दशक पंधरावा
Embedded Files
दशक पंधरावा :
आत्मदशक
समास पहिला :
चातुर्य लक्षण ॥ श्रीराम ॥
अस्तिमांशांचीं शरीरें ।
त्यांत राहिजे जीवेश्वरें ।
नाना विकारीं विकारे ।
प्रविण होइजे ॥ १॥
घनवट पोंचट स्वभावें ।
विवरोन जाणिजे जीवें ।
व्हावें न व्हावें आघवें ।
जीव जाणे ॥ २॥
येंकीं मागमागों घेणें ।
येकां न मागतांच देणें ।
प्रचीतीनें सुलक्षणें ।
ओळखावीं ॥ ३॥
जीव जीवांत घालावा ।
आत्मा आत्म्यांत मिसळावा ।
राहराहों शोध घ्यावा ।
परांतरांचा ॥ ४॥
जानवें हेंवडकारें जालें ।
ढिलेपणें हेवड आलें ।
नेमस्तपणें शोभलें ।
दृष्टीपुढें ॥ ५॥
तैसेंचि हे मनास मन ।
विवेकें जावें मिळोन ।
ढिलेपणें अनुमान ।
होत आहे ॥ ६॥
अनुमानें अनुमान वाढतो ।
भिडेनें कार्यभाग नासतो ।
याकारणें प्रत्यये तो ।
आधीं पाहावा ॥ ७॥
दुसर्याचें जीवीचें कळेना ।
परांतर तें जाणवेना ।
वश्य होती लोक नाना ।
कोण्या प्रकारें ॥ ८॥
आकल सांडून परती ।
लोक वश्यकर्ण करिती ।
अपूर्णपाणें हळु पडती ।
ठाईं ठाईं ॥ ९॥
जगदीश आहे जगदांतरीं ।
चेटकें करावीं कोणावरी ।
जो कोणी विवेकें विवरी ।
तोचि श्रेष्ठ ॥ १०॥
श्रेष्ठ कार्ये करी श्रेष्ठ ।
कृत्रिम करी तो कनिष्ठ ।
कर्मानुसार प्राणी नष्ट ।
अथवा भले ॥ ११॥
राजे जाती राजपंथें ।
चोर जाती चोरपंथें ।
वेडें ठके अल्पस्वार्थें ।
मूर्खपणें ॥ १२॥
मूर्खास वाटे मी शहाणा ।
परी तो वेडा दैन्यवाणा ।
नाना चातुर्याच्या खुणा ।
चतुर जाणे ॥ १३॥
जो जगदांतरे मिळाला ।
तो जगदांतरचि जाला ।
अरत्रीं परत्रीं तयाला ।
काय उणें ॥ १४॥
बुद्धि देणें भगवंताचें ।
बुद्धिविण माणुस काचें ।
राज्य सांडून फुकाचे ।
भीक मागे ॥ १५॥
जें जें जेंथें निर्माण जालं ।
तें तें तयास मानलें ।
अभिमान देऊन गोविलें ।
ठाईं ठाईं ॥ १६॥
अवघेच म्हणती आम्ही थोर ।
अवघेचि म्हणती आम्ही सुंदर ।
अवघेचि म्हणती आम्ही चतुर ।
भूमंडळीं ॥ १७॥
ऐसा विचार आणितां मना ।
कोणीच लाहान म्हणविना ।
जाणते आणिती अनुमाना ।
सकळ कांहीं ॥ १८॥
आपुलाल्या साभिमानें ।
लोक चालिले अनुमानें ।
परंतु हें विवेकानें ।
पाहिलें पाहिजे ॥ १९॥
लटिक्याचा साभिमान घेणें ।
सत्य अवघेंच सोडणें ।
मूर्खपणाचीं लक्षणें ।
ते हे ऐसीं ॥ २०॥
सत्याचा जो साभिमान ।
तो जाणावा निराभिमान ।
न्याये अन्याये समान ।
कदापि नव्हे ॥ २१॥
न्याये म्हणिजे तो शाश्वत ।
अन्याये म्हणिजे तो अशाश्वत ।
बाष्कळ आणि नेमस्त ।
येक कैसा ॥ २२॥
येक उघड भाग्य भोगिती ।
येक तश्कर पळोन जाती ।
येकांची प्रगट महंती ।
येकांची कानकोंडी ॥ २३॥
आचारविचारेंविण ।
जें जें करणें तो तो सीण ।
धूर्त आणि विचक्षण ।
तेचि शोधावे ॥ २४॥
उदंड बाजारी मिळाले ।
परी ते धूर्तेंचि आळिले ।
धूर्तांपासीं कांहीं न चले ।
बाजार्यांचें ॥ २५॥
याकारणें मुख्य मुख्य ।
तयांसी करावे सख्य ।
येणेंकरितां असंख्य ।
बाजारी मिळती ॥ २६॥
धूर्तासि धूर्तचि आवडे ।
धूर्त धूर्तींच पवाडे ।
उगेंचि हिंडती वेडे ।
कार्येंविण ॥ २७॥
धूर्तासि धूर्तपण कळलें ।
तेणें मनास मनपण मिळालें ।
परी हें गुप्तरूपें केलें ।
पाहिजे सर्वे ॥ २८॥
समर्थाचें राखतां मन ।
तेथे येती उदंड जन ।
जन आणि सज्जन ।
आर्जव करिती ॥ २९॥
वोळखीनें वोळखी साधावी ।
बुद्धीनें बुद्धि बोधावी ।
नीतिन्यायें वाट रोधावी ।
पाषांडाची ॥ ३०॥
वेष धरावा बावळा ।
अंतरीं असाव्या नाना कळा ।
सगट लोकांचा जिव्हाळा ।
मोडूं नये ॥ ३१॥
निस्पृह आणि नित्य नूतन ।
प्रत्ययाचें ब्रह्मज्ञान ।
प्रगट जाणतां सज्जन ।
दुल्लभ जगीं ॥ ३२॥
नाना जिनसपाठांतरें ।
निवती सकळांचीं अंतरें ।
चंचळपणें तदनंतरें ।
सकळां ठाईं ॥ ३३॥
येके ठाईं बैसोन राहिला ।
तरी मग व्यापचि बुडाला ।
सावधपणें ज्याला त्याला ।
भेटि द्यावी ॥ ३४॥
भेटभेटों जरी राखणें ।
हे चातुर्याचीं लक्षणें ।
मनुष्यमात्र उत्तम गुणें ।
समाधान पावे ॥ ३५॥
इति श्रीदासबोचे गुरुशिष्यसंवादे
चातुर्यलक्षणनाम समास पहिला ॥
समास दुसरा :
निःस्पृह व्याप ॥ श्रीराम ॥
पृथ्वीमधें मानवी शरीरें ।
उदंड दाटलीं लाहान थोरें ।
पालटती मनोविकारें ।
क्षणाक्षणा ॥ १॥
जितुक्या मूर्ती तितुक्याच प्रकृती ।
सारिख्या नस्ती आदिअंतीं ॥
नेमचि नाहीं पाहावें किती ।
काये म्हणोनी ॥ २॥
कित्येक म्लेंच होऊन गेले ।
कित्येक फिरंगणांत आटले ।
देशभाषानें रुधिले ।
कीतीयेक ॥ ३॥
मऱ्हाष्टदेश थोडा उरला ।
राजकारनें लोक रुधिला ।
अवकाश नाहीं जेवायाला ।
उदंड कामें ॥ ४॥
कित्येक युद्धप्रसंगी गुंतले ।
तेणें गुणें उन्मत्त जाले ।
रात्रंदिवस करूं लागले ।
युद्धचर्चा ॥ ५॥
उदिम्यास व्यासंग लागला ।
अवकाश नाहींसा जाला ।
अवघा पोटधंदाच लागला ।
निरंतर ॥ ६॥
शडदर्शनें नाना मतें ।
पाषांडें वाढली बहुतें ।
पृथिवीमधें जेथ तेथें ।
उपदेसिती ॥ ७॥
स्मार्थीं आणि वैष्णवी ।
उरलीं सुरलीं नेलीं आघवी ।
ऐसी पाहातां गथागोवी ।
उदंड जाली ॥ ८॥
कित्येक कामनेचे भक्त ।
ठाइं ठाइं जालें आसक्त ।
युक्त अथवा अयुक्त ।
पाहातो कोण ॥ ९॥
या गल्बल्यामधें गल्बला ।
कोणीं कोणीं वाढविला ।
त्यास देखों सकेनासा जाला ।
वैदिक लोक ॥ १०॥
त्याहिमधें हरिकीर्तन ।
तेथें वोढले कित्येक जन ।
प्रत्ययाचें ब्रह्मज्ञान ।
कोण पाहे ॥ ११॥
या कारणें ज्ञान दुल्लभ ।
पुण्यें घडे अलभ्य लाभ ।
विचारवंतां सुल्लभ ।
सकळ कांहीं ॥ १२॥
विचार कळला सांगतां नये ।
उदंड येती अंतराये ।
उपाय योजितां अपाये ।
आडवे येती ॥ १३॥
त्याहिमधें तो तिक्षण ।
रिकामा जाऊं नेदी क्षण ।
धूर्त तार्किक विचक्षण ।
सकळां माने ॥ १४॥
नाना जिनस उदंड पाठ ।
वदों लागला घडघडाट ।
अव्हाटचि केली वाट ।
सामर्थ्यबळें ॥ १५॥
प्रबोधशक्तीचीं अनंत द्वारें ।
जाणें सकळांची अंतरें ।
निरूपणें तदनंतरें ।
चटक लागे ॥ १६॥
मतें मतांतरें सगट ।
प्रत्यये बोलोन करी सपाट ।
दंडक सांडून नीट ।
वेधी जना ॥ १७॥
नेमकें भेदकें वचनें ।
अखंड पाहे प्रसंगमानें ।
उदास वृत्तिच्या गुमानें ।
उठोन जातो ॥ १८॥
प्रत्यये बोलोन उठोन गेला ।
चटक लागली लोकांला ।
नाना मार्ग सांडून त्याला ।
शरण येती ॥ १९॥
परी तो कोठें आडळेना ।
कोणे स्थळीं सांपडेना ।
वेष पाहातां हीन दीना ।
सारिखा दिसे ॥ २०॥
उदंड करी गुप्तरूपें ।
भिकार्यासारिखा स्वरूपें ।
तेथें येशकीर्तिप्रतापें ।
सीमा सांडिली ॥ २१॥
ठाइं ठाइं भजन लावी ।
आपण तेथून चुकावी ।
मछरमतांची गोवी ।
लागोंच नेदी ॥ २२॥
खनाळामधें जाऊन राहे ।
तेथें कोणीच न पाहे ।
सर्वत्रांची चिंता वाहे ।
सर्वकाळ ॥ २३॥
अवघड स्थळीं कठीण लोक ।
तेथें राहणें नेमक ।
सृष्टीमधें सकळ लोक ।
धुंडीत येती ॥ २४॥
तेथें कोणाचें चालेना ।
अनुमात्र अनुमानेना ।
कट्ट घालीन राजकारणा ।
लोक लावी ॥ २५॥
लोकीं लोक वाढविले ।
तेणें अमर्याद जाले ।
भूमंडळीं सत्त चाले ।
गुप्तरूपें ॥ २६॥
ठाइं ठाइं उदंड ताबे ।
मनुष्यमात्र तितुकें झोंबे ।
चहुंकडे उदंड लांबे ।
परमार्थबुद्धी ॥ २७॥
उपासनेचा गजर ।
स्थळोस्थळूं थोर थोर ।
प्रत्ययानें प्राणीमात्र ।
सोडविले ॥ २८॥
ऐसे कैवाडे उदंड जाणे ।
तेणें लोक होती शाहाणे ।
जेथें जेथें प्रत्यये बाणे ।
प्राणीमात्रासी ॥ २९॥
ऐसी कीर्ति करून जावें ।
तरीच संसारास यावें ।
दास म्हणे हें स्वभावें ।
संकेतें बोलिलें ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुफ़ुशिष्यसंवादे
निस्पृहव्यापनाम समास दुसरा ॥
समास तिसरा :
श्रेष्ठ अंतरात्मा ॥ श्रीराम ॥
मुळापासून सैरावैरा ।
अवघा पंचीकर्ण पसारा ।
त्यांत साक्षत्वाचा दोरा ।
तोहि तत्त्वरूप ॥ १॥
दुरस्त्या दाटल्या फौजा ।
उंच सिंहासनीं राजा ।
याचा विचार समजा ।
अंतर्यामी ॥ २॥
देहमात्र अस्तिमांशांचें ।
तैसेंचि जाणावें नृपतीचें ।
मूळापासून सृष्टीचें ।
तत्वरूप ॥ ३॥
रायाचे सत्तेनें चालतें ।
परन्तु अवघीं पंचभूतें ।
मुळीं आधिक जाणिवेचे तें ।
अधिष्ठान आहे ॥ ४॥
विवेके बहुत पैसावले ।
म्हणौन अवतारी बोलिले ।
मनु चक्रवती जाले ।
येणेंचि न्यायें ॥ ५॥
जेथें उदंड जाणीव ।
तेचि तितुके सदेव ।
थोडे जाणिवेने नर्देव ।
होती लोक ॥ ६॥
व्याप आटोप करिती ।
धके चपेटे सोसिती ।
तेणें प्राणी सदेव होती ।
देखतदेखतां ॥ ७॥
ऐसें हें आतां वर्ततें ।
मुर्ख लोकांस कळेना तें ।
विवेकीं मनुष्य समजतें ।
सकळ कांहीं ॥ ८॥
थोर लाहान बुद्धीपासी ।
सगट कळेना लोकांसी ।
आधीं उपजलें तयासी ।
थोर म्हणती ॥ ९॥
वयें धाकुटा नृपती ।
वृद्ध तयास नमस्कार करिती ।
विचित्र विवेकाची गती ।
कळली पाहिजे ॥ १०॥
सामान्य लोकांचे ज्ञान ।
तो अवघाच अनुमान ।
दीक्षादंडकाचें लक्षण ।
येणेंचि पाडें ॥ ११॥
नव्हें कोणास म्हणावें ।
सामान्यास काये ठावें ।
कोणकोणास म्हणावें ।
किती म्हणोनी ॥ १२॥
धाकुटा भाग्यास चढला ।
तरी तुछ्य करिती तयाला ।
याकारणें सलगीच्या लोकांला ।
दूरी धरावें ॥ १३॥
नेमस्त कळेना वचन ।
नेमस्त नये राजकारण ।
उगेचि धरिती थोरपण ।
मूर्खपणें ॥ १४॥
नेमस्त कांहींच कळेना ।
नेमस्त कोणीच मानिना ।
आधी उपजलें त्या थोरपणा ।
कोण पुसे ॥ १५॥
वडिलां वडिलपण नाहीं ।
धाकुट्यां धाकुटपण नाहीं ।
ऐसे बोलती त्यांस नाहीं ।
शाहाणपण ॥ १६॥
गुणेविण वडिलपण ।
हें तों आवघेंच अप्रमाण ।
त्याची प्रतीत प्रमाण ।
थोरपणीं ॥ १७॥
तथापि वडिलांस मानावें ।
वडिलें वडिलपण जाणावें ।
नेणतां पुढें कष्टावें ।
थोरपणीं ॥ १८॥
तस्मात वडिल अंतरात्मा ।
जेथें चेतला तेथें महिमा ।
हें तों प्रगटचि आहे आम्हा ।
शब्द नाहीं ॥ १९॥
याकारणें कोणी येकें ।
शाहाणपण सिकावें विवेकें ।
विवेक न सिकतां तुकें ।
तुटोन जाती ॥ २०॥
तुक तुटलें म्हणिजे गेलें ।
जन्मा येऊन काये केलें ।
बळेंचि सांदीस घातलें ।
आपणासी ॥ २१॥
सगट बायेका सिव्या देती ।
सांदीस पडिला ऐसें म्हणती ।
मूर्खपणाची प्राप्ती ।
ठाकून आली ॥ २२॥
ऐसें कोणीयेकें न करावें ।
सर्व सार्थकचि करावें ।
कळेना तरी विवरावें ।
ग्रंथांतरीं ॥ २३॥
शाहाण्यास कोणीतरी बाहाती ।
मुर्खास लोक दवडून देती ।
जीवास आवडे संपत्ति ।
तरी शाहाणें व्हावें ॥ २४॥
आहो या शाहाणपणाकारणें ।
बहुतांचे कष्ट करणें ।
परंतु शाहाणपण शिकणें ।
हें उत्तमोत्तम ॥ २५॥
जों बहुतांस मानला ।
तो जाणावा शाहाणा जाला ।
जनीं शाहाण्या मनुष्याला ।
काये उणें ॥ २६॥
आपलें हित न करी लोकिकीं ।
तो जाणावा आत्मघातकी ।
या मुर्खायेवढा पातकी ।
आणिक नाहीं ॥ २७॥
आपण संसारीं कष्टतो ।
लोकांकरवी रागेजोन घेतो ।
जनामध्यें शाहाणा तो ।
ऐसें न करी ॥ २८॥
साधकां सिकविलें स्वभावें ।
मानेल तरी सुखें घ्यावें ।
मानेना तरी सांडावें ।
येकिकडे ॥ २९॥
तुम्ही श्रोते परम दक्ष ।
अलक्षास लावितां लक्ष ।
हें तों सामान्य प्रत्यक्ष ।
जाणतसा ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुफ़ुशिष्यसंवादे श्रेष्ठ
अंतरात्मानिरूपणनाम समास तिसरा ॥
समास चौथा :
शाश्वतब्रह्मनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
पृथ्वीपासून जालीं झाडें ।
झाडापासून होती लांकडें ।
लांकडें भस्मोन पुढें ।
पृथ्वीच होये ॥ १॥
पृथ्वीपासून वेल होती ।
नाना जिनस फापावती ।
वाळोन कुजोन मागुती ।
पृथ्वीच होये ॥ २॥
नाना धान्यांचीं नाना अन्नें ।
मनुष्यें करिती भोजनें ।
नाना विष्ठा नाना वमनें ।
पृथ्वीच होये ॥ ३॥
नाना पक्षादिकीं भक्षिलें ।
तरी पुढें तैसेंचि जालें ।
वाळोन भस्म होऊन गेलें ।
पुन्हा पृथ्वी ॥ ४॥
मनुष्यें मरतांच ऐका ।
क्रिमि भस्म कां मृत्तिका ।
ऐशा काया पडती अनेका ।
पुढें पृथ्वी ॥ ५॥
नाना तृण पदार्थ कुजती ।
पुढें त्याची होये माती ।
नाना किडे मरोन जाती ।
पुढें पृथ्वी ॥ ६॥
पदर्थ दाटले अपार ।
किति सांगावा विस्तार ।
पृथ्वीवांचून थार ।
कोणास आहे ॥ ७॥
झाड पाले आणि तृण ।
पशु भक्षितां होतें सेण ।
खात मूत भस्म मिळोन ।
पुन्हा पृथ्वी ॥ ८॥
उत्पत्तिस्थितिसंव्हारतें ।
तें तें पृथ्वीस मिळोन जातें ।
जितुकें होतें आणि जातें ।
पुन्हा पृथ्वी ॥ ९॥
नाना बीजांचिया रासी ।
विरढोने लागती गगनासी ।
पुढें सेवटीं पृथ्वीसी ।
मिळोन जाती ॥ १०॥
लोक नाना धातु पुरिती ।
बहुतां दिवसां होये माती ।
सुवर्णपाषाणाची गती ।
तैसीच आहे ॥ ११॥
मातीचें होते सुवर्ण ।
आणी मृत्तिकेचे होती पाषाण ।
माहा अग्निसंगें भस्मोन ।
पृथ्वीच होये ॥ १२॥
सुवर्णाचें जर होतें ।
जर सेवटीं कुजोन जातें ।
रस होऊन वितुळतें ।
पुन्हा पृथ्वी ॥ १३॥
पृथ्वीपासून धातु निपजती ।
अग्निसंगें रस होती ।
तया रसाची होये जगती ।
कठीणरूपें ॥ १४॥
नाना जळासी गंधी सुटे ।
तेथें पृथ्वीचें रूप प्रगटे ।
देवसेंदिवस जळ आटे ।
पुढें पृथ्वी ॥ १५॥
पत्रें पुष्पें फळें येती ।
नाना जीव खाऊन जाती ।
ते जीव मरतां जगती ।
नेमस्त होये ॥ १६॥
जितुका कांहीं जाला आकार ।
तितुक्यास पृथ्वीचा आधार ।
होती जाती प्राणीमात्र ।
सेवट पृथ्वी ॥ १७॥
हें किती म्हणौन सांगावें ।
विवेकें अवघेचि जाणावें ।
खांजणीभाजणीचें समजावें ।
मूळ तैसे ॥ १८॥
आप आळोन पृथ्वी जालू ।
पुन्हां आपींच विराली ।
अग्नियोगें भस्म जाली ।
म्हणोनियां ॥ १९॥
आप जालें तेजापासुनी ।
पुढें तेजें घेतलें सोखुनी ।
तें तेज जालें वायोचेनी ।
पुढें वायो झडपी ॥ २०॥
वायो गगनीं निर्माण जाला ।
पुढें गगनींच विराला ।
ऐसें खांजणीभाजणीला ।
बरें पाहा ॥ २१॥
जें जें जेथें निर्माण होतें ।
तें तें तेथें लया जातें ।
येणें रितीं पंचभूतें ।
नाश पावती ॥ २२॥
भूत म्हणिजे निर्माण जालें ।
पुन्हां मागुतें निमालें ।
पुढें शाश्वत उरलें ।
परब्रह्म तें ॥ २३॥
तें परब्रह्म जों कळेना ।
तो जन्ममृत्यु चुकेना ।
चत्वार खाणी जीव ना ।
होणें घडे ॥ २४॥
जडाचें मूळ तें चंचळ ।
चंचळाचें मूळ तें निश्चळ ।
निश्चळासी नाहीं मूळ ।
बरें पाहा ॥ २५॥
पूर्वपक्ष म्हणिजे जालें ।
सिद्धांत म्हणिजे निमालें ।
पक्षातीत जें संचलें ।
परब्रह्म तें ॥ २६॥
हें प्रचितीनें जाणावें ।
विचारें खुणेंसी बाणावें ।
विचारेंविण सिणावें ।
तेंचि मूर्खपणें ॥ २७॥
ज्ञानी भिडेने दडपला ।
निश्चळ परब्रह्म कैंचें त्याला ।
उगाच करितो गल्बला ।
मायेंमधें ॥ २८॥
माया निशेष नासली ।
पुढें स्थिति कैसी उरली ।
विचक्षणें विवरिली ।
पाहिजे स्वयें ॥ २९॥
निशेष मायेचें निर्शन ।
होतां आत्मनिवेदन ।
वाच्यांश नाहीं विज्ञान ।
कैसें जाणावें ॥ ३०॥
लोकांचे बोलीं जो लागला ।
तो अनुमानेंच बुडाला ।
याकारणें प्रत्ययाला ।
पाहिलेंच पाहावें ॥ ३१॥
इति श्रीदासबोधे गुफ़ुशिष्यसंवादे
शाश्वतब्रह्मनिरूपणनाम समास चौथा ॥
समास पांचवा :
चंचळ लक्षण ॥ श्रीराम ॥
दोघां ऐसीं तीन चालती ।
अगुणी अष्टधा प्रकृती ।
अधोर्ध सांडून वर्तती ।
इंद्रफणी ऐसीं ॥ १॥
पणतोंडें भक्षितो पणजा ।
मूल बापास मारी वोजा ।
चुकार्या गेला राजा ।
चौघां जणांचा ॥ २॥
देव देवाळयामधें लपाला ।
देऊळ पूजितां पावे त्याला ।
सृष्टिमधें ज्याला त्याला ।
ऐसेंचि आहे ॥ ३॥
दोनी नामें येकास पडिलीं ।
लोकीं नेमस्त कल्पिलीं ।
विवेकें प्रत्ययें पाहिलीं ।
तों येकचि नाम ॥ ४॥
नाहीं पुरुष ना वनिता ।
लोकीं कल्पिलें तत्त्वता ।
त्याचा बरा शोध घेतां ।
कांहींच नाहीं ॥ ५॥
स्त्री नदी पुरुष खळाळ ।
ऐसें बोलती सकळ ।
विचार पाहातां निवळ ।
देह नाहीं ॥ ६॥
आपण आपणास कळेना ।
पाहों जातां आकळेना ।
काशास कांहींच मिळेना ।
उदंडपणें ॥ ७॥
येकलाचि उदंड जाला ।
उदंडचि येकला पडिला ।
आपणासी आपला ।
गल्बला सोसवेना ॥ ८॥
येक असोन फुटी पडिली ।
फुटी असोन स्थिति येकली ।
विचित्र कळा पैसावली ।
प्राणीमात्रीं ॥ ९॥
वल्लिमधें जल संचरे ।
कोरडेपणें हें वावरे ।
वोलेवांचून न थिरे ।
कांहीं केल्यां ॥ १०॥
झाडांमधें केलीं आळीं ।
झाडें धांवती निराळीं ।
कित्येक झाडें अंतराळीं ।
उडोन जाती ॥ ११॥
भूमीपासून वेगळीं जालीं ।
परी तें नाहींत वाळलीं ।
निराळींच बळावलीं ।
जेथतेथें ॥ १२॥
देवाकरितां चालती झाडें ।
देव नस्तां होती लाकडें ।
नीटचि आहे कुवाडें ।
सर्वथा नव्हे ॥ १३॥
झाडापासून झाडें होती ।
तेहि अंतरीक्ष जाती ।
मुळानें भेदिली जगती ।
कदापि नाहीं ॥ १४॥
झाडास झाडें खातपाणी ।
घालून पाळिलीं प्रतिदिनीं ।
बोलकीं झाडें शब्दमथनीं ।
विचार घेती ॥ १५॥
होणार तितुकें आधींच जालें ।
मग कल्पकल्पून बोलिलें ।
जाणतयासी समजलें ।
सकळ कांहीं ॥ १६॥
समजलें तरी उमजेना ।
उमजलें तरी समजेना ।
प्रत्ययेंविण अनुमानेना ।
सकळ कांहीं ॥ १७॥
सर्वत्रांचा वडिल कोण ।
हेचि पाहावी वोळखण ।
भेटे आपणास आपण ।
जगदांतरें ॥ १८॥
अंतरनिष्ठांची उंच कोटी ।
बाहेरमुद्र्‌याची संगती खोटी ।
मूर्ख काये समजेल गोष्टी ।
शाहाणे जाणती ॥ १९॥
अंतरें राखतां राजी ।
भलत्यास भलताच नवाजी ।
अंतरें न राखतां भाजी ।
मिळणार नाहीं ॥ २०॥
ऐसें वर्ततें प्रत्यक्ष ।
अलक्षीं लावावें लक्ष ।
दक्षास भेटतां दक्ष ।
समाधान होतें ॥ २१॥
मनास मिळतां मन ।
पाहोन येती निरंजन ।
चंचळचक्र उलंघून ।
पैलाड जाती ॥ २२॥
येकदा जाऊन पाहोन आले ।
मग तें सन्निध देखिलें ।
चर्मचक्षी लक्षिलें ।
न वचे कदा ॥ २३॥
नाना शरीरीं चंचळ ।
अखंड करी चळवळ ।
परब्रह्म तें निश्चळ ।
सर्वां ठाईं ॥ २४॥
चंचळ धांवे येकीकडे ।
वोस पडे दुसरेकडे ।
चंचळ पुरे सर्वांकडे ।
हें तो घडेना ॥ २५॥
चंचळ चंचळास पुरेना ।
आवघें चंचळ विवरेना ।
निश्चळ अपार अनुमाना ।
कैसें येतें ॥ २६॥
गगनीं चालिली हवावी ।
कैसी पावेल पार पदवी ।
जातां मधेंचि विझावी ।
हा स्वभावचि तिचा ॥ २७॥
मनोधर्म येकदेशी ।
कैसा आकळिल वस्तुसी ।
निर्गुण सांडून अपेसी ।
सर्व ब्रह्म म्हणे ॥ २८॥
नाहीं सारासार विचार ।
तेथें अवघा अंधकार ।
खरें सांडून खोटें पोर ।
नेणतें घेतें ॥ २९॥
ब्रह्मांडाचें माहाकारण ।
तेथून हें पंचीकर्ण ।
माहावाक्याचें विवर्ण ।
वेगळें असे ॥ ३०॥
महत्तत्त्व महद्भूत ।
तोचि जाणावा भगवंत ।
उपासना हे समाप्त ।
येथून जाली ॥ ३१॥
कर्म उपासना आणि ज्ञान ।
त्रिकांड वेद हें प्रमाण ।
ज्ञानाचें होतें विज्ञान ।
परब्रह्मी ॥ ३२॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
चंचळलक्षणनिरूपणनाम
समास पांचवा ॥
समास सहावा :
चातुर्य विवरण ॥ श्रीराम ॥
पीतापासून कृष्ण जालें ।
भूमंडळीं विस्तारलें ।
तेणेंविण उअमजलें ।
हें तों घडेना ॥ १॥
आहे तरी स्वल्प लक्षण ।
सर्वत्रांची सांठवण ।
अद्धम आणी उत्तम गुण ।
तेथेंचि असती ॥ २॥
महीसुत सरसाविला ।
सरसाऊन द्विधा केला ।
उभयेता मिळोन चालिला ।
कार्येभाग ॥ ३॥
स्वेतास्वेतास गांठीं पडतां ।
मधें कृष्ण मिश्रित होतां ।
इहलिकसार्थकता ।
होत आहे ॥ ४॥
विवरतां याचा विचार ।
मूर्ख तोचि होये चतुर ।
सद्यप्रचित साक्षात्कार ।
परलोकींचा ॥ ५॥
सकळांस जे मान्य ।
तेंचि होतसे सामान्य ।
सामान्यास अनन्य ।
होईजेत नाहीं ॥ ६॥
उत्तम मध्यम कनिष्ठ रेखा ।
अदृष्टीची गुप्त रेखा ।
चत्वार अनुभव रारिखा ।
होत नाहीं ॥ ७॥
चौदा पिड्यांचे पवाडे ।
सांगती ते शाहाणे कीं वेडे ।
ऐकत्यानें घडे कीं न घडे ।
ऐसें पाहावें ॥ ८॥
रेखा तितुकी पुसोन जाते ।
प्रत्यक्ष प्रत्यया येतें ।
डोळेझांकणी करावी तें ।
कायेनिमित्य ॥ ९॥
बहुतांचे बोलीं लागलें ।
तें प्राणी अनुमानीं बुडालें ।
मुख्य निश्चये चुकलें ।
प्रत्ययाचा ॥ १०॥
उदंडाचें उदंड ऐकावें ।
परी तें प्रत्ययें पाहावे ।
खरेंखोटें निवडावें ।
अंतर्यामीं ॥ ११॥
कोणासी नव्हे म्हणों नये ।
समजावे अपाये उपाये ।
प्रत्यये घ्यावा बहुत काये ।
बोलोनियां ॥ १२॥
माणुस हेंकाड आणी कच्चें ।
मान्य करावें तयाचें ।
येणेंप्रकारें बहुतांचें ।
अंतर राखावें ॥ १३॥
अंतरीं पीळ पेच वळसा ।
तोचि वाढवी बहुवसा ।
तरी मग शाहाणा कैसा ।
निवऊं नेणें ॥ १४॥
वेडें करावें शाहाणें ।
तरीच जिणें श्लाघ्यवाणें ।
उगेंच वादांग वाढविणें ।
हें मूर्खपण ॥ १५॥
मिळोन जाऊन मेळवावें ।
पडी घेऊन उलथावें ।
कांहींच कळों नेदावें ।
विवेकबळें ॥ १६॥
दुसर्याचे चालणें चालावें ।
दुसर्याचे बोलणीं बोलावें ।
दुसर्याचे मनोगतें जावें ।
मिळोनियां ॥ १७॥
जो दुसर्याच्या हितावरी ।
तो विपट कहिंच न करी ।
मानत मानत विवरी ।
अंतर तयाचें ॥ १८॥
आधीं अंतर हातीं घ्यावें ।
मग हळुहळु उकलावें ।
नाना उपायें न्यावें ।
परलोकासी ॥ १९॥
हेंकाडास हेंकाड मिळाला ।
तेथें गल्बलाचि जाला ।
कळहो उठतां च्यातुर्याला ।
ठाव कैंचा ॥ २०॥
उगीच करिती बडबड ।
परी करून दाखविणें हें अवघड ।
परस्थळ साधणें जड ।
कठिण आहे ॥ २१॥
धके चपेटे सोसावे ।
नीच शब्द साहात जावे ।
प्रस्तावोन परावे ।
आपले होती ॥ २२॥
प्रसंग जाणोनि बोलावें ।
जाणपण कांहींच न घावें ।
लीनता धरून जावें ।
जेथतेथें ॥ २३॥
कुग्रामें अथवा नगरें ।
पाहावीं घरांचीं घरें ।
भिक्षामिसें लाहानथोरें ।
परीक्षून सोडावीं ॥ २४॥
बहुतीं कांहींतरी सांपडे ।
विचक्षण लोकीं मित्री घडे ।
उगेच बैसतां कांहींच न घडे ।
फिर्णें विवरणें ॥ २५॥
सावधपणें सर्व जाणावें ।
वर्तमान आधींच घ्यावें ।
जाऊं ये तिकडे जावें ।
विवेकें सहित ॥ २६॥
नाना जिनसपाठांतरें ।
निवती सकळांचीं अंतरें ।
लेहोन देतां परोपकारें ।
सीमा सांडावी ॥ २७॥
जैसें जयास पाहिजे ।
तैसें तयास दीजे ।
तरी मग श्रेष्ठचि होइजे ।
सकळां मान्ये ॥ २८॥
भूमंडळीं सकळांस मान्य ।
तो म्हणों नये सामान्य ।
कित्येक लोक अनन्य ।
तया पुरुषासी ॥ २९॥
ऐसीं चातुर्याचीं लक्षणें ।
चातुर्यें दिग्विजये करणें ।
मग तयास काये उणें ।
जेथतेथें ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
चातुर्यविवरणनाम
समास सहावा ॥
समास सातवा :
अधोर्धनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
नाना विकाराचें मूळ ।
ते हे मूळमायाच केवळ ।
अचंचळीं जे चंचळ ।
सूक्ष्मरूपें ॥ १॥
मूळामाया जाणीवेची ।
मुळींच्या मुळ संकल्पाची ।
वोळखी शडगुणैश्वराची ।
येणेंचि न्यावें ॥ २॥
प्रकृतिपुरुष शिवशक्ति ।
आर्धनारीनटेश्वर म्हणती ।
परी ते आवघी जगज्जोती ।
मूळ त्यासी ॥ ३॥
संकल्पाचें जें चळण ।
तेंचि वायोचें लक्षण ।
वायो आणी त्रिगुण ।
आणी पंचभूतें ॥ ४॥
पाहातां कोणीयेक वेल ।
त्याच्या मुळ्या असती खोल ।
पत्रें पुष्पें फळें केवळ ।
मुळाचपासी ॥ ५॥
याहिवेगळे नाना रंग ।
आकार विकार तरंग ।
नाना स्वाद अंतरंग ।
मुळामध्यें ॥ ६॥
तेंचि मूळ फोडून पाहातां ।
कांहींच नाहीं वाटे आतां ।
पुढें वाढतां वाढतां ।
दिसों लागे ॥ ७॥
कड्यावरी वेल निघाला ।
अधोमुखें बळें चालिला ।
फांपावोन पुढें आला ।
भूमंडळीं ॥ ८॥
तैसीं मुळमाया जाण ।
पंचभूतें आणी त्रिगुण ।
मुळीं आहेत हें प्रमाण ।
प्रत्ययें जाणावें ॥ ९॥
अखंड वेल पुढें वाढला ।
नाना विकारीं शोभला ।
विकारांचा विकार जाला ।
असंभाव्य ॥ १०॥
नाना फडगरें फुटलीं ।
नाना जुंबाडें वाढली ।
अनंत अग्रें चालिलीं ।
सृष्टीमधें ॥ ११॥
कित्येक फळें तीं पडती ।
सवेंचि आणीक निघती ॥
ऐसीं होती आणि जाती ।
सर्वकाळ ॥ १२॥
येक वेलचि वाळले ।
पुन्हां तेथेंचि फुटले ।
ऐसे आले आणि गेले ।
कितीयेक ॥ १३॥
पानें झडती आणि फुटती ।
पुष्पें फळें तेणेंचि रितीं ।
मध्यें जीव हे जगती ।
असंभाव्य ॥ १४॥
अवघा वेलचि कर्पतो ।
मुळापासून पुन्हा होतो ।
ऐसा अवघा विचार जो तो ।
प्रत्यक्ष जाणावा ॥ १५॥
मूळ खाणोन काढिलें ।
प्रत्ययेज्ञानें निर्मूळ केलें ।
तरी मग वाढणेंचि राहिलें ।
सकळ कांहीं ॥१६॥
मुळीं बीज सेवटीं बीज ।
मध्यें जळरूप बीज ।
ऐसा हा स्वभाव सहज ।
विस्तारला ॥ १७॥
मुळामधील ज्या गोष्टी ।
सांगताहे बीजसृष्टी ।
जेथील अंश तेथें कष्टी ।
न होतां जातो ॥ १८॥
जातो येतो पुन्हा जातो ।
ऐसा प्रत्यावृत्ति करितो ।
परंतु आत्मज्ञानी जो तो ।
अन्यथा न घडे ॥ १९॥
न घडे ऐसें जरी म्हणावें ।
तरी कांहींतरी लागे जाणावें ।
अंतरींच परी ठावें ।
सकळांस कैचें ॥ २०॥
तेणेंसींच कार्यभाग करिती ।
परंतु तयास नेणती ।
दिसेना ते काये करिती ।
बापुडे लोक ॥ २१॥
विषयेभोग तेणेंचि घडे ।
तेणेंविण कांहींच न घडे ।
स्थूळ सांडून सूक्ष्मीं पवाडे ।
ऐसा पाहिजे ॥ २२॥
जें आपलेंचि अंतर ।
तद्रूपचि जगदांतर ।
शरीरभेदाचे विकार ।
वेगळाले ॥ २३॥
आंगोळीची आंगोळीस वेधना ।
येकीची येकीस कळेना ।
हात पाये अवेव नाना ।
येणेंचि न्यायें ॥ २४॥
अवेवाचें अवेव नेणे ।
मा तो परांचें काये जाणे ।
परांतर याकारणें ।
जाणवेना ॥ २५॥
येकाचि उदकें सकळ वनस्पती ।
नाना अग्रेंभेद दिसती ।
खुडिलीं तितुकींच सुकती ।
येर ते टवटवीत ॥ २६॥
येणेंचि न्यायें भेद जाला ।
कळेना येकाचें येकाला ।
जाणपणें आत्मयाला ।
भेद नाहीं ॥ २७॥
आत्मत्वीं भेद दिसे ।
देहप्रकृतिकरितां भासे ।
तरी जाणतचि असे ।
बहुतेक ॥ २८॥
देखोन ऐकोन जाणती ।
शाहाणे अंतर परीक्षिती ।
धूर्त ते अवघेंच समजती ।
गुप्तरूपें ॥ २९॥
जो बहुतांचें पाळण करी ।
तो बहुतांचें अंतर विवरी ।
धूर्तपणें ठाउकें करी ।
सकळ कांहीं ॥ ३०॥
आधी मनोगत पाहतीं ।
मग विश्वास धरिती ।
प्राणीमात्र येणें रितीं ।
वर्तताहे ॥ ३१॥
स्मरणामगें विस्मरण ।
रोकडी प्रचित प्रमाण ।
आपलें ठेवणें आपण ।
दुकताहे ॥ ३२॥
आपलेंच आपणा स्मरेना ।
बोलिलें तें आठवेना ।
उठती अनंत कल्पना ।
ठाउक्या कैंच्या ॥ ३३॥
ऐसें हें चंचळ चक्र ।
कांहीं नीट कांहीं वक्र ।
जाला रंक अथवा शक्र ।
तरी स्मरणास्मरणें ॥ ३४॥
स्मरण म्हणिजे देव ।
विस्मरण म्हणिजे दानव ।
स्मरणविस्मरणें मानव ।
वर्तती आतां ॥ ३५॥
म्हणोनि चेवी आणि दानवी ।
संपत्ति द्विधा जाणावी ।
प्रचित मानसीं आणावी ।
विवेकेंसहित ॥ ३६॥
विवेकें विवेक जाणावा ।
आत्म्यानें आत्मा वोळखावा ।
नेत्रें नेत्रचि पाहावा ।
दर्पणींचा ॥ ३७॥
स्थूळें स्थूळ खाजवावें ।
सुक्ष्में सुक्ष्म समजावें ।
खुणेनें खुणेसी बाणावें ।
अंतर्यामीं ॥ ३८॥
विचारें जाणाव विचार ।
अंतरें जाणावे अंतर ।
अंतरें जाणावे परांतर ।
हौनियां ॥ ३९॥
स्मरणामाजीं विस्मरण ।
हेंचि भेदाचें लक्षण ।
येकदेसी ।
परिपूर्ण होत नाहीं ॥ ४०॥
पुढें सिके मागें विसरे ।
पुढें उजेडे मागें अंधारें ।
पुढें स्मरे मागें विस्मरे ।
सकळ कांहीं ॥ ४१॥
तुर्या जाणावी स्मरण ।
सुषुप्ती जाणावी विस्मरण ।
उभयेता शरीरीं जाण ।
वर्तती आतां ॥ ४२॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
अधोर्धनिरूपणनाम समास सातवा ॥
समास आठवा :
सूक्ष्मजीवनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
रेणूहून सूक्ष्म किडे ।
त्यांचें आयुष्य निपटचि थोडें ।
युक्ति बुद्धि तेणेंचि पाडें ।
तयामधें ॥ १॥
ऐसे नाना जीव असती ।
पाहों जातां न दिसती ।
अंतःकर्णपंचकाची स्थिती ।
तेथेंचि आहे ॥ २॥
त्यांपुरतें त्यांचें ज्ञान ।
विषये इंद्रियें समान ।
सूक्ष्म शरीरें विवरोन ।
पाहातो कोण ॥ ३॥
त्यास मुंगी माहा थोर ।
नेणोंचालिला कुंजर ।
मुंगीस मुताचा पूर ।
ऐसें बोलती ॥ ४॥
तें मुंगीसमान शरीरें ।
उदंड असती लाहानथोरें ।
समस्तांमध्यें जीवेश्वरें ।
वस्ति कीजे ॥ ५॥
ऐसिया किड्यांचा संभार ।
उदंड दाटला विस्तार ।
अत्यंत साक्षपी जो नर ।
तो विवरोन पाहे ॥ ६॥
नाना नक्षत्रीं नाना किडे ।
त्यांस भासती पर्वतायेवढे ।
आयुष्यहि तेणेंचि पाडें ।
उदंड वाटे ॥ ७॥
पक्षायेवढें लाहान नाहीं ।
पक्षायेवढें थोर नाहीं ।
सर्प आणि मछ पाहीं ।
येणेंचि पाडे ॥ ८॥
मुंगीपासून थोरथोरें ।
चढतीं वाढतीं शरीरें ।
त्यांची निर्धारितां अंतरें ।
कळों येती ॥ ९॥
नाना वर्ण नाना रंग ।
नाना जीवनाचे तरंग ।
येक सुरंग येक विरंग ।
किती म्हणौनि सांगावे ॥ १०॥
येकें सुकुमारें येकें कठोरें।
निर्माण केलीं जगदेश्वरें ।
सुवर्णासारिखीं शरीरें ।
दैदिप्यमानें ॥ ११॥
शरीरभेदें आहारभेदें ।
वाचाभेदें गुणभेदें ।
अंतरीं वसिजे अभेदें ।
येकरूपें ॥ १२॥
येक त्रासकें येकमारकें।
पाहो जातां नाना कौतुकें ।
कितीयेक आमोलिकें ।
सृष्टीमध्यें ॥ १३॥
ऐसीं अवघीं विवरोन पाहे ।
ऐसा प्राणी कोण आहे ।
आपल्यापरतें जाणोन राहे ।
किंचितमात्र ॥ १४॥
नवखंड हे वसुंधरा ।
सप्तसागरांचा फेरा ।
ब्रह्मांडाबाहेरील नीरा ।
कोण पाहे ॥ १५॥
त्या नीरामध्यें जीव असती ।
पाहों जातां असंख्याती ।
त्या विशाळ जीवांची स्थिती ।
कोणजाणे ॥ १६॥
जेथें जीवन तेथें जीव ।
हा उत्पत्तीचा स्वभाव ।
पाहातां याचा अभिप्राव ।
उदंड असे ॥ १७॥
पृथ्वीगर्भीं नाना नीरें ।
त्या नीरामधें शरीरें ।
नाना जिनस लाहानथोरें ।
कोण जाणें ॥ १८॥
येक प्राणी अंतरिक्ष असती ।
तेहीं नाहीं देखिली क्षिती ।
वरीच्यावरी उडोन जाती ।
पक्ष फुटल्यानंतरें ॥ १९॥
नाना खेचरें आणि भूचरें ।
नाना वनचरें आणि जळचरें ।
चौर्यासि योनीप्रकारें ।
कोण जाणे ॥ २०॥
उष्ण तेज वेगळे करुनी ।
जेथें तेथें जीवयोनी ।
कल्पनेपासुनी होती प्राणी ।
कोण जाणे ॥ २१॥
येक नाना सामर्थ्यें केले ।
येक इच्छेपासून जाले ।
येक शब्दासरिसे पावले ।
श्रापदेह ॥ २२॥
येक देह बाजीगिरीचे ।
येक देह वोडंबरीचे।
येक देह देवतांचे ।
नानाप्रकारें॥ २३॥
येक क्रोधापासून जाले ।
येक तपा पासून जन्मले ।
येक उश्रापें पावले ।
पूर्वदेह ॥ २४॥
ऐसें भगवंताचें करणें ।
किती म्हणौन सांगणें ।
विचित्र मायेच्या गुणें ।
होत जातें ॥ २५॥
नाना अवघड करणी केली ।
कोणीं देखिली ना ऐकिली ।
विचित्र कळा समजली ।
पाहिजे सर्वें ॥ २६॥
थोडें बहुत समजलें।
पोटापुरती विद्या सिकलें ।
प्राणी उगेंच गर्वें गेलें ।
मी ज्ञाता म्हणोनी ॥ २७॥
ज्ञानी येक अंतरात्मा ।
सर्वांमधें सर्वात्मा ।
त्याचा कळावया महिमा ।
बुद्धि कैंची ॥ २८॥
सप्तकंचुक ब्रह्मांड ।
त्यांत सप्तकंचुक पिंड ।
त्या पिंडामधें उदंड ।
प्राणी असती ॥ २९॥
आपल्य देहांतील न कळे ।
मा तें अवघें कैंचें कळे ।
लोक होती उतावळे ।
अल्पज्ञानें ॥ ३०॥
अनुरेणाऐसें जिनस ।
त्यांचे आम्ही विराट पुरुष ।
आमचें उदंडचि आयुष्य ।
त्यांच्या हिसेबें ॥ ३१॥
त्यांच्या रिती त्यांचे दंडक ।
वर्तायाचे असती अनेक ।
जाणे सर्वहि कौतुक ।
ऐसा कैंचा ॥ ३२॥
धन्य परमेश्वराची करणी ।
अनुमानेना अंतःकरणीं ।
उगीच अहंता पापिणी ।
वेढा लावी ॥ ३३॥
अहंता सांडून विवरणें ।
कित्येक देवांचे करणें ।
पाहातां मनुष्याचें जिणें ।
थोडें आहे ॥ ३४॥
थोडें जिणें अर्धपुडी काया ।
गर्व करिती रडाया ।
शरीर आवघें पडाया ।
वेळ नाहीं ॥ ३५॥
कुश्चीळ ठाईं जन्मलें ।
आणि कुश्चीळ रसेंचि वाढलें।
यास म्हणती थोरलें ।
कोण्या हिसेबें ॥३६॥
कुश्चीळ आणि क्ष्णभंगुर ।
अखंड वेथा चिंतातुर ।
लोक उगेच म्हणती थोर ।
वेडपणें ॥ ३७॥
कायामाया दों दिसांची ।
आदिअंतीं अवघी ची ची ।
झांकातापा करून उगीचि ।
थोरीव दाविती ॥ ३८॥
झांकिलें तरी उपंढर पडे ।
दुर्गंधी सुटे जिकडे तिकडे ।
जो कोणी विवेकें पवाडे ।
तोचि धन्य ॥ ३९॥
उगेंचि कायसा तंडावें ।
मोडा अहंतेचें पुंडावें ।
विवेकें देवास धुंडावें ।
हें उत्तमोत्तम ॥ ४०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सूक्ष्मजीवनिरूपणनाम समास आठवा ॥
समास नववा :
पिंडोत्पत्तिनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
चौंखाणीचे प्राणी असती ।
अवघे उदकेंचि वाढती ।
ऐसे होतीआणी जाती ।
असंख्यात ॥ १॥
तत्वांचें शरीर जालें ।
अंतरात्म्यासगट वळलें ।
त्यांचें मूळ जों शोधिलें ।
तों उदकरूप ॥ २॥
शरत्काळींचीं शरीरें ।
पीळपीळों झिरपती नीरें ।
उभये रेतें येकत्रें ।
मिसळती रक्तीं ॥ ३॥
अन्नरस देहरस ।
रक्तरेतें बांधे मूस ।
रसद्वयें सावकास ।
वाढों लागे ॥ ४॥
वाढतां वाढतां वाढलें ।
कोमळाचें कठीण जालें।
पुढें उदक पैसावलें ।
नाना अवेवीं ॥ ५॥
संपूर्ण होतां बाहेरी पडे ।
भूमीस पडतां मग तें रडे ।
अवघ्याचें अवघेंच घडे ।
ऐसें आहे ॥ ६॥
कुडी वाढे कुबुद्धि वाढे ।
मूळापासून अवघें घडे ।
अवघेंचि मोडे आणि वाढे ।
देखतदेखतां ॥ ७॥
पुढें अवघियांचें शरीर ।
दिवसेंदिवस जालें थोर ।
सुचों लागला विचार ।
कांहीं कांहीं ॥ ८॥
फळामधें बीज आलें ।
तेणें न्यायें तेथें जालें ।
ऐकतां देखतां उमजलें ।
सकळ कांहीं ॥ ९॥
बीजें उदकें अंकुरती ।
उदक नस्तां उडोन जाती ।
येके ठाईं उदक माती ।
होतां बरें ॥ १०॥
दोहिंमधें असतां बीज ।
भिजोन अंकुर सहज ।
वाढतां वाढतां पुढें रीझ ।
उदंड आहे ॥ ११॥
इकडे मुळ्या धावा घेती ।
तिकडे अग्रें हेलावती ।
मुळें अग्र द्विधा होती ।
बीजापासून ॥ १२॥
मुळ्या चालिल्या पाताळीं ।
अग्रें धावतीं अंतराळीं ।
नाना पत्रीं पुष्पीं फळीं ।
लगडलीं झाडें ॥ १३॥
फळावडिल सुमनें ।
सुमनांवडिल पानें ।
पानांवडिल अनुसंधानें ।
काष्ठें आघवीं ॥ १४॥
काष्ठांवडिल मुळ्या बारिक।
मुळ्यां वडिल तें उदक ।
उदक आळोन कौतुक ।
भूमंडळाचें ॥ १५॥
याची ऐसी आहे प्रचिती ।
तेव्हां सकळां वडिल जगती ।
जगतीवडिल मूर्ती।
आपोनारायायेणाची ॥१६॥
तयावडिल अग्निदेव ।
अग्निवडिल वायेदेव ।
वायेदेवावडिल स्वभाव ।
अंतरात्म्यांचा ॥ १७॥
सकळांवडिल अंतरात्मा।
त्यासि नेणे तो दुरात्मा ।
दुरात्मा म्हणिजे दुरी आत्मा ।
अंतरला तया ॥ १८॥
जवळी असोन चुकलें।
प्रत्ययास नाहीं सोकलें ।
उगेंचि आलें आणी गेलें ।
देवाचकरितां ॥ १९॥
म्हणौन सकळांवडिल देव ।
त्यासी होतां अनन्यभाव ।
मग हे प्रकृतीचा स्वभाव ।
पालटों लागे ॥ २०॥
करी आपुला व्यासंग।
कदापि नव्हे ध्यानभंग ।
बोलणें चालणें वेंग ।
पडोंच नेदी ॥ २१॥
जें वडिलीं निर्माण केलें ।
तें पाहिजे पाहिलें ।
काये काये वडिलीं केलें ।
कीती पाहावें ॥ २२॥
तो वडिल जेथें चेतला ।
तोचि भाग्यपुरुष जाल ।
अल्प चेतनें तयाला ।
अल्पभाग्य ॥ २३॥
तया नारायेणाला मनीं ।
अखंड आठवावें ध्यानीं ।
मग ते लक्ष्मी तयापासूनी ।
जाईल कोठें ॥ २४॥
नारायेण असे विश्वीं ।
त्याची पूजा करीत जावी ।
याकारणें तोषवावी ।
कोणीतरी काया ॥ २५॥
उपासना शोधून पाहिली ।
तों ते विश्वपाळिती जाली ।
न कळे लीळा परीक्षिली ।
न वचे कोणा ॥ २६॥
देवाची लीळा देवेंविण ।
आणीक दुसरा पाहे कोण ।
पाहणें तितुकें आपण ।
देवचि असे ॥ २७॥
उपासना सकळां ठाईं ।
आत्माराम कोठें नाहीं ।
याकारणें ठाइं ठाइं ।
रामे आटोपिलें॥ २८॥
ऐसी माझी उपासना ।
आणितां नये अनुमाना ।
नेऊन घाली निरंजना ।
पैलिकडे ॥ २९॥
देवाकरितां कर्में चालती ।
देवाकरितां उपासक होती ।
देवाकरितां ज्ञानी असती ।
कितियेक ॥ ३०॥
नाना शास्त्रें नाना मतें ।
देवचि बोलिला समस्तें ।
नेमकांनेमक वेस्तावेस्तें ।
कर्मानुसार ॥ ३१॥
देवास अवघें लागे करावें ।
त्यांत घेऊं ये तितुकें घ्यावें ।
अधिकारासारिखें चालावें ।
म्हणिजे बरें ॥ ३२॥
आवाहन विसर्जन ।
ऐसेंचि बोलिलें विधान ।
पूर्वपक्ष जाला येथून ।
सिद्धांत पुढें ॥ ३३॥
वेदांत सिद्धांत धादांत ।
प्रचित प्रमाण नेमस्त ।
पंचिकर्ण सांडून हित ।
वाक्यार्थपाहावा ॥ ३४॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
पिंडोत्पत्तिनिरूपणणनाम
समास नववा ॥
समास दहावा :
सिद्धांतनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
गगनीं अवघेंचि होत जातें ।
गगनाऐसें तगेना तें ।
निश्चळीं चंचळ नाना तें ।
येणेंचि न्यायें ॥ १॥
अंधार दाटला बळें।
वाटे गगन जालें काळें ।
रविकिर्णें तें पिवळें ।
सवेंचि वाटे ॥ २॥
उदंड हिंव जेव्हां पडिले ।
गमे गगन थंड जालें।
उष्ण झळेनें वाळलें।
ऐसें वाटे ॥ ३॥
ऐसें जें कांहीं वाटलें ।
तें तें जालें आणि गेलें ।
आकाशासारिखें तगलें ।
हें तों घडेना ॥ ४॥
उत्तम जाणिवेचा जिनस ।
समजोन पाहे सावकास ।
निराभास तें आकाश ।
भास मिथ्या ॥ ५॥
उदक पसरे वायो पसरे ।
आत्मा अत्यंतचि पसरे ।
तत्वें तत्व अवघेंचि पसरे ।
अंतर्यामीं ॥ ६॥
चळतें आणि चळेना तें ।
अंतरीं अवघेंच कळतें ।
विवरणेंचि निवळतें ।
प्राणिमात्रासी ॥ ७॥
विवरतां विवरतां शेवटीं ।
निवृत्तिपदीं अखंड भेटी ।
जालियानें तुटी ।
होणार नाहीं ॥ ८॥
जेथें ज्ञानाचें होतें विज्ञान ।
आणि मनाचें होतें उन्मन ।
तत्वनिर्शनीं अनन्य।
विवेकें होतें ॥ ९॥
वडिलांस शोधून पाहिलें ।
तों चंचळाचें निश्चळ जालें ।
देवभक्तपण गेलें ।
तये ठाइं ॥ १०॥
ठाव म्हणतां पदार्थ नाहीं।
पदार्थमात्र मुळीं नाहीं ।
जैसें तैसें बोलों कांहीं ।
कळावया ॥ ११॥
अज्ञानशक्ति निरसली।
ज्ञानशक्ति मावळली ।
वृत्तिशून्यें कैसी जाली ।
स्थिती पाहा ॥ १२॥
मुख्य शक्तिपात तो ऐसा ।
नाहीं चंचळाचा वळसा ।
निवांतीं निवांत कैसा ।
निर्विकारी ॥ १३॥
चंचळाचीं विकार बालटें ।
तें चंचळचि जेथें आटे ।
चंचळ निश्चळ घनवटे ।
हें तों घडेना ॥ १४॥
माहावाक्याचा विचारु ।
तेथें संन्याशास अधिकारु।
दैवीकृपेची जो नरु ।
तोहि विवरोन पाहे ॥ १५॥
संन्यासी म्हणिजे शडन्यासी ।
विचारवंत सर्व संन्यासी ।
आपली करणी आपणासी ।
निश्चयेंसीं ॥ १६॥
जगदीश वोळल्यावरी ।
तेथें कोण अनुमान करी ।
आतां असो हें विचारी।
विचर जाणती ॥ १७॥
जे जे विचारी समजले ।
ते ते निःसंग होऊन गेले ।
देहाभिमानी जे उरले।
ते देहाभिमान रक्षिती ॥ १८॥
लक्षीं बैसले अलक्ष ।
उडोन गेला पूर्वपक्ष ।
हेतुरूपें अंतरसाक्ष ।
तोहि मावळला ॥ १९॥
आकाश आणि पाताळ ।
दोनी नामें अंतराळ ।
काढितां दृश्याचें चडळ ।
अखंड जालें ॥ २०॥
तें तों अखंडचि आहे ।
मन उपाधी लक्षून पाहे।
उपाधिनिरासें साहे ।
शब्द कैसा ॥ २१॥
शब्दपर कल्पनेपर ।
मन बुद्धि अगोचर ।
विचारें पाहावा विचार।
अंतर्यामीं ॥ २२॥
पाहातां पाहातां कळों येतें ।
कळलें तितुकें वेर्थ जातें ।
अवघड कैसें बोलावें तें ।
कोण्या प्रकारें ॥ २३॥
वाक्यार्थवाच्यांश शोधिला।
अलक्षीं लक्ष्यांश बुडाला ।
पुढें समजोन बोला ।
कोणीतरी ॥ २४॥
शाश्वतास शोधीत गेला ।
तेणें ज्ञानी साच जाला ।
विकार सांडून मिळाला ।
निर्विकारीं ॥ २५॥
दुःस्वप्न उदंड देखिलें ।
जागें होतां लटिकें जालें ।
पुन्हां जरी आठवलें ।
तरी तें मिथ्या ॥ २६॥
प्रारब्धयोगें देह असे ।
असे अथवा नासे ।
विचार अंतरीं बैसे ।
चळेना ऐसा ॥ २७॥
बीज अग्नीनें भाजलें ।
त्याचें वाढणें खुंटलें ।
ज्ञात्यास तैसे जालें ।
वासनाबीज ॥ २८॥
विचारें निश्चळ जाली बुद्धि ।
बुद्धिपासीं कार्यसिद्धि ।
पाहातां वडिलांची बुद्धि ।
निश्चळीं गेलीं ॥ २९॥
निश्चळास ध्यातो तो निश्चळ ।
चंचळास ध्यातो तो चंचळ ।
भूतास ध्यातो तो केवळ ।
भूत होये ॥ ३०॥
जो पावला सेवटवरी ।
तयास हें कांहींच न करी ।
अंतरिनिष्ठा बाजीगरी ।
तैसी माया ॥ ३१॥
मिथ्या ऐसें कळों आलें ।
विचारानें सदृढ जालें ।
अवघें भयेंचि उडालें ।
अकस्मात ॥ ३२॥
उपासनेचें उत्तिर्ण व्हावें ।
भक्तजनें वाढवावें ।
अंतरीं विवेकें उमजावें ।
सकळ कांहीं ॥ ३३॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सिद्धांतनिरूपणनाम समास दहावा ॥
॥ दशक पंधरावा समाप्त ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse