Embedded Files
॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥
॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ श्रीमद् भगवद्‌गीता ॥
॥ अथ अष्टमोऽध्यायः - अध्याय आठवा ॥
॥ अक्षरब्रह्मयोगः ॥
अर्जुन उवाच ।
किं तद्ब्रचह्म किं अध्यात्मं
किं कर्म पुरुषोत्तम ।
अधिभूतं च किं प्रोक्तं
अधिदैवं किमुच्यते ॥ १ ॥
मग अर्जुनें म्हणितलें ।
हां हो जी अवधारिलें ।
जें म्यां पुसिलें ।
तें निरूपिजो ॥ १ ॥
सांगा कवण तें ब्रह्म ।
कायसया नाम कर्म ।
अथवा अध्यात्म ।
काय म्हणिपे ॥ २ ॥
अधिभूत तें कैसें ।
एथ अधिदैव तें कवण असे ।
हें उघड मी परियेसें ।
ऐसें बोला ॥ ३ ॥
अधियज्ञः कथं कोऽत्र
देहेऽस्मिन्मधुसूदन ।
प्रयाणकाले च कथं
ज्ञेयोऽसि नियतात्मभिः ॥ २ ॥
देवा अधियज्ञ तो काई ।
कवण पां इये देहीं ।
हें अनुमानासि कांहीं ।
दिठी न भरे ॥ ४ ॥
आणि नियता अंतःकरणीं ।
तूं जाणिजसी देहप्रयाणीं ।
तें कैसेनि हे शारङ्गपाणी ।
परिसवा मातें ॥ ५ ॥
देखा धवळारीं चिंतामणीचा ।
जरी पहुडला होय दैवाचा ।
तरी वोसणतांही बोलु तयाचा ।
सोपु न वचे ॥ ६ ॥
तैसें अर्जुनाचिया बोलासवें ।
आलें तेंचि म्हणितलें देवें ।
तें परियेसें गा बरवें ।
जे पुसिलें तुवां ॥ ७ ॥
किरीटी कामधेनूचा पाडा ।
वरी कल्पतरूचा आहे मांदोडा ।
म्हणौनि मनोरथसिद्धीचिया चाडा ।
तो नवल नोहे ॥ ८ ॥
श्रीकृष्ण कोपोनि ज्यासी मारी ।
तो पावे परब्रह्मसाक्षात्कारीं ।
मा कृपेनें उपदेशु करी ।
तो कैशापरी न पवेल ॥ ९ ॥
जैं कृष्णचि होइजे आपण ।
तैं कृष्ण होय आपुलें अंतःकरण ।
मग संकल्पाचें आंगण ।
वोळगती सिद्धी ॥ १० ॥
परि ऐसें जें प्रेम ।
तें अर्जुनींचि आथि निस्सीम ।
म्हणौनि तयाचें काम ।
सदां सफळ ॥ ११ ॥
या कारणें श्रीअनंतें ।
तें मनोगत तयाचें पुसतें ।
होईल जाणोनि आइतें ।
वोगरूनि ठेविलें ॥ १२ ॥
जें अपत्य थानीहूनि निगे ।
तयाची भूक ते मायेसीचि लागे ।
एर्‍हवीं तें शब्दें काय सांगें ।
मग स्तन्य दे येरी ? ॥ १३ ॥
म्हणौनि कृपाळुवा गुरूचिया ठायीं ।
हें नवल नोहे कांहीं ।
परि तें असो आइका काई ।
जें देव बोलते जाहले ॥ १४ ॥
श्रीभगवानुवाच ।
अक्षरं ब्रह्म परमं
स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते ।
भूतभावोद्‌भवकरो
विसर्गः कर्मसंज्ञितः ॥ ३ ॥
मग म्हणितलें सर्वेश्वरें ।
जें आकारीं इयें खोंकरें ।
कोंदलें असत न खिरे ।
कवणे काळीं ॥ १५ ॥
एर्‍हवीं सपूरपण तयाचें पहावें ।
तरी शून्यचि नव्हे स्वभावें ।
वरी गगनाचेनि पालवें ।
गाळूनि घेतलें ॥ १६ ॥
जें ऐसेंही परि विरुळें ।
इये विज्ञानाचिये खोळे ।
हालवलेंहि न गळे ।
तें परब्रह्म ॥ १७ ॥
आणि आकाराचेनि जालेपणें ।
जन्मधर्मातें नेणें ।
आकारलोपीं निमणें ।
नाहीं कहीं ॥ १८ ॥
ऐशिया आपुलियाची सहजस्थिती ।
जया ब्रह्माची नित्यता असती ।
तया नाम सुभद्रापती ।
अध्यात्म गा ॥ १९ ॥
मग गगनीं जेविं निर्मळें ।
नेणों कैचीं एके वेळे ।
उठती घनपटळें ।
नानावर्णें ॥ २० ॥
तैसें अमूर्तीं तिये विशुद्धें ।
महदादि भूतभेदें ।
ब्रह्मांडाचे बांधे ।
होंचि लागती ॥ २१ ॥
पैं निर्विकल्पाचिये बरडीं ।
फुटे आदिसंकल्पाची विरूढी ।
आणि तें सवेंचि मोडोनि ये ढोंढी ।
ब्रह्मगोळकांच्या ॥ २२ ॥
तया एकैकाचे भीतरीं पाहिजे ।
तंव बीजाचाचि भरिला देखिजे ।
माजीं होतिया जातिया नेणिजे ।
लेख जीवा ॥ २३ ॥
मग तया ब्रह्मगोळकांचें अंशांश ।
प्रसवती आदिसंकल्प असमसहास ।
हें असो ऐसी बहुवस ।
सृष्टी वाढे ॥ २४ ॥
परि दुजेनविण एकला ।
परब्रह्मींचि संचला ।
अनेकत्वाचा आला ।
पूर जैसा ॥ २५ ॥
तैसें समविषमत्व नेणों कैचें ।
वायांचि चराचर रचे ।
पाहतां प्रसवतिया योनीचे ।
लक्ष दिसती ॥ २६ ॥
येरी जीवभावाचिये पालविये ।
कांहीं मर्यादा करूं नये ।
पाहिजे कवण हें आघवें विये ।
तंव मूळ तें शून्य ॥ २७ ॥
म्हणौनि कर्ता मुदल न दिसे ।
आणि सेखीं कारणहीं कांहीं नसे ।
माजीं कार्यचि आपैसें ।
वाढों लागे ॥ २८ ॥
ऐसा करितेनवीण गोचरु ।
अव्यक्तीं हा आकारु ।
निपजे जो व्यापारु ।
तया नाम कर्म ॥ २९ ॥
अधिभूतं क्षरो भावः पुरुषश्चाधिदैवतम् ।
अधियज्ञोऽहमेवात्र देहे देहभृतां वर ॥ ४ ॥
आतां अधिभूत जें म्हणिपे ।
तेंहि सांगों संक्षेपें ।
तरी होय आणि हारपे ।
अभ्र जैसें ॥ ३० ॥
तैसें असतेपण आहाच ।
नाहीं होईजे हें साच ।
जयातें रूपा आणिती पांचपांच ।
मिळोनियां ॥ ३१ ॥
भूतांतें अधिकरूनि असे ।
आणि भूतसंयोगें तरी दिसे ।
जें वियोगवेळे भ्रंशें ।
नामरूपादिक ॥ ३२ ॥
तयातें अधिभूत म्हणिजे ।
मग अधिदैव पुरुष जाणिजे ।
जेणें प्रकृतीचें भोगिजे ।
उपार्जिलें ॥ ३३ ॥
जो चेतनेचा चक्षु ।
जो इंद्रियदेशींचा अध्यक्षु ।
जो देहास्तमानीं वृक्षु ।
संकल्प विहंगमाचा ॥ ३४ ॥
जो परमात्माचि परी दुसरा ।
जो अहंकारनिद्रा निदसुरा ।
म्हणौनि स्वप्नीचिया वोरबारा ।
संतोषें शिणे ॥ ३५ ॥
जीव येणें नांवें ।
जयातें आळविजे स्वभावें ।
तें अधिदैवत जाणावें ।
पंचायतनींचें ॥ ३६ ॥
आतां इयेचि शरीरग्रामीं ।
जो शरीरभावातें उपशमी ।
तो अधियज्ञु एथ गा मी ।
पंडुकुमरा ॥ ३७ ॥
येर अधिदैवाधिभूत ।
तेहि मीचि कीर समस्त ।
परि पंधरें किडाळा मिळत ।
तें काय साकें नोहे ?॥ ३८ ॥
तरि तें पंधरेपण न मैळे ।
आणि किडाळाचियाही अंशा न मिळे ।
परि जंव असे तयाचेनि मेळें ।
तंव साकेंचि म्हणिजे ॥ ३९ ॥
तैसें अधिभूतादि आघवें ।
हें अविद्येचेनि पालवें ।
झांकलें तंव मानावें ।
वेगळें ऐसें ॥ ४० ॥
तेचि अविद्येची जवनिका फिटे ।
आणि भेदभावाची अवधी तुटे ।
मग म्हणों एक होऊनि जरी आटे ।
तरी काय दोनी होती ? ॥ ४१ ॥
पैं केशांचा गुंडाळा ।
वरि ठेविली स्फटिकशिळा ।
ते वरि पाहिजे डोळां ।
तंव भेदली गमती ॥ ४२ ॥
पाठीं केश परौते नेले ।
आणि भेदलेपण काय नेणों जाहालें ।
तरी डांक देऊनि सांदिलें ।
शिळेतें काई ? ॥ ४३ ॥
ना ते अखंडचि आयती ।
परि संगें भिन्न गमली होती ।
ते सारिलिया मागौती ।
जैसी कां तैसी ॥ ४४ ॥
तेवींचि अहंभावो जाये ।
तरी ऐक्य तें आधींचि आहे ।
हेंचि साचें जेथ होये ।
तो अधुयज्ञु मी ॥ ४५ ॥
पैं गा आम्हीं तुज ।
सकळ यज्ञ कर्मज ।
सांगितलें कां जें काज ।
मनीं धरूनि ॥ ४६ ॥
तो हा सकळ जीवांचा विसांवा ।
नैष्कर्म्य सुखाचा ठेवा ।
परि उघड करूनि पांडवा ।
दाविजत असे ॥ ४७ ॥
पहिलिया वैराग्य‍इंधन परिपूर्तीं ।
इंद्रियानळीं प्रदीप्तीं ।
विषयद्रव्याचिया आहुती ।
देऊनियां ॥ ४८ ॥
मग वज्रासन तेचि उर्वी ।
शोधूनि आधारमुद्रा बरवी ।
वेदिका रचे मांडवीं ।
शरीराच्या ॥ ४९ ॥
तेथ संयमाग्नीचीं कुंडें ।
इंद्रियद्रव्याचेनि पवाडें ।
यजिजती उदंडें ।
युक्तिघोषें ॥ ५० ॥
मग मनप्राणसंयमु ।
हाचि हवनसंपदेचा संभ्रमु ।
येणें संतोषविजे निर्धूमु ।
ज्ञानानळु ॥ ५१ ॥
ऐसेनि हें सकळ ज्ञानीं समर्पें ।
मग ज्ञान तें ज्ञेयीं हारपे ।
पाठी ज्ञेयचि स्वरूपें ।
निखिल उरे ॥ ५२ ॥
तया नांव गा अधियज्ञु ।
ऐसें बोलिला जंव सर्वज्ञु ।
तंव अर्जुन अतिप्राज्ञु ।
तया पातलें तें ॥ ५३ ॥
हें जाणोनि म्हणितलें देवें ।
पार्था परिसतु आहासि बरवें ।
या कृष्णाचिया बोलासवें ।
येरु सुखाचा जाहला ॥ ५४ ॥
देखा बालकाचिया धणि धाइजे ।
कां शिष्याचेनि जाहलेपणें होइजे ।
हें सद्‌गुरूचि एकलेनि जाणिजे ।
कां प्रसवतिया ॥ ५५ ॥
म्हणौनि सात्त्विक भावांची मांदी ।
कृष्णाआंगीं अर्जुनाआधीं ।
न समातसे परी बुद्धी ।
सांवरूनि देवें ॥ ५६ ॥
मग पिकलिया सुखाचा परिमळु ।
कीं निवालिया अमृताचा कल्लोळु ।
तैसा कोंवळा आणि सरळु ।
बोलु बोलिला ॥ ५७ ॥
म्हणे परिसणेयांचिया राया ।
आइकें बापा धनंजया ।
ऐसी जळों सरलिया माया ।
तेथ जाळितें तेंही जळे ॥ ५८ ॥
अन्तकाले च मामेव
स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम् ।
यः प्रयाति स मद्‌भावं
याति नास्त्यत्र संशयः ॥ ५ ॥
जें आतांचि सांगितलें होतें ।
अगा अधियज्ञ म्हणितला जयातें ।
जे आदींचि तया मातें ।
जाणोनि अंतीं ॥ ५९ ॥
ते देह झोल ऐसें मानुनी ।
ठेले आपणपें आपण हो‍उनी ।
जैसा मठ गगना भरुनी ।
गगनींचि असे ॥ ६० ॥
ये प्रतीतीचिया माजघरीं ।
तया निश्चयाची वोवरी ।
आली म्हणौनि बाहेरी ।
नव्हेचि से ॥ ६१ ॥
ऐसें सबाह्य ऐक्य संचलें ।
मीचि होऊनि असतां रचिलें ।
बाहेरि भूतांचीं पांचही खवलें ।
नेणतांचि पडिलीं ॥ ६२ ॥
आतां उभेयां उभेपण नाहीं जयाचें ।
मा पडिलिया गहन कवण तयाचें ।
म्हणौनि प्रतीतीचिये पोटींचें ।
पाणी न हाले ॥ ६३ ॥
ते ऐक्याची आहे वोतिली ।
कीं नित्यतेचिया हृदयीं घातली ।
जैसी समरससमुद्रीं धुतली ।
रुळेचिना ॥ ६४ ॥
पैं अथावीं घट बुडाला ।
तो आंतबाहेरी उदकें भरला ।
पाठीं दैवगत्या जरी फुटला ।
तरी उदक काय फुटे ? ॥ ६५ ॥
नातरी सर्पें कवच सांडिलें ।
कां उबारेनें वस्त्र फेडिलें ।
तरी सांग पां काय मोडलें ।
अवेवामाजीं ? ॥ ६६ ॥
तैसा आकारु हा आहाच भ्रंशे ।
वांचूनी वस्तु ते सांचलीचि असे ।
तेचि बुद्धि जालिया विसकुसे ।
कैसेनि आतां ॥ ६७ ॥
म्हणौनि यापरी मातें ।
अंतकाळीं जाणतसाते ।
जे मोकलिती देहातें ।
ते मीचि होती ॥ ६८ ॥
एर्‍हवीं तरी साधारण ।
उरीं आदळलिया मरण ।
जो आठवु धरी अंतःकरण ।
तेंचि होईजे ॥ ६९ ॥
जैसा कवणु एकु काकुळती ।
पळतां पवनगती ।
दुपाउलीं अवचितीं ।
कुहामाजीं पडियेला ॥ ७० ॥
आतां तया पडणयाआरौतें ।
पडण चुकवावया परौतें ।
नाहीं म्हणौनि तेथें ।
पडावेंचि पडे ॥ ७१ ॥
तेविं मृत्यूचेनि अवसरें एकें ।
जें येऊनि जीवासमोर ठाके ।
तें होणें मग न चुके ।
भलतयापरी ॥ ७२ ॥
आणि जागता जंव असिजे ।
तंव जेणें ध्यानें भावना भाविजे ।
डोळां लागतखेंवो देखिजे ।
तेंचि स्वप्नीं ॥ ७३ ॥
यं यं वापि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् ।
तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भायवभावितः ॥ ६ ॥
तेविं जितेनि अवसरें ।
जें आवडोनि जीवीं उरे ।
तेंचि मरणाचिये मेरे ।
फार हों लागे ॥ ७४ ॥
आणि मरणीं जया जें आठवे ।
तो तेचि गतीतें पावे ।
म्हणौनि सदा स्मरावें ।
मातेंचि तुवां ॥ ७५ ॥
तस्मात्सर्वेषु कालेषु
मामनुस्मर युध्य च ।
मय्यर्पितमनोबुद्धिर्मामेवैष्यस्यसंशयम् ॥ ७ ॥
डोळां जें देखावें ।
कां कानीं हन ऐकावें ।
मनीं जें भावावें ।
बोलावें वाचें ॥ ७६ ॥
तें आंत बाहेरी आघवें ।
मीचि करूनि घालावें ।
मग सर्वीं काळीं स्वभावें ।
मीचि आहें ॥ ७७ ॥
अर्जुना ऐसें जाहालिया ।
मग न मरिजे देह गेलिया ।
मा संग्रामु केलिया ।
भय काय तुज ? ॥ ७८ ॥
तूं मन बुद्धि सांचेंसीं ।
जरी माझिया स्वरूपीं अर्पिसी ।
तरी मातेंचि गा पावसी ।
हे माझी भाक ॥ ७९ ॥
हेंच कायिसया वरी होये ।
ऐसा जरी संदेहो वर्ततु आहे ।
तरी अभ्यासूनि आदीं पाहें ।
मग नव्हे तरी कोपें ॥ ८० ॥
अभ्यासयोगयुक्तेन
चेतसा नान्यगामिना ।
परमं पुरुषं दिव्यं याति
पार्थानुचिन्तयन् ॥ ८ ॥
येणेंचि अभ्यासेंसी योगु ।
चित्तासि करी पां चांगु ।
अगा उपायबळें पंगु ।
पहाड ठाकी ॥ ८१ ॥
तेविं सदभ्यासें निरंतर ।
चित्तासि परमपुरुषाची मोहर ।
लावीं मग शरीर ।
राहो अथवा जावो ॥ ८२ ॥
जें नानागतीतें पाववितें ।
तें चित्त वरील आत्मयातें ।
मग कवण आठवी देहातें ।
गेलें कीं आहे ? ॥ ८३ ॥
पैं सरितेचेनि ओघें ।
सिंधुजळा मीनलें घोघें ।
तें काय वर्तत आहे मागें ।
म्हणौनि पाहों येती ? ॥ ८४ ॥
ना तें समुद्रचि होऊन ठेलें ।
तेविं चित्ताचें चैतन्य जाहालें ।
जेथ यातायात निमालें ।
घनानंद जें ॥ ८५ ॥
कविं पुराणमनुशासितारमणोरणीयांसमनुस्मरेद्यः ।
सर्वस्य धातारमचिन्त्यरूपमादित्यवर्णं
तमसः परस्तात् ॥ ९ ॥
जयाचें आकारावीण असणें ।
जया जन्म ना निमणें ।
जें आघवेंचि आघवेंपणें ।
देखत असे ॥ ८६ ॥
जें गगनाहूनि जुनें ।
जें परमाणुहूनि सानें ।
जयाचेनि सन्निधानें ।
विश्व चळे ॥ ८७ ॥
जें सर्वांते यया विये ।
विश्व सर्व जेणें जिये ।
हेतु जया बिहे ।
अचिंत्य जें ॥ ८८ ॥
देखे वोळंबा इंगळु न चरे ।
तेजीं तिमिर न शिरे ।
जे दिहाचे अंधारें ।
चर्मचक्षूसीं ॥ ८९ ॥
सुसडा सूर्यकणांच्या राशी ।
जो नित्य उदो ज्ञानियांसी ।
अस्तमानाचे जयासी ।
आडनांव नाहीं ॥ ९० ॥
प्रयाणकाले मनसाचलेन
भक्त्या युक्तो योगबलेन चैव ।
भ्रुवोर्मध्ये प्राणमावेश्य सम्यक् स
तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम् ॥ १० ॥
तया अव्यंगवाणेया ब्रह्मातें ।
प्रयाणकाले प्राप्ते ।
जो स्थिरावलेनि चित्तें ।
जाणोनि स्मरे ॥ ९१ ॥
बाहेरी पद्मासन रचुनी ।
उत्तराभिमुख बैसोनि ।
जीवीं सुख सूनि ।
क्रमयोगाचे ॥ ९२ ॥
आंतु मीनलेनि मनोधर्में ।
स्वरूपप्राप्तीचेनि प्रेमें ।
आपेआप संभ्रमें ।
मिळावया ॥ ९३ ॥
आकळलेनि योगें ।
मध्यमा मध्य मार्गें ।
अग्निस्थानौनि निगे ।
ब्रह्मरंध्रा ॥ ९४ ॥
तेथ अचेत चित्ताचा सांगातु ।
आहाचवाणा दिसे मांडतु ।
जेथ प्राणु गगनाआंतु ।
संचरे कां ॥ ९५ ॥
परी मनाचेनि स्थैर्यें धरिला ।
भक्तीचिया भावना भरला ।
योगबळें आवरला ।
सज्ज होऊनि ॥ ९६ ॥
तो जडाजडातें विरवितु ।
भ्रूलतामाजीं संचरतु ।
जैसा घंटानाद लयस्तु ।
घंटेसीच होय ॥ ९७ ॥
कां झांकलिया घटींचा दिवा ।
नेणिजे काय जाहला केव्हां ।
या रीतीं जो पांडवा ।
देह ठेवी ॥ ९८ ॥
तो केवळ परब्रह्म ।
जया परमपुरुष ऐसें नाम ।
तें माझें निजधाम ।
होऊनि ठाके ॥ ९९ ॥
यदक्षरं वेदविदो वदन्ति
विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः ।
यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते
पदं संग्रहेण प्रवक्ष्ये ॥ ११ ॥
सकळां जाणणेयां जे लाणी ।
तिये जाणिवेची जे खाणी ।
तयां ज्ञानियांचिये आयणी ।
जयातें अक्षरु म्हणिपे ॥ १०० ॥
चंडवातेंही न मोडे ।
तें गगनचि की फुडें ।
वांचूनि जरी होईल मेहुडें ।
तरी उरेल कैंचें ? ॥ १०१ ॥
तेविं जाणणेया जें आकळिलें ।
तें जाणिवलेपणेंचि उमाणलें ।
मग नेणवेचि तया म्हणितलें ।
अक्षर सहजें ॥ १०२ ॥
म्हणौनि वेदविद नर ।
म्हणती जयातें अक्षर ।
जें प्रकृतीसी पर ।
परमात्मरूप ॥ १०३ ॥
आणि विषयांचे विष उलंडूनि ।
जे सर्वेंद्रियां प्रायश्चित्त देऊनि ।
आहाति देहाचिया बैसोनि ।
झाडातळीं ॥ १०४ ॥
ते यापरी विरक्त ।
जयाची निरंतर वाट पाहात ।
निष्कामासि अभिप्रेत ।
सर्वदा जें ॥ १०५ ॥
जयाचिया आवडी ।
न गणिती ब्रह्मचर्याचीं सांकडीं ।
निष्ठुर होऊनि बापुडीं ।
इंद्रियें करिती ॥ १०६ ॥
ऐसें जें पद ।
दुर्लभ आणि अगाध ।
जयाचिये थडिये वेद ।
चुबुकळिले ठेले ॥ १०७ ॥
तें ते पुरुष होती ।
जे यापरी लया जाती ।
तरी पार्था हेचि स्थिती ।
एकवेळ सांगों ॥ १०८ ॥
तेथ अर्जुनें म्हणितलें स्वामी ।
हेंचि म्हणावया होतों पां मी ।
तंव सहजें कृपा केली तुम्हीं ।
तरी बोलिजो कां ॥ १०९ ॥
परि बोलावें तें अति सोहोपें ।
तेथें म्हणितलें त्रिभुवनदीपें ।
तुज काय नेणों संक्षेपें ।
सांगेन ऐक ॥ ११० ॥
तरी मना या बाहेरिलीकडे ।
यावयाची साविया सवे मोडे ।
हें हृदयाचिया डोहीं बुडे ।
तैसें कीजे ॥ १११ ॥
सर्वद्वाराणि संयम्य
मनो हृदि निरुध्य च ।
मूर्ध्न्याधायात्मनः प्राणमास्थितो
योगधारणाम् ॥ १२ ॥
परी हे तरीच घडे ।
जरी संयमाचीं अखंडें ।
सर्वद्वारीं कवाडें ।
कळासती ॥ ११२ ॥
तरी सहजें मन कोंडलें ।
हृदयींचि असेल उगलें ।
जैसें करचरणीं मोडलें ।
परिवरु न संडीं ॥ ११३ ॥
तैसें चित्त राहिलिया पांडवा ।
प्राणांचा प्रणवुचि करावा ।
मग अनुवृत्तिपंथें आणावा ।
मूर्ध्निवरी ॥ ११४ ॥
तेथ आकाशीं मिळे न मिळे ।
तैसा धरावा धारणाबळें ।
जंव मात्रात्रय मावळे ।
अर्धबिंबीं ॥ ११५ ॥
तंववरी तो समीरु ।
निराळीं कीजे स्थिरु ।
मग लग्नीं जेविं ॐकारु ।
बिंबींच विलसे ॥ ११६ ॥
ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म
व्याहरन्मामनुस्मरन् ।
यः प्रयाति त्यजन्देहं
स याति परमां गतिम् ॥ १३ ॥
तैसें ॐ हें स्मरों सरे ।
आणि तेथेंचि प्राणु पुरे ।
मग प्रणवांतीं उरे ।
पूर्णघन जें ॥ ११७ ॥
म्हणौनि प्रणवैकनाम ।
हें एकाक्षर ब्रह्म ।
जो माझें स्वरूप परम ।
स्मरतसांता ॥ ११८ ॥
यापरी त्यजी देहातें ।
तो त्रिशुद्धी पावे मातें ।
जया पावणया परौतें ।
आणिक पावणें नाहीं ॥ ११९ ॥
तेथ अर्जुना जरी विपायें ।
तुझ्या जीवीं हन ऐसें जाये ।
ना हें स्मरण मग होये ।
कायसयावरी अंतीं ॥ १२० ॥
इंद्रियां अनुघडु पडलिया ।
जीविताचें सुख बुडालिया ।
आंतुबाहेरी उघडलिया ।
मृत्युचिन्हें ॥ १२१ ॥
ते वेळीं बैसावेंचि कवणें ।
मग कवण निरोधी करणें ।
तेथ काह्याचेनि अंतःकरणें ।
प्रणव स्मरावा ॥ १२२ ॥
तरि गा ऐशिया हो ध्वनी ।
झणें थारा देशी हो मनीं ।
पैं नित्य सेविला मी निदानीं ।
सेवकु होय ॥ १२३ ॥
अनन्यचेताः सततं
यो मां स्मरति नित्यशः ।
तस्याहं सुलभः पार्थ
नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥ १४ ॥
मामुपेत्य पुनर्जन्म
दुःखालयमशाश्वतम् ।
नाप्नुवन्ति महात्मानः
संसिद्धि परमां गताः ॥ १५ ॥
जे विषयांसि तिळांजळी देउनी ।
प्रवृत्तीवरी निगड वाऊनि ।
मातें हृदयीं सूनि ।
भोगिताती ॥ १२४ ॥
परि भोगितया आराणुका ।
भेटणें नाहीं क्षुधादिकां ।
तेथ चक्षुरादि रंकां ।
कवण पाडु ॥ १२५ ॥
ऐसें निरंतर एकवटले ।
जे अंतःकरणीं मजशीं लिगटले ।
मीचि होऊनि आटले ।
उपासिती ॥ १२६ ॥
तयां देहावसान जैं पावे ।
तैं तिहीं मातें स्मरावें ।
मग म्यां जरी पावावें ।
तरी उपास्ति ते कायसी ? ॥ १२७ ॥
पैं रंकु एक आडलेपणें ।
काकुळती धांव गा धांव म्हणे ।
तरी तयाचिये ग्लानि धांवणें ।
काय न घडे मज ? ॥ १२८ ॥
आणि भक्तांही तेचि दशा ।
तरी भक्तीचा सोसु कायसा ।
म्हणौनि हा ध्वनी ऐसा ।
न वाखाणावा ॥ १२९ ॥
तिहीं जे वेळीं मी स्मरावा ।
ते वेळीं स्मरिला कीं पावावा ।
तो आभारुही जीवां ।
साहवेचि ना ॥ १३० ॥
तें ऋणवैपण देखोनि आंगीं ।
मी आपुलियाचि उत्तीर्णत्वालागीं ।
भक्तांचियां तनुत्यागीं ।
परिचर्या करीं ॥ १३१ ॥
देहवैकल्याचा वारा ।
झणें लागेल या सुकुमारा ।
म्हणौनि आत्मबोधाचिया पांजिरां ।
सूयें तयातें ॥ १३२ ॥
वरी आपुलिया स्मरणाची उवाइली ।
हींव ऐसी करीं साउली ।
ऐसेनि नित्य बुद्धि संचली ।
मी आणीं तयातें ॥ १३३ ॥
म्हणौनि देहांतींचें सांकडें ।
माझिया कहींचि न पडे ।
मी आपुलियातें आपुलीकडे ।
सुखेंचि आणीं ॥ १३४ ॥
वरचील देहाची गंवसणी फेडुनी ।
आहाच अहंकाराचे रज झाडुनी ।
शुद्ध वासना निवडुनी ।
आपणपां मेळवीं ॥ १३५ ॥
आणि भक्तां तरी देहीं ।
विशेष एकवंकीचा ठावो नाहीं ।
म्हणौनि अव्हेरु करितां कांहीं ।
वियोगु ऐसा न वाटे ॥ १३६ ॥
नातरी देहांतींचि मियां यावें ।
मग आपणपें यातें न्यावें ।
हेंही नाहीं स्वभावें ।
जे आधींचि मज मीनले ॥ १३७ ॥
येरी शरीराचिया सलिलीं ।
असतेपण हेचि साउली ।
वांचूनि चंद्रिका ते ठेली ।
चंद्रींच आहे ॥ १३८ ॥
ऐसे जे नित्ययुक्त ।
तयांसि सुलभ मी सतत ।
म्हणौनि देहांतीं निश्चित ।
मीचि होती ॥ १३९ ॥
मग क्लेशतरूची वाडी ।
जे तापत्रयाग्नीची सगडी ।
जे मृत्युकाकासीं कुरोंडी ।
सांडिली आहे ॥ १४० ॥
जें दैन्याचें दुभतें ।
जें महाभयातें वाढवितें ।
जें सकळ दुःखाचें पुरतें ।
भांडवल ॥ १४१ ॥
जें दुर्मतीचें मूळ ।
जें कुकर्माचें फळ ।
जें व्यामोहाचें केवळ ।
स्वरूपचि ॥ १४२ ॥
जें संसाराचें बैसणें ।
जें विकारांचें उद्यानें ।
जें सकळ रोगांचें भाणें ।
वाढिलें आहे ॥ १४३ ॥
जें काळाचा खिचु उशिटा ।
जें आशेचा आंगवठा ।
जन्ममरणाचा वोलिंवटा ।
स्वभावें जें ॥ १४४ ॥
जें भुलीचें भरिव ।
जें विकल्पाचें वोतिंव ।
किंबहुना पेंव ।
विंचुवांचें ॥ १४५ ॥
जें व्याघ्राचें क्षेत्र ।
जें पण्यांगनेचें मैत्र ।
जें विषयविज्ञानयंत्र ।
सुपूजित ॥ १४६ ॥
जें लावेचा कळवळा ।
निवालिया विषोदकाचा गळाळा ।
जें विश्वासु आंगवळा ।
संवचोराचा ॥ १४७ ॥
जें कोढियाचें खेंव ।
जें काळसर्पाचें मार्दव ।
गोरियेचें स्वभाव ।
गायन जें ॥ १४८ ॥
जें वैरियाचा पाहुणेरु ।
जें दुर्जनाचा आदरु ।
हें असो जें सागरु ।
अनर्थांचा ॥ १४९ ॥
जें स्वप्नीं देखिलें स्वप्न ।
जें मृगजळें सासिन्नलें वन ।
जें धूम्ररजांचें गगन ।
ओतलें आहे ॥ १५० ॥
ऐसें जें हें शरीर ।
तें ते न पवतीचि पुढती नर ।
जे होऊनि ठेले अपार ।
स्वरूप माझें ॥ १५१ ॥
आब्रह्मभुवनाल्लोकाः
पुनरावर्तिनोऽर्जुन ।
मामुपेत्य तु कौन्तेय
पुनर्जन्म न विद्यते ॥ १६ ॥
एर्‍हवीं ब्रह्मपणाचिये भडसे ।
न चुकतीचि पुनरावृत्तीचे वळसे ।
परि निवटलियाचे जैसें ।
पोट न दुखे ॥ १५२ ॥
नातरी चेइलियानंतरें ।
न बुडिजे स्वप्नींचेनि महापुरें ।
तेवीं मातें पावले ते संसारें ।
लिंपतीचि ना ॥ १५३ ॥
एर्‍हवीं जगदाकाराचें सिरें ।
जें चिरस्थायीयांचे धुरे ।
ब्रह्मभुवन गा चवरें ।
लोकाचळाचें ॥ १५४ ॥
जिये गांवींचा पहारु दिवोवरी ।
एका अमरेंद्राचें आयुष्य न धरी ।
विळोनि पांतीं उठी एकसरी ।
चवदाजणांची ॥ १५५ ॥
सहस्रयुगपर्यन्तं अहर्यद्ब्रह्मणो विदुः ।
रात्रि युगसहस्त्रान्तां तेऽहोरात्रविदो जनाः ॥ १७ ॥
जैं चौकडिया सहस्र जाये ।
तैं ठाये ठावो विळुचि होये ।
आणि तैसेचि सहस्रवरिये पाहे ।
रात्री जेथ ॥ १५६ ॥
येवढें अहोरात्र जेथिंचें ।
तेणें न लोटती जे भाग्याचे ।
देखती ते स्वर्गींचे ।
चिरंजीव ॥ १५७ ॥
येरां सुरगणांची नवाई ।
विशेष सांगावी येथ काई ।
मुद्दल इंद्राचीचि दशा पाहीं ।
जे दिहाचे चौदा ॥ १५८ ॥
परि ब्रह्मयाचियाहि आठां पाहारांतें ।
आपुलिया डोळां देखते ।
जे आहाति गा तयांतें ।
अहोरात्रविद म्हणिपे ॥ १५९ ॥
अव्यक्ताद्व्यक्तयः
सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे ।
रात्र्यागमे प्रलीयन्ते
तत्रैवाव्यक्तसंज्ञके ॥ १८ ॥
भूतग्रामः स एवायं
भूत्वा भूत्वा प्रलीयते ।
रात्र्यागमेऽवशः पार्थ
प्रभवत्यहरागमे ॥ १९ ॥
तये ब्रह्मभुवनीं दिवसें पाहे ।
ते वेळीं गणना केहीं न समाये ।
ऐसें अव्यक्ताचें होये ।
व्यक्त विश्व ॥ १६० ॥
पुढती दिहाची चौपाहारी फिटे ।
आणि हा आकारसमुद्र आटे ।
पाठीं तैसाचि मग पाहांटे ।
भरों लागे ॥ १६१ ॥
शारदीयेचिये प्रवेशीं ।
अभ्रें जिरती आकाशीं ।
मग ग्रीष्मांतीं जैशीं ।
निगती पुढती ॥ १६२ ॥
तैशी ब्रह्मदिनाचिये आदी ।
हे भूतसृष्टीची मांदी ।
मिळे जंव सहस्रावधी ।
निमित्त पुरे ॥ १६३ ॥
पाठीं रात्रींचा अवसरु होये ।
आणि विश्व अव्यक्तीं लया जाये ।
तोही युगसहस्र मोटका पाहे ।
आणि तैसेंचि रचे ॥ १६४ ॥
हें सांगावया काय उपपत्ती ।
जे जगाचा प्रळयो आणि संभूती ।
इये ब्रह्मभुवनींचिया होती ।
अहोरात्रामाजीं ॥ १६५ ॥
कैसें थोरिवेचें मान पाहें पां ।
जो सृष्टीबीजाचा साटोपा ।
परि पुनरावृत्तीचिया मापा ।
शीग जाहाला ॥ १६६ ॥
एर्‍हवीं त्रैलोक्य हें धनुर्धरा ।
तिये गांवींचा गा पसारा ।
तो हा दिनोदयीं एकसरां ।
मांडतु असे ॥ १६७ ॥
पाठीं रात्रींचा समो पावे ।
आणि अपैसाचि सांठवे ।
म्हणिये जेथिंचें तेथ स्वभावें ।
साम्यासी ये ॥ १६८ ॥
जैसें वृक्षपण बीजासि आलें ।
कीं मेघ हें गगन जाहालें ।
तैसें अनेकत्व जेथ सामावलें ।
तें साम्य म्हणिपे ॥ १६९ ॥
परस्तस्मात्तु भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात्सनातनः ।
यः स सर्वेषु भूतेषु
नश्यत्सु न विनश्यति ॥ २० ॥
तेथ समविषम न दिसे कांहीं ।
म्हणौनि भूतें हे भाष नाहीं ।
जेविं दूधचि जाहालिया दहीं ।
नामरूप जाय ॥ १७० ॥
तेविं आकारलोपासरिसें ।
जगाचें जगपण भ्रंशे ।
परि जेथें जाहालें तें जैसें ।
तैसेंचि असे ॥ १७१ ॥
तैं तया नांव सहज अव्यक्त ।
आणि आकारावेळीं तेंचि व्यक्त ।
हें एकास्तव एक सूचित ।
एर्‍हवीं दोनी नाहीं ॥ १७२ ॥
जैसें आटलिया रूपें ।
आटलेपण ते खोटी म्हणिपे ।
पुढती तो घनाकारु हारपे ।
जे वेळीं अलंकार होती ॥ १७३ ॥
हीं दोहीं जैशीं होणीं ।
एकीं साक्षिभूत सुवर्णीं ।
तैसी व्यक्ताव्यक्ताची कडसणी ।
वस्तूच्या ठायीं ॥ १७४ ॥
तें तरी व्यक्त ना अव्यक्त ।
नित्य ना नाशवंत ।
या दोहीं भावाअतीत ।
अनादिसिद्ध ॥ १७५ ॥
जें हें विश्वचि होऊनि असे ।
परि विश्वपण नासिलेनि न नासे ।
अक्षरें पुसिल्या न पुसे ।
अर्थु जैसा ॥ १७६ ॥
पाहें पां तरंग तरी होत जात ।
परि तेथ उदक तें अखंड असत ।
तेवीं भूताभावीं न नाशत ।
अविनाश जें ॥ १७७ ॥
नातरी आटतिये अळंकारीं ।
नाटतें कनक असे जयापरी ।
तेवीं मरतिये जीवाकारीं ।
अमर जें आहे ॥ १७८ ॥
अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः
परमां गतिम् ।
यं प्राप्य न निवर्तन्ते
तद्धाम परमं मम ॥ २१ ॥
पुरुषः स परः पार्थ
भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया ।
यस्यान्तःस्थानि भूतानि
येन सर्वमिदं ततम् ॥ २२ ॥
जयातें अव्यक्त म्हणों ये कोडें ।
म्हणतां स्तुति हें ऐसें नावडे ।
जें मनाबुद्धी न सांपडे ।
म्हणौनियां ॥ १७९ ॥
आणि आकारा आलिया जयाचें ।
निराकारपण न वचे ।
आकार लोपें न विसंचे ।
नित्यता गा ॥ १८० ॥
म्हणौनि अक्षर जें म्हणिजे ।
तेवींचि म्हणतां बोधुहि उपजे ।
जयापरौता पैसु न देखिजे ।
या नाम परमगती ॥ १८१ ॥
परि आघवा इहीं देहपुरीं ।
आहे निजेलियाचे परी ।
जे व्यापारु करवी ना करी ।
म्हणौनियां ॥ १८२ ॥
एर्‍हवीं जे शारीरचेष्टा ।
त्यांमाजीं एकही न ठके गा सुभटा ।
दाहीं इंद्रियांचिया वाटा ।
वाहतचि आहाती ॥ १८३ ॥
उकलूनि विषयांचा पेटा ।
होत मनाचा चोहटा ।
तो सुखदुःखाचा राजवांटा ।
भीतराहि पावे ॥ १८४ ॥
परि रावो पहुडलिया सुखें ।
जैसा देशींचा व्यापारु न ठके ।
प्रजा आपुलालेनि अभिलाखें ।
करितचि असती ॥ १८५ ॥
तैसें बुद्धीचें हन जाणणें ।
कां मनाचें घेणें देणें ।
इंद्रियांचें करणें ।
स्फुरण वायूचें ॥ १८६ ॥
हे देहक्रिया आघवी ।
न करवितां होय बरवी ।
जैसा न चलवितेनि रवी ।
लोकु चाले ॥ १८७ ॥
अर्जुना तयापरी ।
सुतला ऐसा आहे शरीरीं ।
म्हणौनि पुरुषु गा अवधारीं ।
म्हणिपे जयातें ॥ १८८ ॥
आणि प्रकृति पतिव्रते ।
पडिला एकपत्‍नीव्रतें ।
येणेंहि कारणें जयातें ।
पुरुषु म्हणों ये ॥ १८९ ॥
पैं वेदाचें बहुवसपण ।
देखेचिना जयाचें आंगण ।
हें गगनाचें पांघरूण ।
होय देखा ॥ १९० ॥
ऐसें जाणूनि योगीश्वर ।
जयातें म्हणती परात्पर ।
जे अनन्यगतीचें घर ।
गिंवसीत ये ॥ १९१ ॥
जे तनू वाचा चित्तें ।
नाइकती दुजिये गोष्टीतें ।
तयां एकनिष्ठेचें पिकतें ।
सुक्षेत्र जें ॥ १९२ ॥
हें त्रैलोक्यचि पुरुषोत्तमु ।
ऐसा साच जयाचा मनोधर्मु ।
तया आस्तिकाचा आश्रमु ।
पांडवा गा ॥ १९३ ॥
जे निगर्वाचें गौरव ।
जे निर्गुणाची जाणिव ।
जे सुखाची राणिव ।
निराशांसी ॥ १९४ ॥
जे संतोषियां वाढिलें ताट ।
जे अचिंता अनाथांचें मायपोट ।
भक्तीसी उजू वाट ।
जया गांवा ॥ १९५ ॥
हें एकैक सांगोनि वायां ।
काय फार करूं धनंजया ।
पैं गेलिया जया ठाया ।
तो ठावोचि होईजे ॥ १९६ ॥
हिंवाचिया झुळुका ।
जैसें हिंवचि पडे उष्णोदका ।
कां समोर जालिया अर्का ।
तमचि प्रकाशु होय ॥ १९७ ॥
तैसा संसारु जया गांवा ।
गेला सांता पांडवा ।
होऊनि ठाके आघवा ।
मोक्षाचाची ॥ १९८ ॥
तरी अग्नीमाजीं आलें ।
जैसें इंधनचि अग्नि जहालें ।
पाठीं न निवडेचि कांहीं केलें ।
काष्ठपण ॥ १९९ ॥
नातरी साखरेचा माघौता ।
बुद्धिमंतपणेंही करितां ।
परि ऊंस नव्हे पंडुसुता ।
जियापरी ॥ २०० ॥
लोहाचें कनक जाहलें ।
हें एकें परिसेंचि केलें ।
आतां आणिक कैचें तें गेलें ।
लोहत्व आणी ॥ २०१ ॥
म्हणौनि तूप होऊनि माघौतें ।
जेवीं दूधपणा न येचि निरुतें ।
तेवीं पावोनियां जयातें ।
पुनरावृत्ति नाहीं ॥ २०२ ॥
तें माझें परम ।
साचोकारें निजधाम ।
हें आंतुवट तुज वर्म ।
दाविजत असे ॥ २०३ ॥
यत्र काले त्वनावृत्तिमावृत्ति चैव योगिनः ।
प्रयाता यान्ति तं कालं वक्ष्यामि भरतर्षभ ॥ २३ ॥
तेवींचि आणिकेंही एके प्रकारें ।
हें जाणतां आहे सोपारें ।
तरी देह सांडितेनि अवसरें ।
जेथ मिळती योगी ॥ २०४ ॥
अथवा अवचटें ऐसें घडे ।
जे अवसरें देह सांडे ।
तरि माघौतें येणें घडे ।
देहासीचि ॥ २०५ ॥
म्हणौनि काळशुद्धी जरी देह ठेविती ।
तरी ठेवितखेंवी ब्रह्मचि होती ।
एर्‍हवीं अकाळीं तरी येती ।
संसारा पुढती ॥ २०६ ॥
तैसे सायुज्य आणि पुनरावृत्ती ।
या दोन्ही अवसराआधीन आहाती ।
तोचि अवसरु तुजप्रती ।
प्रसंगें सांगों ॥ २०७ ॥
तरि ऐकें गा सुभटा ।
पातलिया मरणाचा माजिवटा ।
पांचै आपुलालिया वाटा ।
निघती अंतीं ॥ २०८ ॥
ऐसा वरिपडिला प्रयाणकाळीं ।
बुद्धीतें भ्रमु न गिळी ।
स्मृति नव्हे आंधळी ।
न मरे मन ॥ २०९ ॥
हा चेतना वर्गु आघवा ।
मरणीं दिसे टवटवा ।
परि अनुभविलिया ब्रह्मभावा ।
गंवसणी होऊनि ॥ २१० ॥
ऐसा सावध हा समवावो ।
आणि निर्वाणर्‍ही निर्वाहो ।
हें तरीच घडे जरी सावावो ।
अग्नीचा आथी ॥ २११ ॥
पाहां पां वारेनें कां उदकें ।
जैं दिवियाचें दिवेपण झांके ।
तैं असतीच काय देखे ।
दिठी आपुली ? ॥ २१२ ॥
तैसें देहांतींचेनि विषमवातें ।
देह आंत बाहेरी श्लेष्माआंते ।
तैं विझोनि जाय उजितें ।
अग्नीचें तें ॥ २१३ ॥
ते वेळीं प्राणासि प्राणु नाहीं ।
तेथ बुद्धि असोनि करील काई ।
म्हणौनि अग्नीविण देहीं ।
चेतना न थारे ॥ २१४ ॥
अगा देहींचा अग्नि जरी गेला ।
तरी देह नव्हे चिखलु वोला ।
वायां आयुष्यवेळु आपला ।
आंधारें गिंवसी ॥ २१५ ॥
आणि मागील स्मरण आघवें ।
तें तेणें अवसरें सांभाळावें ।
मग देह त्यजूनि मिळावें ।
स्वरूपीं कीं ॥ २१६ ॥
तंव तया श्लेष्माचे चिखलीं ।
चेतनाचि बुडोनि गेली ।
तेथ मागिली पुढिली हे ठेली ।
आठवण सहजें ॥ २१७ ॥
म्हणौनि आधीं अभ्यासु जो केला ।
तो मरण न येतांचि निमोनि गेला ।
जैसें ठेवणें न दिसतां मालवला ।
दीपु हातींचा ॥ २१८ ॥
आतां असो हें सकळ ।
जाण पां ज्ञानासि अग्नि मूळ ।
तया अग्नीचें प्रयाणीं बळ ।
संपूर्ण आथी ॥ २१९ ॥
अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः
षण्मासा उत्तरायणम् ।
तत्र प्रयाता गच्छन्ति
ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः ॥ २४ ॥
आंत अग्निज्योतीचा प्रकाशु ।
बाहेरी शुक्लपक्षु आणि दिवसु ।
आणि सामासांमाजीं मासु ।
उत्तरायण ॥ २२० ॥
ऐशिया समयोगाची निरुती ।
लाहोनि जे देह ठेविती ।
ते ब्रह्मचि होती ।
ब्रह्मविद ॥ २२१ ॥
अवधारीं गा धनुर्धरा ।
येथवरी सामर्थ्य यया अवसरा ।
तेवींचि हा उजू मार्ग स्वपुरा ।
यावयां पैं ॥ २२२ ॥
एथ अग्नी हें पहिलें पायतरें ।
ज्योतिर्मय हें दुसरें ।
दिवस जाणें तिसरें ।
चौथें शुक्लपक्ष ॥ २२३ ॥
आणि सामास उत्तरायण ।
तें वरचील गा सोपान ।
येणें सायुज्यसिद्धिसदन ।
पावती योगी ॥ २२४ ॥
हा उत्तम काळु जाणिजे ।
यातें अर्चिरा मार्गु म्हणिजे ।
आतां अकाळु तोही सहजें ।
सांगेन आईक ॥ २२५ ॥
धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः
षण्मासा दक्षिणायनम् ।
तत्र चान्द्रमसं ज्योतिर्योगी
प्राप्य निवर्तते ॥ २५ ॥
तरी प्रयाणाचिया अवसरें ।
वातश्लेष्मां सुभरें ।
तेणें अंतःकरणीं आंधारें ।
कोंदलें ठाके ॥ २२६ ॥
सर्वेंद्रियां लांकुड पडे ।
स्मृति भ्रमामाजीं बुडे ।
मन होय वेडें ।
कोंडे प्राण ॥ २२७ ॥
अग्नीचें अग्निपण जाये ।
मग तो धूमचि अवघा होये ।
तेणें चेतना गिंवसिली ठाये ।
शरीरींची ॥ २२८ ॥
जैसें चंद्राआड आभाळ ।
सदट दाटे सजळ ।
मग गडद ना उजाळ ।
ऐसें झांवळें होय ॥ २२९ ॥
कां मरे ना सावध ।
ऐसें जीवितासि पडे स्तब्ध ।
आयुष्य मरणाची मर्याद ।
वेळु ठाकी ॥ २३० ॥
ऐसी मनबुद्धिकरणीं ।
सभोंवतीं धूमाकुळाची कोंडणी ।
तेथ जन्में जोडलिये वाहणी ।
युगचि बुडे ॥ २३१ ॥
हां गा हातींचें जे वेळीं जाये ।
ते वेळीं आणिका लाभाची गोठी कें आहे ।
म्हणौनि प्रयाणीं तंव होये ।
येतुली दशा ॥ २३२ ॥
ऐशी देहाआंतु स्थिती ।
बाहेरि कृष्णपक्षु वरि राती ।
आणि सामासही वोडवती ।
दक्षिणायन ॥ २३३ ॥
इये पुनरावृत्तीचीं घराणीं ।
आघवीं एकवटती जयाचिया प्रयाणीं ।
तो स्वरूपसिद्धीची काहाणी ।
कैसेंनि आइके ? ॥ २३४ ॥
ऐसा जयाचा देह पडे ।
तया योगी म्हणौनि चंद्रवरी जाणें घडे ।
मग तेथूनि मागुता बहुडे ।
संसारा ये ॥ २३५ ॥
आम्हीं अकाळु जो पांडवा ।
म्हणितला तो हा जाणावा ।
आणि हाचि धूम्रमार्गु गांवा ।
पुनरावृत्तीचिया ॥ २३६ ॥
येर तो अर्चिरा मार्गु ।
तो वसता आणि असलगु ।
साविया स्वस्त चांगु ।
निवृत्तीवरी ॥ २३७ ॥
शुक्लकृष्णे गती ह्येते
जगतः शाश्वते मते ।
एकया यात्यनावृत्तिमन्ययावर्तते पुनः ॥ २६ ॥
ऐशिया अनादि या दोन्ही वाटा ।
एकी उजू एकी अव्हांटा ।
म्हणौनि बुद्धिपूर्वक सुभटा ।
दाविलिया तुज ॥ २३८ ॥
कां जे मार्गामार्ग देखावे ।
साच लटिकें वोळखावें ।
हिताहित जाणावें ।
हिताचिलागीं ॥ २३९ ॥
पाहें पां नाव देखतां बरवी ।
कोणी आड घाली काय अथावीं ।
कां सुपंथ जाणौनियां अडवीं ।
रिगवत असे ॥ २४० ॥
जो विष अमृत वोळखे ।
तो अमृत काय सांडूं शके ? ।
तेविं जो उजू वाट देखे ।
तो अव्हांटा न वचे ॥ २४१ ॥
म्हणौनि फुडें ।
पारखावें खरें कुडें ।
पारखिलें तरी न पडे ।
अनवसरें कहीं ॥ २४२ ॥
एर्‍हवीं देहांतीं थोर विषम ।
या मार्गाचें आहे संभ्रम ।
जन्मे अभ्यासिलियाचें हन काम ।
जाईल वायां ॥ २४३ ॥
जरी अर्चिरा मार्गु चुकलिया ।
अवचटें धूम्रपंथें पडलिया ।
तरी संसारपांथीं जुंतलिया ।
भंवतचि असावें ॥ २४४ ॥
हे सायास देखोनि मोठे ।
आतां कैसेनि पां एकवेळ फिटे ।
म्हणौनि योगमार्गु गोगंजी ।
शोधिले दोन्ही ॥ २४५ ॥
तंव एकें ब्रह्मत्वा जाइजे ।
आणि एकें पुनरावृत्ती येइजे ।
परि दैवगत्या जो लाहिजे ।
देहांतीं जेणें ॥ २४६ ॥
नैते सृती पार्थ जानन्योगी मुह्यति कश्चन ।
तस्मात्सर्वेषु कालेषु योगयुक्तो भवार्जुन ॥ २७ ॥
ते वेळीं म्हणितलें हें नव्हे ।
वांया अवचटें काय पावे ।
देह त्यजूनि वस्तु होआवें ।
मार्गेंचि कीं ? ॥ २४७ ॥
तरी आतां देह असो अथवा जावो ।
आम्ही तों केवळ वस्तूचि आहों ।
कां जे दोरीं सर्पत्व वावो ।
दोराचिकडुनी ॥ २४८ ॥
मज तरंगपण असे कीं नसे ।
ऐसें हें उदकासी कहीं प्रतिभासे ? ।
तें भलतेव्हां जैसें तैसें ।
उदकचि कीं ॥ २४९ ॥
तरंगाकारें न जन्मेचि ।
ना तरंगलोपें न निमेचि ।
तेविं देहीं जे देहेंचि ।
वस्तु जाहले ॥ २५० ॥
आतां शरीराचें तयाचिया ठाई ।
आडनांवही उरलें नाहीं ।
तरी कोणें काळें काई ।
निमे तें पाहें पां ॥ २५१ ॥
मग मार्गातें कासया शोधावें ? ।
कोणें कोठूनि कें जावें ? ।
जरी देशकालादि आघवें ।
आपणचि असे ॥ २५२ ॥
आणि हां गा घटु जे वेळीं फुटे ।
ते वेळीं तेथिंचें आकाश लागे नीट वाटे ।
वाटा लागे तरी गगना भेटे ।
एर्‍हवीं चुके ? ॥ २५३ ॥
पाहें पां ऐसें हन आहे ।
कीं तो आकारुचि जाये ।
येर गगन तें गगनींचि आहे ।
घटत्वाहि आधीं ॥ २५४ ॥
ऐसिया बोधाचेनि सुरवाडें ।
मार्गामार्गाचे सांकडें ।
तया सोऽहंसिद्धां न पडे ।
योगियांसी ॥ २५५ ॥
याकारणें पंडुसुता ।
तुवां होआवें योगयुक्ता ।
येतुलेनि सर्वकाळीं साम्यता ।
आपैसया होईल ॥ २५६ ॥
मग भलतेथ भलतेव्हां ।
देह असो अथवा जावा ।
परि अबंधा नित्य ब्रह्मभावा ।
विघडु नाहीं ॥ २५७ ॥
तो कल्पादि जन्मा नागवे ।
कल्पांतीं मरणें नाप्लवें ।
माजीं स्वर्गसंसाराचेनि लाघवें ।
झकवेना ॥ २५८ ॥
येणें बोधें जो योगी होये ।
तयासीचि या बोधाचें नीटपण आहे ।
कां जे भोगातें पेलूनि पायें ।
निजरूपा ये ॥ २५९ ॥
पै गा इंद्रादिकां देवां ।
जयां सर्वस्वें गाजती राणिवा ।
तें सांडणें मानूनि पांडवा ।
डावली जो ॥ २६० ॥
वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव
दानेषु यत्पुण्यफलं प्रदिष्टाम् ।
अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा योगी
परं स्थानमुपैति चाद्यम् ॥ २८ ॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भ गवद्गीतासूपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे अक्षरब्रह्मयोगो
नाम अष्टामोऽध्यायः ॥ ८ ॥
जरी वेदाध्ययनाचें जालें ।
अथवा यज्ञाचें शेतचि पिकलें ।
कीं तपोदानांचे जोडलें ।
सर्वस्व हन जें ॥ २६१ ॥
तया आघवयाचि पुण्याचा मळा ।
भारु आंतौनि जया ये फळा ।
तें परब्रह्मा निर्मळा ।
सांटि न सरे ॥ २६२ ॥
जें नित्यानंदाचेनि मानें ।
उपमेचा कांटाळा न दिसे सानें ।
पाहा पां वेदयज्ञादि साधनें ।
जया सुखा ॥ २६३ ॥
जें विटे ना सरे ।
भोगी तयाचेनि पवाडें पुरे ।
पुढती महासुखाचें सोयरें ।
भावंडचि ॥ २६४ ॥
ऐसें दृष्टीचेनि सुखपणें ।
जयासी अदृष्टाचें बैसणें ।
जें शतमखाही आंगवणें ।
नोहेचि एका ॥ २६५ ॥
तयातें योगीश्वर अलौकिकें ।
दिठीचेनि हाततुकें ।
अनुमानती कौतुकें ।
तंव हळुवट आवडे ॥ २६६ ॥
मग तया सुखाची किरीटी ।
करूनियां गा पाउटी ।
परब्रह्माचिये पाठीं ।
आरूढती ॥ २६७ ॥
ऐसे चराचरैक भाग्य ।
जें ब्रह्मेशां आराधना योग्य ।
योगियांचें भोग्य ।
भोगधन जें ॥ २६८ ॥
जो सकळ कळांची कळा ।
जो परमानंदाचा पुतळा ।
जो जिवाचा जिव्हाळा ।
विश्वाचिया ॥ २६९ ॥
जो सर्वज्ञतेचा वोलावा ।
जो यादवकुळींचा कुळदिवा ।
तो श्रीकृष्णजी पांडवा- ।
प्रती बोलिला ॥ २७० ॥
ऐसा कुरुक्षेत्रींचा वृत्तांतु ।
संजयो रायासी असे सांगतु ।
तेचि परियेसा पुढारी मातु ।
ज्ञानदेव म्हणे ॥ २७१ ॥
इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां
भावार्थदीपिकायां अष्टमोध्यायः ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse