त्रयोदश अध्याय

अथ त्रयोदशोऽध्यायः ।   क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगः

        अर्जुन उवाच ।         

प्रकृतिं पुरुषं चैव, 

क्षेत्रं क्षेत्रज्ञमेव च ।

एतद्वेदितुमिच्छामि, 

ज्ञानं ज्ञेयं च केशव ॥ १३-१॥

        श्रीभगवानुवाच ।         

इदं शरीरं कौन्तेय, 

क्षेत्रमित्यभिधीयते ।

एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः, 

क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥ १३-२॥

क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि, 

सर्वक्षेत्रेषु भारत ।

क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं, 

यत्तज्ज्ञानं मतं मम ॥ १३-३॥

तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च, 

यद्विकारि यतश्च यत् ।

स च यो यत्प्रभावश्च, 

तत्समासेन मे शृणु ॥ १३-४॥

ऋषिभिर्बहुधा गीतं, 

छन्दोभिर्विविधैः पृथक् ।

ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव, 

हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः ॥ १३-५॥

महाभूतान्यहङ्कारो, 

बुद्धिरव्यक्तमेव च ।

इन्द्रियाणि दशैकं च, 

पञ्च चेन्द्रियगोचराः ॥ १३-६॥

इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं, 

सङ्घातश्चेतना धृतिः ।

एतत्क्षेत्रं समासेन, 

सविकारमुदाहृतम् ॥ १३-७॥

अमानित्वमदम्भित्वम्, 

अहिंसा क्षान्तिरार्जवम् ।

आचार्योपासनं शौचं, 

स्थैर्यमात्मविनिग्रहः ॥ १३-८॥

इन्द्रियार्थेषु वैराग्यम्, 

अनहङ्कार एव च ।

जन्ममृत्युजराव्याधि,

-दुःखदोषानुदर्शनम् ॥ १३-९॥

असक्तिरनभिष्वङ्गः, 

पुत्रदारगृहादिषु ।

नित्यं च समचित्तत्वम्, 

इष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥ १३-१०॥

मयि चानन्ययोगेन, 

भक्तिरव्यभिचारिणी ।

विविक्तदेशसेवित्वम्, 

अरतिर्जनसंसदि ॥ १३-११॥

अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं, 

तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् ।

एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तम्, 

अज्ञानं यदतोऽन्यथा ॥ १३-१२॥

ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि, 

यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते ।

अनादिमत्परं ब्रह्म, 

न सत्तन्नासदुच्यते ॥ १३-१३॥

सर्वतः पाणिपादं तत्, 

सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् ।

सर्वतः श्रुतिमल्लोके, 

सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥ १३-१४॥

सर्वेन्द्रियगुणाभासं, 

सर्वेन्द्रियविवर्जितम् ।

असक्तं सर्वभृच्चैव, 

निर्गुणं गुणभोक्तृ च ॥ १३-१५॥

बहिरन्तश्च भूतानाम्,

अचरं चरमेव च ।

सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं,

 दूरस्थं चान्तिके च तत् ॥ १३-१६॥

अविभक्तं च भूतेषु, 

विभक्तमिव च स्थितम् ।

भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं, 

ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ॥ १३-१७॥

ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्, 

तमसः परमुच्यते ।

ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं,

 हृदि सर्वस्य विष्ठितम् ॥ १३-१८॥

इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं, 

ज्ञेयं चोक्तं समासतः ।

मद्भक्त एतद्विज्ञाय, 

मद्भावायोपपद्यते ॥ १३-१९॥

प्रकृतिं पुरुषं चैव, 

विद्ध्यनादी उभावपि ।

विकारांश्च गुणांश्चैव, 

विद्धि प्रकृतिसम्भवान् ॥ १३-२०॥

कार्यकारणकर्तृत्वे, 

हेतुः प्रकृतिरुच्यते ।

पुरुषः सुखदुःखानां, 

भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ॥ १३-२१॥

पुरुषः प्रकृतिस्थो हि, 

भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान् ।

कारणं गुणसङ्गोऽस्य, 

सदसद्योनिजन्मसु ॥ १३-२२॥

उपद्रष्टानुमन्ता च, 

भर्ता भोक्ता महेश्वरः ।

परमात्मेति चाप्युक्तो, 

देहेऽस्मिन्पुरुषः परः ॥ १३-२३॥

य एवं वेत्ति पुरुषं, 

प्रकृतिं च गुणैः सह ।

सर्वथा वर्तमानोऽपि, 

न स भूयोऽभिजायते ॥ १३-२४॥

ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति, 

केचिदात्मानमात्मना ।

अन्ये साङ्ख्येन योगेन, 

कर्मयोगेन चापरे ॥ १३-२५॥

अन्ये त्वेवमजानन्तः, 

श्रुत्वान्येभ्य उपासते ।

तेऽपि चातितरन्त्येव, 

मृत्युं श्रुतिपरायणाः ॥ १३-२६॥

यावत्सञ्जायते किञ्चित्, 

सत्त्वं स्थावरजङ्गमम् ।

क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्, 

तद्विद्धि भरतर्षभ ॥ १३-२७॥

समं सर्वेषु भूतेषु, 

तिष्ठन्तं परमेश्वरम् ।

विनश्यत्स्वविनश्यन्तं, 

यः पश्यति स पश्यति ॥ १३-२८॥

समं पश्यन्हि सर्वत्र, 

समवस्थितमीश्वरम् ।

न हिनस्त्यात्मनात्मानं, 

ततो याति परां गतिम् ॥ १३-२९॥

प्रकृत्यैव च कर्माणि, 

क्रियमाणानि सर्वशः ।

यः पश्यति तथात्मानम्, 

अकर्तारं स पश्यति ॥ १३-३०॥

यदा भूतपृथग्भावम्, 

एकस्थमनुपश्यति ।

तत एव च विस्तारं, 

ब्रह्म सम्पद्यते तदा ॥ १३-३१॥

अनादित्वान्निर्गुणत्वात्, 

परमात्मायमव्ययः ।

शरीरस्थोऽपि कौन्तेय, 

न करोति न लिप्यते ॥ १३-३२॥

यथा सर्वगतं सौक्ष्म्याद्, 

आकाशं नोपलिप्यते ।

सर्वत्रावस्थितो देहे, 

तथात्मा नोपलिप्यते ॥ १३-३३॥

यथा प्रकाशयत्येकः, 

कृत्स्नं लोकमिमं रविः ।

क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं, 

प्रकाशयति भारत ॥ १३-३४॥

क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवम्, 

अन्तरं ज्ञानचक्षुषा ।

भूतप्रकृतिमोक्षं च, 

ये विदुर्यान्ति ते परम् ॥ १३-३५॥

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु

ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे

क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगो नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३॥