचार समजा ।
वेवाद खोटा ॥ १५॥
कल्पांतप्रळईं जें उरलें ।
तें निर्गुण ऐसें बोलिलें ।
येर तें अवघेंचि जालें ।
मायेमधें ॥ १६॥
सेना शाहार बाजार ।
नाना यात्रा लाहानथोर ।
शब्द उठती अपार ।
कैसे निवडावे ॥ १७॥
काळामधें प्रज्यन्यकाळ ।
मध्यरात्रीं होतां निवळ ।
नाना जीव बोलती सकळ ।
कैसे निवडावे ॥ १८॥
नाना देश भाषा मतें ।
भूमंडळीं असंख्यातें ।
बहु ऋषी बहु मतें ।
कैसीं निवडावीं ॥ १९॥
वृष्टी होतां च अंकुर ।
सृष्टीवरी निघती अपार ।
नाना तरु लाहानथोर ।
कैसे निवडावे ॥ २०॥
खेचरें भूचरें जळचरें ।
नाना प्रकारींचीं शरीरें ।
नान रंग चित्रविचित्रें ।
कैसी निवडावीं ॥ २१॥
कैसें दृश्य आकारलें ।
नानापरीं विकारलें ।
उदंडचि पैसावलें ।
कैसें निवडावें ॥ २२॥
पोकळीमधें गंधर्वनगरें ।
नाना रंग लाहनथोरें ।
बहु वेक्ति बहु प्रकारें ।
कैसीं निवडावीं ॥ २३॥
दिवसरजनीचे प्रकार ।
चांदिणें आणी अंधकार ।
विचार आणी अविचार ।
कैसा निवडावा ॥ २४॥
विसर आणी आठवण ।
नेमस्त आणी बाष्कळपण ।
प्रचित आणी अनुमान ।
येणें रितीं ॥ २५॥
न्याय आणी अन्याय ।
होय आणी न होये ।
विवेकेंविण काये ।
उमजों जाणे ॥ २६॥
कार्यकर्ता आणी निकामी ।
शूर आणी कुकर्मी ।
धर्मी आणी अधर्मी ।
कळला पाहिजे ॥ २७॥
धनाढ्य आणि दिवाळखोर ।
साव आणि तश्कर ।
खरें खोटें हा विचार ।
कळला पाहिजे ॥ २८॥
वरिष्ठ आणि कनिष्ठ ।
भ्रष्ट आणी अंतरनिष्ठ ।
सारासार विचार पष्ट ।
कळला पाहिजे ॥ २९॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे नाना
उपासनानिरूपणनाम
समास नववा ॥
समास दहावा :
गुणभूतनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
पंचभूतें चाले जग ।
पंचभूतांची लगबग ।
पंचभूतें गेलियां मग ।
काये आहे ॥ १॥
श्रोता वक्तयास बोले ।
भूतांचे महिमे वाढविले ।
आणि त्रिगुण कोठें गेले ।
सांगा स्वामी ॥ २॥
अंतरात्मा पांचवे भूत ।
त्रिगुण त्याचें अंगभूत ।
सावध करूनियां चित्त ।
बरें पाहें ॥ ३॥
भूत म्हणिजे जितुकें जालें ।
त्रिगुण जाल्यांत आले ।
इतुकेन मूळ खंडलें ।
आशंकेचें ॥ ४॥
भूतांवेगळें कांहीं नाहीं ।
भूतजात हें सर्व हि ।
येकावेगळें येक कांहीं ।
घडेचिना ॥ ५॥
आत्म्याचेनी जाला पवन ।
पवनाचेन प्रगटे अग्न ।
अग्नीपासून जीवन ।
ऐसें बोलती ॥ ६॥
जीवन आवघें डबाबिलें ।
तें रविमंडळें आळलें ।
वन्हीवायोचेन जालें ।
भूमंडळ ॥ ७॥
वन्ही वायो रवी नस्तां ।
तरी होते उदंड सीतळता ।
ते सीतळतेमधें उष्णता ।
येणें न्यायें ॥ ८॥
आवघें वर्मासी वर्म केलें ।
तरीच येवढें फांपावलें ।
देहेमात्र तितुकें जालें ।
वर्माकरितां ॥ ९॥
आवघें सीतळचि असतें ।
तरी प्राणीमात्र मरोनी जातें ।
आवघ्या उष्णेंचि करपते ।
सकळ कांहीं ॥ १०॥
भूमंडळ आळोन गोठलें ।
तें रविकिर्णें वाळोन गेलें ।
मग सहज चि देवें रचिलें ।
उपायासी ॥ ११॥
म्हणोनी केला प्रज्यन्यकाळ ।
थंड जालें भूमंडळ ।
पुढेंउष्ण कांहीं सीतळ ।
सीतकाळ जाणावा ॥ १२॥
सीतकाळें कष्टले लोक ।
कर्पोन गेलें वृक्षादिक ।
म्हणोन पुढें कौतुक ।
उष्णकाळाचें ॥ १३॥
त्याहिमधें प्रातःकाळ ।
माध्यानकाळ सायंकाळ ।
सीतकाळ उष्णकाळ ।
निर्माण केले ॥ १४॥
ऐसें येकामागें येक केलें ।
विलेनें नेमस्त लाविलें ।
येणेंकरितां जगले ।
प्राणीमात्र ॥ १५॥
नाना रसें रोग कठिण ।
म्हणोनी औषधी केल्या निर्माण ।
परंतु सृष्टीचें विवरण ।
कळलें पाहिजे ॥ १६॥
देहेमूळ रक्त रेत ।
त्या आपाचे होती दात ।
ऐसीच भूमंडळीं प्रचित ।
नाना रत्नांची ॥ १७॥
सकळांसी मूळ जीवन बांधा ।
जीवनें चाले सकळ धंदा ।
जीवनेंविण हरिगोविंदा ।
प्राणी कैचे ॥ १८॥
जीवनाचें मुक्ताफळ ।
शुक्रासारिखें सुढाळ ।
हिरे माणिके इंद्रनीळ ।
ते जळें जाले ॥ १९॥
महिमा कोणाचा सांगावा ।
जाला कर्दमुचि आघवा ।
वेगळवेगळु निवडावा ।
कोण्या प्रकारें ॥ २०॥
परंतु बोलिलें कांहींयेक ।
मनास कळावया विवेक ।
जनामधें तार्किक लोक ।
समजती आघवें ॥ २१॥
आवघें समजलें हें घडेना ।
शास्त्रांशास्त्रांसीं पडेना ।
अनुमानें निश्चय होयेना ।
कांहींयेक ॥ २२॥
अगाध गुण भगवंताचे ।
शेष वर्णूं न शके वाचें ।
वेदविधी तेहि काचे ।
देवेंविण ॥ २३॥
आत्माराम सकळां पाळी ।
आवघें त्रयलोक्य सांभाळी ।
तया येकेंविण धुळी ।
होये सर्वत्रांची ॥ २४॥
जेथें आत्माराम नाहीं ।
तेथें उरों न शके कांहीं ।
त्रयलोकीचे प्राणी सर्व हि ।
प्रेतरूपी ॥ २५॥
आत्मा नस्तां येती मरणें ।
आत्म्याविण कैचें जिणें ।
बरा विवेक समजणें ।
अंतर्यामीं ॥ २६॥
समजणें जें विवेकाचें ।
तेंहि आत्म्याविण कैचें ।
कोणीयेकें जगदीशाचें ।
भजन करावें ॥ २७॥
उपासना प्रगट जाली ।
तरी हे विचारणा कळली ।
याकारणें पाहिजे केली ।
विचारणा देवाची ॥ २८॥
उपासनेचा मोठा आश्रयो ।
उपासनेविण निराश्रयो ।
उदंड केलें तरी तो जयो ।
प्राप्त नाहीं ॥ २९॥
समर्थाची नाहीं पाठी ।
तयास भलताच कुटी ।
याकारणें उठाउठी ।
भजन करावें ॥ ३०॥
भजन साधन अभ्यास।
येणें पाविजे परलोकास ।
दास म्हणे हा विश्वास ।
धरिला पाहिजे ॥ ३१॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
गुणभूतनिरूपणनाम
समास दहावा ॥
॥ दशक सोळावा समाप्त ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse