दशक तिसरा
Embedded Files
॥ दशक तिसरा स्वगुणपरीक्षानाम ॥
॥ समास पहिला : जन्मदुःख निरूपण ॥
॥ श्रीराम ॥
जन्म दुःखाचा अंकुर ।
जन्म शोकाचा सागर ।
जन्म भयाचा डोंगर ।
चळेना ऐसा ॥ १॥
जन्म कर्माची आटणी ।
जन्म पातकाची खाणी ।
जन्म काळाची जाचणी ।
निच नवी ॥ २॥
जन्म कुविद्येचें फळ ।
जन्म लोभाचें कमळ ।
जन्म भ्रांतीचें पडळ ।
ज्ञानहीन ॥ ३॥
जन्म जिवासी बंधन ।
जन्म मृत्यासी कारण ।
जन्म हेंचि अकारण ।
गथागोवी ॥ ४॥
जन्म सुखाचा विसर ।
जन्म चिंतेचा आगर ।
जन्म वासनाविस्तार ।
विस्तारला ॥ ५॥
जन्म जीवाची आवदसा ।
जन्म कल्पनेचा ठसा ।
जन्म लांवेचा वळसा ।
ममतारूप ॥ ६॥
जन्म मायेचे मैंदावें ।
जन्म क्रोधाचें विरावें ।
जन्म मोक्षास आडवें ।
विघ्न आहे ॥ ७॥
जन्म जिवाचें मीपण ।
जन्म अहंतेचा गुण ।
जन्म हेंचि विस्मरण ।
ईश्वराचें ॥ ८॥
जन्म विषयांची आवडी ।
जन्म दुराशेची बेडी ।
जन्म काळाची कांकडी ।
भक्षिताहे ॥ ९॥
जन्म हाचि विषमकाळ ।
जन्म हेंचि वोखटी वेळ ।
जन्म हा अति कुश्चीळ ।
नर्कपतन ॥ १०॥
पाहातां शरीराचें मूळ ।
या ऐसें नाहीं अमंगळ ।
रजस्वलेचा जो विटाळ ।
त्यामध्यें जन्म यासी ॥ ११॥
अत्यंत दोष ज्या विटाळा ।
त्या विटाळाचाचि पुतळा ।
तेथें निर्मळपणाचा सोहळा ।
केवी घडे ॥ १२॥
रजस्वलेचा जो विटाळ ।
त्याचा आळोन जाला गाळ ।
त्या गळाचेंच केवळ ।
शरीर हें ॥ १३॥
वरी वरी दिसे वैभवाचें ।
अंतरीं पोतडें नर्काचें ।
जैसें झांकणें चर्मकुंडाचें ।
उघडितांच नये ॥ १४॥
कुंड धुतां शुद्ध होतें ।
यास प्रत्यईं धुईजेतें ।
तरी दुर्गंधी देहातें ।
शुद्धता न ये ॥ १५॥
अस्तीपंजर उभविला ।
सीरानाडीं गुंडाळिला ।
मेदमांसें सरसाविला ।
सांदोसाअंदीं भरूनी ॥ १६॥
अशुद्ध शब्दें शुद्ध नाहीं ।
तेंहि भरलें असे देहीं ।
नाना व्याधी दुःखें तेंहि ।
अभ्यांतरी वसती ॥ १७॥
नर्काचें कोठार भरलें ।
आंतबाहेरी लिडीबिडिलें ।
मूत्रपोतडें जमलें ।
दुर्गंधीचें ॥ १८॥
जंत किडे आणी आंतडी ।
नाना दुर्गंधीची पोतडी ।
अमुप लवथविती कातडी ।
कांटाळवाणी ॥ १९॥
सर्वांगास सिर प्रमाण ।
तेथें बळसें वाहे घ्राण ।
उठे घाणी फुटतां श्रवण ।
ते दुर्गंधी नेघवे ॥ २०॥
डोळां निघती चिपडें ।
नाकीं दाटतीं मेकडें ।
प्रातःकाळीं घाणी पडे ।
मुखीं मळासारिखी ॥२१॥
लाळ थुंका आणी मळ ।
पीत श्लेष्मा प्रबळ ।
तयास म्हणती मुखकमळ ।
चंद्रासारिखें ॥ २२॥
मुख ऐसें कुश्चीळ दिसे ।
पोटीं विष्ठा भरली असे ।
प्रत्यक्षास प्रमाण नसे ।
भूमंडळीं ॥ २३॥
पोटीं घालितां दिव्यान्न ।
कांहीं विष्ठा कांहीं वमन ।
भागीरथीचें घेतां जीवन ।
त्याची कोये लघुशंका ॥ २४॥
एवं मळ मूत्र आणी वमन ।
हेंचि देहाचें जीवन ।
येणेंचि देह वाढे जाण ।
यदर्थीं संशय नाहीं ॥ २५॥
पोटीं नस्तां मळ मूत्र वोक ।
मरोन जाती सकळ लोक ।
जाला राव अथवा रंक ।
पोटीं विष्ठा चुकेना ॥ २६॥
निर्मळपणें काढूं जातां ।
तरी देह पडेल तत्वतां ।
एवं देहाची वेवस्था ।
ऐसी असे ॥ २७॥
ऐसा हा धड असतां ।
येथाभूत पाहों जातां ।
मग ते दुर्दशा सांगतां ।
शंका बाधी ॥ २८॥
ऐसिये कारागृहीं वस्ती ।
नवमास बहु विपत्ती ।
नवहि द्वारें निरोधती । वायो कैंचा तेथें ॥ २९॥
वोका नरकाचे रस झिरपती ।
ते जठराग्नीस्तव तापती ।
तेणें सर्वहि उकडती ।
अस्तिमांस ॥ ३०॥
त्वचेविण गर्भ खोळे ।
तंव मातेसी होती डोहळे ।
कटवतिक्षणें सर्वांग पोळे ।
तया बाळकाचें ॥ ३१॥
बांधलें चर्माचें मोटाळें ।
तेथें विष्ठेचें पेटाळें ।
रसौपाय वंकनाळें ।
होत असे ॥ ३२॥
विष्ठा मूत्र वांती पीत ।
नाकीं तोंडीं निघती जंत ।
तेणें निर्बुजलें चित्त ।
आतिशयेंसीं ॥ ३३॥
ऐसिये कारागृहीं प्राणी ।
पडिला अत्यंत दाटणीं ।
कळवळोन म्हणे चक्रपाणी ।
सोडवीं येथून आतां ॥ ३४॥
देवा सोडविसी येथून ।
तरी मी स्वहित करीन ।
गर्भवास हा चुकवीन ।
पुन्हां न ये येथें ॥ ३५॥
ऐसी दुखवोन प्रतिज्ञा केली ।
तंव जन्मवेळ पुढें आली ।
माता आक्रंदों लागली ।
प्रसूतकाळीं ॥ ३६॥
नाकीं तोंडीं बैसलें मांस ।
मस्तकद्वारें सांडी स्वास ।
तेंहि बुजलें निशेष ।
जन्मकाळीं ॥ ३७॥
मस्तकद्वार तें बुजलें ।
तेणें चित्त निर्बुजलें ।
प्राणी तळमळूं लागलें ।
चहूंकडे ॥ ३८॥
स्वास उस्वास कोंडला ।
तेणें प्राणी जाजावला ।
मार्ग दिसेनासा जाला ।
कासावीस ॥ ३९॥
चित्त बहु निर्बुजलें ।
तेणें आडभरीं भरलें ।
लोक म्हणती आडवें आलें ।
खांडून काढा ॥ ४०॥
मग ते खांडून काढिती ।
हस्तपाद छेदून घेती ।
हातां पडिलें तेंचि कापिती ।
मुख नासिक उदर ॥ ४१॥
ऐसे टवके तोडिले ।
बाळकें प्राण सोडिले ।
मातेनेंहि सांडिलें ।
कळिवर ॥ ४२॥
मृत्य पावला आपण ।
मतेचा घेतला प्राण ।
दुःख भोगिलें दारुण ।
गर्भवासीं ॥ ४३॥
तथापी सुकृतेंकरूनी ।
मार्ग सांपडला योनी ।
तऱ्हीं आडकला जाउनी ।
कंठस्कंदीं मागुता ॥ ४४॥
तये संकोचित पंथीं ।
बळेंचि वोढून काढिती ।
तेणें गुणें प्राण जाती ।
बाळकाचे ॥ ४५॥
बाळकाचे जातां प्राण ।
अंतीं होये विस्मरण ।
तेणें पूर्वील स्मरण ।
विसरोन गेला ॥ ४६॥
गर्भीं म्हणे सोहं सोहं ।
बाहेरी पडतां म्हणे कोहं ।
ऐसा कष्टी जाला बहु ।
गर्भवासीं ॥ ४७॥
दुःखा वरपडा होता जाला ।
थोरा कष्टीं बाहेरी आला ।
सवेंच कष्ट विसरला ।
गर्भवासाचे ॥ ४८॥
सुंन्याकार जाली वृत्ती ।
कांहीं आठवेना चित्तीं ।
अज्ञानें पडिली भ्रांती ।
तेणें सुखचि मानिलें ॥ ४९॥
देह विकार पावलें ।
सुखदुःखें झळंबळे ।
असो ऐसें गुंडाळलें ।
मायाजाळीं ॥ ५०॥
ऐसें दुःख गर्भवासीं ।
होतें प्राणीमात्रांसीं ।
म्हणोनियां भगवंतासी ।
शरण जावें ॥ ५१॥
जो भगवंताचा भक्त ।
तो जन्मापासून मुक्त ।
ज्ञानबळें बिरक्त ।
सर्वकाळ ॥ ५२॥
ऐशा गर्भवासीं विपत्ती ।
निरोपिल्या येथामती ।
सावध होऊन श्रोतीं ।
पुढें अवधान द्यावें ॥ ५३॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
जन्मदुःखनिरूपणनाम
समास पहिला ॥ १॥
समास दुसरा : स्वगुणपरीक्षा (अ)
॥ श्रीराम् ॥
संसार हाचि दुःखमूळ ।
लागती दुःखाचे इंगळ ।
मागां बोलिली तळमळ ।
गर्भवासाची ॥ १॥
गर्भवासीं दुःख जालें ।
तें बाळक विसरलें ।
पुढें वाढों लागलें ।
दिवसेंदिवस ॥ २॥
बाळपणीं त्वचा कोंवळी ।
दुःख होतांचि तळमळी ।
वाचा नाहीं तये काळीं ।
सुखदुःख सांगावया ॥ ३॥
देहास कांहीं दुःख जालें ।
अथवा क्षुधेनें पीडलें ।
तरी तें परम आक्रंदलें ।
परी अंतर नेणवे ॥ ४॥
माता कुरवाळी वरी ।
परी जे पीडा जाली अंतरीं ।
ते मायेसी न कळे अभ्यांतरीं ।
दुःख होये बाळकासीं ॥ ५॥
मागुतें मागुतें फुंजे रडे ।
माता बुझावी घेऊन कडे ।
वेथा नेणती बापुडें ।
तळमळी जीवीं ॥ ६॥
नानाव्याधीचे उमाळे ।
तेणें दुःखें आंदोळे ।
रडे पडे कां पोळे ।
अग्निसंगें ॥ ७॥
शरीर रक्षितां नये ।
घडती नाना अपाये ।
खोडी अधांतरीं होये ।
आवेवहीन बाळक ॥ ८॥
अथवा अपाय चुकले ।
पूर्णपुण्य पुढें ठाकलें ।
मातेस ओळखों लागलें ।
दिवसेंदिवस ॥ ९॥
क्षणभरी मातेस न देखे ।
तरी आक्रंदें रुदन करी दुःखें ।
ते समईं मातेसारिखें ।
आणीक कांहिंच नाहीं ॥ १०॥
आस करून वास पाहे ।
मातेविण कदा न राहे ।
वियोग पळमात्र न साहे ।
स्मरण जालियां नंतरें ॥ ११॥
जरी ब्रह्मादिक देव आले ।
अथवा लक्ष्मीने अवलोकिलें ।
तरी न वचे बुझाविलें ।
आपले मातेवांचुनी ॥ १२॥
कुरूप अथवा कुलक्षण ।
सकळांहूनि करंटेपण ।
तरी नाहीं तीसमान ।
भूमंडळीं कोणी ॥ १३॥
ऐसें तें केविलवाणें ।
मातेविण दिसे उणें ।
रागें परतें केलें तिनें ।
तरी आक्रंदोनी मिठी घाली ॥ १४॥
सुख पावे मातेजवळी ।
दुरी करितांचि तळमळी ।
अतिप्रीति तयेकाळीं ।
मातेवरी लागली ॥ १५॥
तंव ते मातेस मरण आलें ।
प्राणी पोरटें जालें ।
दुःखें झुर्णीं लागलें ।
आई आई म्हणोनी ॥ १६॥
आई पाहातां दिसेना ।
दीनरूप पाहे जना ।
आस लागलिसे मना ।
आई येईल म्हणोनी ॥ १७॥
माता म्हणौन मुख पाहे ।
तंव ते आपुली माता नव्हे ।
मग हिंवासलें राहे ।
दैन्यवाणें ॥ १८॥
मातावियोगें कष्टलें ।
तेणें मानसीं दुःख जालें ।
देहहि क्षीणत्व पावलें ।
आतिशयेंसीं ॥ १९॥
अथवा माताहि वांचली ।
मायलेंकुरा भेटी जाली ।
बाळदशा ते राहिली ।
देवसेंदिवस ॥ २०॥
बाळपण जालें उणें ।
दिवसेंदिवस होये शाहाणें ।
मग ते मायेचें अत्यंत पेरूणें ।
होतें, तें राहिलें ॥ २१॥
पुढें लो लागला खेळाचा ।
कळप मेळविला पोरांचा ।
आल्यगेल्या डायाचा ।
आनंद शोक वाहे ॥ २२॥
मायेबापें सिकविती पोटें ।
तयाचें परम दुःख वाटे ।
चट लागली न सुटे ।
संगती लेंकुरांची ॥ २३॥
लेंकुराअंमध्यें खेळतां ।
नाठवे माता पिता ।
तंव तेंथेहि अवचिताअ ।
दुःख पावला ॥ २४॥
पडिले दांत फुटला डोळा ।
मोडले पाय जाला खुळा ।
गेला माज अवकळा- ।
ठाकून आली ॥ २५॥
निघाल्या देवी आणी गोवर ।
उठलें कपाळ लागला ज्वर ।
पोटसुळीं निरंतर ।
वायगोळा ॥ २६॥
लागलीं भूतें जाली झडपणी ।
जळीच्या मेसको मायेराणी ।
मुंज्या झोटिंग करणी ।
म्हैसोबाची ॥ २७॥
वेताळ खंकाळ लागला ।
ब्रह्मगिऱ्हो संचरला ।
नेणों चेडा वोलांडिला ।
कांहीं कळेना ॥ २८॥
येक म्हणती बीरे देव ।
येक म्हणती खंडेराव ।
येक म्हणती सकळ वाव ।
हा ब्राह्मणसमंध ॥ २९॥
येक म्हणती कोणें केलें ।
आंगीं देवत घातले ।
येक म्हणती चुकलें ।
सटवाईचें ॥ ३०॥
येक म्हणती कर्मभोग ।
आंगीं जडले नाना रोग ।
वैद्य पंचाक्षरी चांग ।
बोलाऊन आणिले ॥ ३१॥
येक म्हणती हा वांचेना ।
येक म्हणती हा मरेना ।
भोग भोगितो यातना ।
पापास्तव ॥ ३२॥
गर्भदुःख विसरला ।
तो त्रिविधतापें पोळला ।
प्राणी बहुत कष्टी जाला ।
संसारदुःखें ॥ ३३॥
इतुकेंहि चुकोन वांचला ।
तरी मारमारूं शाहाणा केला ।
लोकिकीं नेटका जाला ।
नांव राखे ऐसा ॥ ३४॥
पुढें मायबापीं लोभास्तव ।
संभ्रमें मांडिला विव्हाव ।
दाऊनियां सकळ वैभव ।
नोवरी पाहिली ॥ ३५॥
वऱ्हाडीवैभव दाटलें ।
देखोन परमसुख वाटले ।
मन हें रंगोन गेलें ।
सासुरवाडीकडे ॥ ३६॥
मायबापीं भलतैसें असावें ।
परी सासुरवाडीस नेटकें जावें ।
द्रव्य नसेल तरी घ्यावें ।
रुण कळांतरें ॥ ३७॥
आंतर्भाव ते सासुरवाडीं ।
मायेबापें राहिलीं बापुडीं ।
होताती सर्वस्वें कुडकुडीं ।
तितुकेंच कार्य त्यांचें ॥ ३८॥
नोवरी आलियां घरा ।
अती हव्यास वाटे वरा ।
म्हणे मजसारिखा दुसरा ।
कोणीच नाहीं ॥ ३९॥
मायबाप बंधु बहिणी ।
नोवरी न दिसतां वाटे काणी ।
अत्यंत लोधला पापिणीं ।
अविद्येनें भुलविला ॥ ४०॥
संभोग नस्तां इतुका प्रेमा ।
योग्य जालिया उलंघी सीमा ।
प्रीती वाढविती कामा- ।
करितां प्राणी गुंतला ॥ ४१॥
जरी न देखे क्षण येक डोळां ।
तरी जीव होय उताविळा ।
प्रीतीपात्र अंतर्कळा । घेऊन गेली ॥ ४२॥
कोवळे कोवळे शब्द मंजुळ ।
मर्यादा लज्या मुखकमळ ।
वक्त्रलोकनें केवळ ।
ग्रामज्याचे मैंदावें ॥ ४३॥
कळवळा येतां सांवरेना ।
शरीर विकळ आवरेना ।
अनेत्र वेवसाईं क्रमेना ।
हुरहुर वाटे ॥ ४४॥
वेवसाय करितां बाहेरी ।
मन लागलेंसे घरीं ।
क्षणाक्षणां अभ्यांतरीं ।
स्मरण होये कामिनीचें ॥ ४५॥
तुम्हीं माझिया जिवांतील जीव ।
म्हणौनी अत्यंत लाघव ।
दाऊनियां चित्त सर्व ।
हिरोन घेतलें ॥ ४६॥
मैद सोइरीक काढिती ।
फांसे घालून प्राण घेती ।
तैसें आयुष्य गेलियां अंतीं ।
प्राणीयांस होये ॥ ४७॥
प्रीति कामिनीसीं लागली ।
जरी तयेसी कोणी रागेजली ।
तरी परम क्षिती वाटली ।
मानसीं गुप्तरूपें ॥ ४८॥
तये भार्येचेनि कैवारें ।
मायेबापासीं नीच उत्तरें ।
बोलोनियां तिरस्कारें ।
वेगळा निघे । ४९॥
स्त्रीकारणें लाज सांडिली ।
स्त्रीकारणें सखीं सोडिलीं ।
स्त्रीकारणें विघडिलीं ।
सकळहि जिवलगें ॥ ५०॥
स्त्रीकारणें देह विकिला ।
स्त्रीकारणें सेवक जाला ।
स्त्रीकारणें सांडविला ।
विवेकासी ॥ ५१॥
स्त्रीकारणें लोलंगता ।
स्त्रीकारणें अतिनम्रता ।
स्त्रीकारणें पराधेनता ।
अंगिकारिली ॥ ५२॥
स्त्रीकारणें लोभी जाला ।
स्त्रीकारणें धर्म सांडिला ।
स्त्रीकारणें अंतरला ।
तीर्थयात्रा स्वधर्म ॥ ५३॥
स्त्रीकारणें सर्वथा कांहीं ।
शुभाशुभ विचारिलें नाहीं ।
तनु मनु धनु सर्वही ।
अनन्यभावें अर्पिलें ॥ ५४॥
स्त्रीकारणें परमार्थ बुडविला ।
प्राणी स्वहितास नाडला ।
ईश्वरीं कानकोंडा जाला ।
स्त्रीकारणें कामबुद्धी ॥ ५५॥
स्त्रीकारणें सोडिली भक्ती ।
स्त्रीकारणें सोडिली विरक्ती ।
स्त्रीकारणें सायोज्यमुक्ती ।
तेहि तुछ्य मानिली ॥ ५६॥
येके स्त्रियेचेनि गुणें ।
ब्रह्मांड मानिलें ठेंगणें ।
जिवलगें तीं पिसुणें ।
ऐसीं वाटलीं ॥ ५७॥
ऐसी अंतरप्रीति जडली ।
सार्वस्वाची सांडी केली ।
तंव ते मरोन गेली ।
अकस्मात ॥ ५८॥
तेणें मनीं शोक वाढला ।
म्हणे थोर घात जाला ।
आतां कैंचा बुडाला ।
संसार माझा ॥ ५९॥
जिवलगांचा सोडिला संग ।
अवचिता जाला घरभंग ।
आतां करूं मायात्याग ।
म्हणे दुःखें ॥ ६०॥
स्त्री घेऊन आडवी ।
ऊर बडवी पोट बडवी ।
लाज सांडून गौरवी ।
लोकां देखतां ॥ ६१॥
म्हणे माझें बुडालें घर ।
आतां न करी हा संसार ।
दुःखें आक्रंदला थोर ।
घोर घोषें ॥ ६२॥
तेणें जीव वारयावेघला ।
सर्वस्वाचा उबग आला ।
तेणें दुःखें जाला ।
जोगी कां महात्मा ॥ ६३॥
कां तें निघोन जाणें चुकलें ।
पुन्हां मागुतें लग्न केलें ।
तेणें अत्यंतचि मग्न जालें ।
मन द्वितीय संमंधीं ॥ ६४॥
जाला द्वितीय संमंध ।
सवेंचि मांडिला आनंद ।
श्रोतीं व्हावें सावध ।
पुढिले समासीं ॥ ६५॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
स्वगुणपरीक्षानाम समास दुसरा ॥ २॥
समास तिसरा : स्वगुणपरीक्षा (ब)
॥ श्रीराम् ॥
द्वितीय संमंध जाला ।
दुःख मागील विसरला ।
सुख मानून राहिला ।
संसाराचें ॥ १॥
जाला अत्यंत कृपण ।
पोटें न खाय अन्न ।
रुक्याकारणें सांडी प्राण ।
येकसरा ॥ २॥
कदा कल्पांतीं न वेची ।
सांचिलेंचि पुन्हा सांची ।
अंतरीं असेल कैंची ।
सद्वासना ॥ ३॥
स्वयें धर्म न करी ।
धर्मकर्त्यासहि वारी ।
सर्वकाळ निंदा करी ।
साधुजनाची ॥ ४॥
नेणे तीर्थ नेणे व्रत ।
नेणे अतित अभ्यागत ।
मुंगीमुखींचें जें सीत ।
तेंही वेंचून सांची ॥ ५॥
स्वयें पुण्य करवेना ।
केलें तरी देखवेना ।
उपहास्य करी मना- ।
नये म्हणौनी ॥ ६॥
देवां भक्तांस उछेदी ।
आंगबळें सकळांस खेदी ।
निष्ठुर शब्दें अंतर भेदी ।
प्राणीमात्रांचें ॥ ७॥
नीति सांडून मागें ।
अनीतीनें वर्तों लागे ।
गर्व धरून फुगे ।
सर्वकाळ ॥ ८॥
पूर्वजांस सिंतरिलें ।
पक्षश्राद्धहि नाहीं केलें ।
कुळदैवत ठकिलें ।
कोणेपरी ॥ ९॥
आक्षत भरिली भाणा ।
दुजा ब्राह्मण मेहुणा ।
आला होता पाहुणा ।
स्त्रियेस मूळ ॥ १०॥
कदा नावडे हरिकथा ।
देव नलगे सर्वथा ।
स्नानसंध्या म्हणे वृथा ।
कासया करावी ॥ ११॥
अभिळाषें सांची वित्त ।
स्वयें करी विस्वासघात ।
मदें मातला उन्मत्त ।
तारुण्यपणें ॥ १२॥
तारुण्य आंगीं भरलें ।
धारिष्ट न वचे धरिलें ।
करूं नयें तेंचि केलें ।
माहापाप ॥ १३॥
स्त्री केली परी धाकुटी ।
धीर न धरवेचि पोटीं ।
विषयलोभें सेवटीं ।
वोळखी सांडिली ॥ १४॥
माये बहिण न विचारी ।
जाला पापी परद्वारी ।
दंड पावला राजद्वारीं ।
तऱ्हीं पालटेना ॥ १५॥
परस्त्री देखोनि दृष्टीं ।
अभिळाष उठे पोटीं ।
अकर्तव्यें हिंपुटी ।
पुन्हां होये ॥ १६॥
ऐसें पाप उदंड केलें ।
शुभाशुभ नाहीं उरलें ।
तेणें दोषें दुःख भरलें ।
अकस्मात आंगीं ॥ १७॥
व्याधी भरली सर्वांगीं ।
प्राणी जाला क्षयरोगी ।
केले दोष आपुले भोगी ।
सीघ्र काळें ॥ १८॥
दुःखें सर्वांग फुटलें ।
नासिक अवघेंचि बैसलें ।
लक्षण जाऊन जालें ।
कुलक्षण ॥ १९॥
देहास क्षीणता आली ।
नाना वेथा उद्भवली ।
तारुण्यशक्ती राहिली ।
खंगला प्राणी ॥ २०॥
सर्वांगीं लागल्या कळा ।
देहास आली अवकळा ।
प्राणी कांपे चळचळां ।
शक्ति नाहीं ॥ २१॥
हस्तपादादिक झडले ।
सर्वांगीं किडे पडिले ।
देखोन थुंकों लागले ।
लाहानथोर ॥ २२॥
जाली विष्टेची सारणी ।
भोवती उठली वर्ढाणी ।
अत्यंत खंगला प्राणी ।
जीव न वचे ॥ २३॥
आतां मरण दे गा देवा ।
बहुत कष्ट जाले जीवा ।
जाला नाहीं नेणों ठेवा ।
पातकाचा ॥ २४॥
दुःखें घळघळां रडे ।
जों जों पाहे आंगाकडे ।
तों तों दैन्यवाणें बापुडें ।
तळमळी जीवीं ॥ २५॥
ऐसे कष्ट जाले बहुत ।
सकळ जालें वाताहात ।
दरवडा घालून वित्त ।
चोरटीं नेलें ॥ २६॥
जालें आरत्र ना परत्र ।
प्रारब्ध ठाकलें विचित्र ।
आपला आपण मळमूत्र ।
सेविला दुःखें ॥ २७॥
पापसामग्री सरली ।
देवसेंदिवस वेथा हरली ।
वैद्यें औषधें दिधलीं ।
उपचार जाला ॥ २८॥
मरत मरत वांचला ।
यास पुन्हां जन्म जाला ।
लोक म्हणती पडिला ।
माणसांमध्यें ॥ २९॥
येरें स्त्री आणिली ।
बरवी घरवात मांडिली ।
अति स्वार्थबुद्धी धरिली ।
पुन्हां मागुती ॥ ३०॥
कांहीं वैभव मेळविलें ।
पुन्हां सर्वही संचिलें ।
परंतु गृह बुडालें ।
संतान नाहीं ॥ ३१॥
पुत्र संताअन नस्तां दुःखी ।
वांज नांव पडिलें लोकिकीं ।
तें न फिटे म्हणोनी लेंकी ।
तरी हो आतां ॥ ३२॥
म्हणोन नाना सायास ।
बहुत देवास केले नवस ।
तीर्थें व्रतें उपवास ।
धरणें पारणें मांडिलें ॥ ३३॥
विषयसुख तें राहिले ।
वांजपणें दुःखी केलें ।
तंव तें कुळदैवत पावलें ।
जाली वृद्धी ॥ ३४॥
त्या लेंकुरावरी अतिप्रीति ।
दोघेहि क्षण येक न विशंभती ।
कांहीं जाल्या आक्रंदती ।
दीर्घस्वरें ॥ ३५॥
ऐसी ते दुःखिस्ते ।
पूजीत होती नाना दैवतें ।
तंव तेंहि मेलें अवचितें ।
पूर्व पापेंकरूनी ॥ ३६॥
तेणें बहुत दुःख जालें ।
घरीं आरंधें पडिलें ।
म्हणती आम्हांस कां ठीविलें ।
देवें वांज करूनी ॥ ३७॥
आम्हांस द्रव्य काये करावें ।
तें जावें परी अपत्य व्हावें ।
अपत्यालागी त्यजावें ।
लागेल सर्व ॥ ३८॥
वांजपण संदिसें गेलें ।
तों मरतवांज नांव पडिलें ।
तें न फिटे कांहीं केलें ।
तेणें दुःखें आक्रंदती ॥ ३९॥
आमुची वेली कां खुंटिली ।
हा हा देवा वृत्ती बुडाली ।
कुळस्वामीण कां क्षोभली ।
विझाला कुळदीप ॥ ४०॥
आतां लेंकुराचें मुख देखेन ।
तरी आनंदें राडी चालेन ।
आणी गळही टोंचीन ।
कुळस्वामिणीपासीं ॥ ४१॥
आई भुता करीन तुझा ।
नांव ठेवीन केरपुंजा ।
वेसणी घालीन, माझा- ।
मनोरथ पुरवी । ४२॥
बहुत देवांस नवस केले ।
बहुत गोसावी धुंडिले ।
गटगटां गिळिले ।
सगळे विंचू ॥ ४३॥
केले समंधास सायास ।
राहाणे घातलें बहुवस ।
केळें नारिकेळें ब्राह्मणास ।
अंब्रदानें दिधलीं ॥ ४४॥
केलीं नाना कवटालें ।
पुत्रलोभें केलीं ढालें ।
तरी अदृष्ट फिरलें ।
पुत्र नाहीं ॥ ४५॥
वृक्षाअखालें जाऊन नाहाती ।
फळतीं झाडें करपती ।
ऐसे नाना दोष करिती ।
पुत्रलोभाकारणें ॥ ४६॥
सोडून सकळ वैभव ।
त्यांचा वारयावेधला जीव ।
तंव तो पावला खंडेराव ।
आणी कुळस्वामिणी ॥ ४७॥
आतां मनोरथ पुरती ।
स्त्रीपुरुषें आनंदती ।
सावध होऊन श्रोतीं ।
पुढें अवधान द्यावें ॥ ४८॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
स्वगुणपरीक्षानाम समास तिसरा ॥ ३॥
समास चवथा : स्वगुणपरीक्षा (क)
॥ श्रीराम् ॥
लेंकुरें उदंड जालीं ।
तों ते लक्ष्मी निघोन गेली ।
बापडीं भिकेसी लागलीं ।
कांहीं खाया मिळेना ॥ १॥
लेंकुरें खेळती धाकुटीं ।
येकें रांगती येकें पोटीं ।
ऐसी घरभरी जाली दाटी ।
कन्या आणी पुत्रांची ॥ २॥
देवसेंदिवसा खर्च वाढला ।
यावा होता तो खुंटोन गेला ।
कन्या उपवरी जाल्या, त्यांला- ।
उजवावया द्रव्य नाहीं ॥ ३॥
मायेबापें होतीं संपन्न ।
त्यांचें उदंड होतें धन ।
तेणें करितां प्रतिष्ठा मान ।
जनीं जाला होता ॥ ४॥
भरम आहे लोकाचारीं ।
पहिली नांदणूक नाहीं घरीं ।
देवसेंदिवस अभ्यांतरीं ।
दरिद्र आलें ॥ ५॥
ऐसी घरवात वाढली ।
खातीं तोंडें मिळालीं ।
तेणें प्राणीयांस लागली ।
काळजी उद्वेगाची ॥ ६॥
कन्या उपवरी जाल्या ।
पुत्रास नोवर्या आल्या ।
आतां उजवणा केल्या ।
पहिजेत कीं ॥ ७॥
जरी मुलें तैसींच राहिलीं ।
तरी पुन्हां लोकलाज जाली ।
म्हणती कासया व्यालीं ।
जन्मदारिद्र्यें ॥ ८॥
ऐसी लोकलाज होईल ।
वडिलांचें नांव जाईल ।
आतां रुण कोण देईल ।
लग्नापुरतें ॥ ९॥
मागें रुण ज्याचें घेतलें ।
त्याचें परतोन नाहीं दिल्हें ।
ऐसें आभाळ कोंसळलें ।
उद्वेगाचें ॥ १०॥
आपण खातों अन्नासी ।
अन्न खातें आपणासीं ।
सर्वकाळ मानसीं ।
चिंतातुर ॥ ११॥
पती अवघीच मोडली ।
वस्तभाव गाहाण पडिली ।
अहा देवा वेळ आली ।
आतां डिवाळ्याची ॥ १२॥
कांहीं केला ताडामोडा ।
विकिला घरींचा पाडारेडा ।
कांहीं पैका रोकडा ।
कळांतरें काढिला ॥ १३॥
ऐसें रुण घेतलें ।
लोकिकीं दंभ केलें ।
सकळ म्हणती नांव राखिलें ।
वडिलांचें ॥ १४॥
ऐसें रुण उदंड जालें ।
रिणाइतीं वेढून घेतलें ।
मग प्रयाण आरंभिलें ।
विदेशाप्रती ॥ १५॥
दोनी वरुषें बुडी मारिली ।
नीच सेवा अंगीकारिली ।
शरीरें आपदा भोगिली ।
आतिशयेंसीं ॥ १६॥
कांहीं मेळविलें विदेशीं ।
जीव लागला मनुष्यांपासीं ।
मग पुसोनियां स्वामीसी ।
मुरडता जाला ॥ १७॥
तंव तें अत्यंत पीडावलीं ।
वाट पाहात बैसलीं ।
म्हणती दिवसगती कां लागली ।
काये कारणें देवा ॥ १८॥
आतां आम्ही काये खावें ।
किती उपवासीं मरावें ।
ऐसियाचे संगतीस देवें ।
कां पां घातलें आम्हांसी ॥ १९॥
ऐसें आपुलें सुख पाहाती ।
परी त्याचें दुःख नेणती ।
आणी शक्ती गेलियां अंतीं ।
कोणीच कामा न येती ॥ २०॥
असो ऐसी वाट पाहतां ।
दृष्टीं देखिला अवचिता ।
मुलें धावती, ताता ।
भागलास म्हणौनी ॥ २१॥
स्त्री देखोन आनंदली ।
म्हणे आमुची दैन्यें फिटली ।
तंव येरें दिधली ।
गांठोडी हातीं ॥ २२॥
सकळांस आनंद जाला ।
म्हणती आमुचा वडील आला ।
तेणें तरी आम्हांला ।
आंग्या टोप्या आणिल्या ॥ २३॥
ऐसा आनंद च्यारी देवस ।
सवेंच मांडिली कुसमुस ।
म्हणती हें गेलियां आम्हांस ।
पुन्हां आपदा लागती ॥ २४॥
म्हणौनी आणिलें तें असावें ।
येणें मागुतें विदेशास जावें ।
आम्ही हें खाऊं न तों यावें ।
द्रव्य मेळऊन ॥ २५॥
ऐसी वासना सकळांची ।
अवघीं सोईरीं सुखाचीं ।
स्त्री अत्यंत प्रीतीची ।
तेहि सुखाच लागली ॥ २६॥
विदेसीं बहु दगदला ।
विश्रांती घ्यावया आला ।
स्वासहि नाहीं टाकिला ।
तों जाणें वोढवलें ॥ २७॥
पुढें अपेक्षा जोसियांची ।
केली विवंचना मुहूर्ताची ।
वृत्ति गुंतली तयाची ।
जातां प्रशस्त न वटे ॥ २८॥
माया मात्रा सिद्ध केली ।
कांहीं सामग्री बांधली ।
लेंकुरें दृष्टीस पाहिलीं ।
मार्गस्त जाला ॥ २९॥
स्त्रियेस अवलोकिलें ।
वियोगें दुःख बहुत वाटलें ।
प्रारब्धसूत्र तुकलें ।
रुणानबंधाचें ॥ ३०॥
कंठ सद्गदित जाला ।
न संवरेच गहिवरला ।
लेंकुरा आणी पित्याला ।
तडातोडी जाली ॥ ३१॥
जरी रुणानुबंध असेल ।
तरी मागुती भेटी होईल ।
नाहीं तरी संगती पुरेल ।
येचि भेटीनें तुमची ॥ ३२॥
ऐसीं बोलोन स्वार होये ।
मागुता फीरफिरों पाहे ।
वियोगदुःख न साहे ।
परंतु कांहीं न चले ॥ ३३॥
आपुला गांव राहिला मागें ।
चित्त भ्रमलें संसारौद्वेगें ।
दुःखवला प्रपंचसंगें ।
अभिमानास्तव ॥ ३४॥
ते समईं माता आठवली ।
म्हणे म्हणे धन्य ते माउली ।
मजकारणें बहुत कष्टली ।
परी मी नेणेंचि मूर्ख ॥ ३५॥
आजी जरी ते असती ।
तरी मजला कदा न विशंभती ।
वियोग होतां आक्रंदती ।
ते पोटागि वेगळीच ॥ ३६॥
पुत्र वैभवहीन भिकारी ।
माता तैसाचि अंगिकारी ।
दगदला देखोन अंतरीं ।
त्याच्या दुःखें दुःखवे ॥ ३७॥
प्रपंच विचारें पाहातां ।
हें सकळ जोडे न जोडे माता ।
हें शरीर जये करितां ।
निर्माण जालें ॥ ३८॥
लांव तरी ते माया ।
काय कराविया सहश्र जाया ।
परी भुलोन गेलों वायां ।
मकरध्वजाचेनी ॥ ३९॥
या येका कामाकारणें ।
जिवलगांसिं द्वंद घेणें ।
सखीं तींच पिसुणें ।
ऐसीं वाटतीं ॥ ४०॥
म्हणौन धन्य धन्य ते प्रपंची जन ।
जे मायेबापाचें भजन ।
करिती न करिती, मन- ।
निष्ठुर जिवलगांसीं ॥ ४१॥
संगती स्त्रीबाळकाची ।
आहे साठी जन्माची ।
परी मायेबापीं कैंचीं ।
मिळतील पुढें ॥ ४२॥
ऐसें पूर्वीं होतें ऐकिलें ।
परी ते समईं नाहीं कळलें ।
मन हें बुडोन गेलें ।
रतिसुखाचा डोहीं ॥ ४३॥
हे सखीं वाटती परी पिसुणें ।
मिळाली वैभवाकारणें ।
रितें जातां लाजिरवाणें ।
अत्यंत वाटे ॥ ४४॥
आता भलतैसें करावें ।
परि द्रव्य मेळऊन न्यावें ।
रितें जातां स्वभावें ।
दुःख आहे ॥ ४५॥
ऐसी वेवर्धना करी ।
दुःख वाटलें अंतरीं ।
चिंतेचिये माहापुरीं ।
बुडोन गेला ॥ ४६॥
ऐसा हा देह आपुला ।
असतांच पराधेन केला ।
ईश्वरीं कानकोंडा जाला ।
कुटुंबकाबाडी ॥ ४७॥
या येका कामासाठीं ।
जन्म गेला आटाटी ।
वय वेचल्यां सेवटीं ।
येकलेंचि जावें ॥ ४८॥
ऐसा मनीं प्रस्तावला ।
क्षण येक उदास जाला ।
सवेंचि प्राणी झळंबला ।
मायाजाळें ॥ ४९॥
कन्यापुत्रीं आठवलीं ।
मनींहुनि क्षिती वाटली ।
म्हणे लेंकुरें अंतरलीं ।
माझीं मज ॥ ५०॥
मागील दुःख आठवलें ।
जें जें होतें प्राप्त जालें ।
मग रुदन आरंभिलें ।
दीर्घ स्वरें ॥ ५१॥
आरुण्यरुदन करितां ।
कोणी नाहीं बुझाविता ।
मग होये विचारिता ।
आअपुले मनीं ॥ ५२॥
आतां कासया रडावें ।
प्राप्त होतें तें भोगावें ।
ऐसे बोलोनिया जीवें ।
धारिष्ट केलें ॥ ५३॥
ऐसा दुःखें दगदला ।
मग विदेशाप्रती गेला ।
पुढे प्रसंग वर्तला ।
तो सावध ऐका ॥ ५४॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
स्वगुणपरीक्षानाम समास चवथा ॥ ४॥
समास पाचवा : स्वगुणपरीक्षा ( ड )
॥ श्रीराम् ॥
पुढें गेला विदेशासी ।
प्राणी लागला व्यासंगासी ।
आपल्या जिवेसीं सोसी ।
नाना श्रम ॥ १॥
ऐसा दुस्तर संसार ।
करितां कष्टला थोर ।
पुढें दोनी च्यारी संवत्सर ।
द्रव्य मेळविलें ॥ २॥
सवेंचि आला देशासी ।
तों आवर्षण पडिलें देसीं
। तेणें गुणें मनुष्यांसी ।
बहुत कष्ट जाले ॥ ३॥
येकांच्या बैसल्या अमृतकळा ।
येकांस चंद्री लागली डोळां ।
येकें कांपती चळचळा ।
दैन्यवाणीं ॥ ४॥
येकें दीनरूप बैसलीं ।
येकें सुजलीं येकें मेलीं ।
ऐसीं कन्यापुत्रें देखिलीं ।
अकस्मात डोळां ॥ ५॥
तेणें बहुत दुःखी जाला ।
देखोनिया उभड आला ।
प्राणी आक्रंदों लागला ।
दैन्यवाणा ॥ ६॥
तंव तीं अवघीं सावध जालीं ।
म्हणती बाबा बाबा जेऊं घाली ।
अन्नालागीं मिडकलीं ।
झडा घालिती ॥ ७॥
गांठोडें सोडून पाहाती ।
हातां पडिलें तेंचि खाती ।
कांहीं तोंडीं कांहीं हातीं ।
प्राण जाती निघोनी ॥ ८॥
तांतडी तांतडी जेऊं घाली ।
तों तें जेवितां जेवितां कांहीं मेलीं ।
कांहीं होतीं धादावलीं ।
तेंहि मेलीं अजीर्णें ॥ ९॥
ऐसीं बहुतेकें मेलीं ।
येक दोनीं मुलें उरलीं ।
तेंहि दैन्यवाणीं जालीं ।
आपलें मातेवांचुनी ॥ १०॥
ऐसे आवर्षण आलें ।
तेणें घरचि बुडालें ।
पुढें देसीं सुभिक्ष जालें ।
आतिशयेंसी ॥ ११॥
लेकुरां नाहीं वाढवितें ।
अन्न करावें लागे आपुलेन हातें ।
बहु त्रास घेतला चित्तें ।
स्वयंपाकाचा ॥ १२॥
लोकीं भरीस घातलें ।
पुन्हां मागुतें लग्न केलें ।
द्रव्य होतें तें वेचलें ।
लग्नाकारणें ॥ १३॥
पुन्हां विदेशासी गेला ।
द्रव्य मेळऊन आला ।
तव घरीं कळहो लागला ।
सावत्र पुत्रांसी ॥ १४॥
स्त्री जाली न्हातीधुती ।
पुत्र देखों न सकती ।
भ्रताराची गेली शक्ती ।
वृद्ध जाला ॥ १५॥
सदा भांडण पुत्रांचें ।
कोणी नायकती कोणाचें ।
वनिता अति प्रीतीचें ।
प्रीतिपात्र ॥ १६॥
किंत बैसला मनां ।
येके ठाई पडेना ।
म्हणोनियां पांचा जणा ।
मेळविलें ॥ १७॥
पांच जण वांटे करिती ।
तों ते पुत्र नायेकती ।
निवाडा नव्हेचि अंतीं- ।
भांडण लागलें ॥ १८॥
बापलेकां भांडण जालें ।
लेंकीं बापास मारिलें ।
तंव ते मातेनें घेतलें ।
शंखतीर्थ ॥ १९॥
ऐकोनि मेळले लोक ।
उभे पाहाती कौतुक ।
म्हणती बापास लेक ।
कामा आले ॥ २०॥
ज्या कारणें केले नवस ।
ज्या कारणें केले सायास ।
ते पुत्र पितीयास ।
मारिती पहा ॥ २१॥
ऐसी आली पापकळी ।
आश्चिर्य मानिलें सकळीं ।
उभे तोडिती कळी ।
नगरलोक ॥ २२॥
पुढें बैसोन पांच जण ।
वांटे केले तत्समान ।
बापलेंकांचें भांडण ।
तोडिलें तेहीं ॥ २३॥
बापास वेगळें घातलें ।
कोंपट बांधोन दिधलें ।
मन कांतेचें लागलें ।
स्वार्थबुद्धी ॥ २४॥
कांता तरुण पुरुष वृद्ध ।
दोघांस पडिला संमंध ।
खेद सांडून आनंद ।
मानिला तेहीं ॥ २५॥
स्त्री सांपडली सुंदर ।
गुणवंत आणी चतुर ।
म्हणे माझें भाग्य थोर ।
वृद्धपणीं ॥ २६॥
ऐसा आनंद मानिला ।
दुःख सर्वही विसरला ।
तंव तो गल्बला जाला ।
परचक्र आलें ॥ २७॥
अकस्मात धाडी आली ।
कांता बंदीं धरून नेली ।
वस्तभावही गेली ।
प्राणीयाची ॥ २८॥
तेणें दुःख जालें भारीं ।
दीर्घ स्वरें रुदन करी ।
मनीं आठवे सुंदरी ।
गुणवंत ॥ २९॥
तंव तिची वार्ता आली ।
तुमची कांता भ्रष्टली ।
ऐकोनियां आंग घाली ।
पृथ्वीवरी ॥ ३०॥
सव्य अपसव्य लोळे ।
जळें पाझरती डोळे ।
आठवितां चित्त पोळे ।
दुःखानळें ॥ ३१॥
द्रव्य होतें मेळविलें ।
तेंही लग्नास वेचलें ।
कांतेसिही धरून नेलें ।
दुराचारी ॥ ३२॥
मजही वृद्धाप्य आलें ।
लेंकीं वेगळें घातलें ।
अहा देवा वोढवलें ।
अदृष्ट माझें ॥ ३३॥
द्रव्य नाहीं कांता नाहीं ।
ठाव नाहीं शक्ति नाहीं ।
देवा मज कोणीच नाहीं ।
तुजवेगळें ॥ ३४॥
पूर्वीं देव नाहीं पुजिला ।
वैभव देखोन भुलला ।
सेखीं प्राणी प्रस्तावला ।
वृद्धपणीं ॥ ३५॥
देह अत्यंत खंगलें ।
सर्वांग वाळोन गेलें ।
वातपीत उसळलें ।
कंठ दाटला कफें ॥ ३६॥
वळे जिव्हेची बोबडी ।
कफें कंठ घडघडी ।
दुर्गंधी सुटली तोंडीं ।
नाकीं स्लेष्मा वाहे । ३७॥
मान कांपे चळचळां ।
डोळे गळती भळभळां ।
वृद्धपणीं अवकळा ।
ठाकून आली ॥ ३८॥
दंतपाटी उखळली ।
तेणें बोचरखिंडी पडिली ।
मुखीं लाळ गळों लागली ।
दुर्गंधीची ॥ ३९॥
डोळां पाहातां दिसेना ।
कानीं शब्द ऐकेना ।
दीर्घ स्वरें बोलवेना ।
दमा दाटे ॥ ४०॥
शक्ती पायांची राहिली ।
बैसवेना मुरुकुंडी घाली ।
बृहती वाजों लागली ।
तोंडाच ऐसी ॥ ४१॥
क्षुधा लागतां आवरेना ।
अन्न समईं मिळेना ।
मिळालें तरी चावेना ।
दांत गेले ॥ ४२॥
पित्तें जिरेना अन्न ।
भक्षीतांच होये वमन ।
तैशेंचि जाये निघोन ।
अपानद्वारें ॥ ४३॥
विष्टा मूत्र आणि बळस ।
भोवता वमनें केला नास ।
दुरून जातां कोंडे स्वास ।
विश्वजनाचा ॥ ४४॥
नाना दुःखें नाना व्याधी ।
वृद्धपणीं चळे बुद्धी ।
तऱ्हीं पुरेना आवधी ।
आयुष्याची ॥ ४५॥
पापण्या भवयाचे केंश ।
पिकोन झडले निःशेष ।
सर्वांगीं लोंबलें मांस ।
चिरकुटासारिखें ॥ ४६॥
देह सर्व पाअरिखें जालें ।
सवंगडे निःशेष राहिले ।
सकळ प्राणीमात्र बोले ।
मरेना कां ॥ ४७॥
जें जन्मून पोसलीं ।
तेंचि फिरोन पडिलीं ।
अंतीं विषम वेळ आली ।
प्राणीयासी ॥ ४८॥
गेलें तारुण्य गेलें बळ ।
गेलें संसारीचें सळ ।
वाताहात जालें सकळ ।
शरीर आणी संपत्ती ॥ ४९॥
जन्मवरी स्वार्थ केला ।
तितुकाहि वेर्थ गेला ।
कैसा विषम काळ आला ।
अंतकाळीं ॥ ५०॥
सुखाकारणें झुरला ।
सेखीं दुःखें कष्टी जाला ।
पुढें मागुता धोका आला ।
येमयातनेचा ॥ ५१॥
जन्म अवघा दुःखमूळ ।
लागती दुःखाचे इंगळ ।
म्हणोनियां तत्काळ ।
स्वहित करावें ॥ ५२॥
असो ऐसें वृद्धपण ।
सकळांस आहे दारुण ।
म्हणोनियां शरण ।
भगवंतास जावें ॥ ५३॥
पुढें वृद्धीस तत्वतां ।
गर्भीं प्रस्तावा होता ।
तोचि आला मागुता ।
अंतकाळीं ॥ ५४॥
म्हणौनि मागुतें जन्मांतर ।
प्राप्त मातेचें उदर ।
संसार हा अति दुस्तर ।
तोचि ठाकून आला ॥ ५५॥
भगवद्भजनावांचुनी ।
चुकेना हे जन्मयोनि ।
तापत्रयांची जाचणी ।
सांगिजेल पुढे ॥ ५६॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
स्वगुणपरीक्षानाम समास पाचवा ॥ ५॥
समास सहावा : आध्यात्मिक ताप ॥
श्रीराम् ॥
तापत्रयाचें लक्षण ।
आतां सांगिजेल निरूपण ।
श्रोतीं करावें श्रवण ।
यकाग्र होऊनी ॥ १॥
जो तापत्रैं पोळला ।
तो संतसंगें निवाला ।
आर्तभूत तोषला ।
पदार्थ जेवी ॥ २॥
क्षुधाक्रांतास मिळे अन्न ।
तृषाक्रांतास जीवन ।
बंदीं पडिल्याचें बंधन- ।
तोडिनां, सुख ॥ ३॥
माहापुरें जाजावला ।
तो पैलतीरास नेला ।
कां तो स्वप्नींचा चेइला ।
स्वप्नदुःखी ॥ ४॥
कोणी येकासी मरण- ।
येतां, दिलें जीवदान ।
संकटास निवारण ।
तोडितां सुख ॥ ५॥
रोगियास औषध ।
सप्रचित आणी शुद्ध ।
तयासी होये आनंद ।
आरोग्य होतां ॥ ६॥
तैसा संसारें दुःखवला ।
त्रिविधतापें पोळला ।
तोचि येक अधिकारी जाला ।
परमार्थासी ॥ ७॥
ते त्रिविध ताप ते कैसे ।
आतां बोलिजेत तैसे ।
येविषईं येक असे ।
वाक्याधार ॥ ८॥
श्लोक ॥ देहेंद्रियप्राणेन
सुखं दुःखं च प्राप्यते ।
इममाध्यात्मिकं तापं जायते
दुःक देहिनाम् ॥ १॥
सर्वभूतेन संयोगात्
सुखं दुःखं च जायते ।
द्वितीयतापसंतापः
सत्यं चैवाधिभौतिकः ॥ २॥
शुभाशुभेन कर्मणा
देहांते यमयातना ।
स्वर्गनरकादिं भोक्तव्यमिदं
चैवाधिदैविकम् ॥ ३॥
येक ताप आध्यात्मिक ।
दुजा तो आदिभूतिक ।
तिसरा आदिदैविक ।
ताप जाणावा ॥ ९॥
आध्यात्मिक तो कोण ।
कैसी त्याची वोळखण ।
आदिभूतिकांचें लक्षण ।
जाणिजे कैसें ॥ १०॥
आदिदैविक तो कैसा ।
कवण तयाची दशा ।
हेंहि विशद कळे ऐसा ।
विस्तार कीजे ॥ ११॥
हां जी म्हणोनि वक्ता ।
जाला कथा विस्तारिता ।
आध्यात्मिक ताप आतां ।
सावध ऐका ॥ १२॥
देह इंद्रिय आणी प्राण ।
यांचेनि योगें आपण ।
सुखदुःखें सिणे जाण ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ १३॥
देहामधून जें आलें ।
इंद्रियें प्राणें दुःख जालें ।
तें आध्यात्मिक बोलिलें ।
तापत्रईं ॥ १४॥
देहामधून काये आलें ।
प्राणें कोण दुःख जालें ।
आतां हें विशद केलें ।
पाहिजे कीं ॥ १५॥
खरुज खवडे पुळिया नारु ।
नखरुडें मांजर्या देवि गोवरु ।
देहामधील विकारु ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ १६॥
काखमांजरी केशतोड ।
वोखटें वर्ण काळफोड ।
व्याधी मूळव्याधी माहाजड ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ १७॥
अंगुळवेडे गालफुगी ।
कंड लागे वाउगी ।
हिरडी सुजे भरे बलंगी ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ १८॥
वाउगे फोड उठती ।
कां ते सुजे आंगकांती ।
वात आणी तिडका लागती ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ १९॥
नाइटे अंदु गजकर्ण ।
पेहाचे पोट विस्तीर्ण ।
बैसलें टाळें फुटती कर्ण ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ २०॥
कुष्ट आणि वोला कुष्ट ।
पंड्यारोग अतिश्रेष्ठ ।
क्षयरोगाचे कष्ट ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ २१॥
वाटी वटक वायेगोळा ।
हातीं पाईं लागती कळा ।
भोवंडी लागे वेळोवेळां ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ २२॥
वोलांडा आणी वळ ।
पोटसुळाची तळमळ ।
आर्धशिसी उठे कपाळ ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ २३॥
दुःखे माज आणि मान ।
पुष्ठी ग्रीवा आणि वदन ।
अस्तिसांदे दुःखती जाण ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ २४॥
कुळिक तरळ कामिणी ।
मुरमा सुंठरें माळिणी ।
विदेसीं लागलें पाणी ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ २५॥
जळसोस आणी हिवारें ।
गिरीविरी आणी अंधारें ।
ज्वर पाचाव आणी शारें ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ २६॥
शैत्य उष्ण आणी तृषा ।
क्षुधा निद्रा आणी दिशा ।
विषयतृष्णेची दुर्दशा ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ २७॥
आळसी मूर्ख आणी अपेसी ।
भय उद्भवे मानसीं ।
विसराळु दुश्चित्त आहिर्निशी ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ २८॥
मूत्रकोड आणी परमें ।
रक्तपिती रक्तपरमें ।
खडाचढाचेनि श्रमे ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ २९॥
मुरडा हागवण उन्हाळे ।
दिशा कोंडतां आंदोळे ।
येक वेथा असोन न कळे ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ३०॥
गांठी ढळली जाले जंत ।
पडे आंव आणी रक्त ।
अन्न तैसेचि पडत ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ३१॥
पोटफुगी आणी तडस ।
भरला हिर लागला घांस ।
फोडी लागतां कासावीस ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ३२॥
उचकी लागली उसित गेला ।
पीत उसळलें उलाट झाला ।
खरे पडसा आणी खोंकला ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ३३॥
उसळला दमा आणी धाप ।
पडजिभ ढासि आणी कफ ।
मोवाज्वर आणी संताप ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ३४॥
कोणी सेंदूर घातलाअ ।
तेणें प्राणी निर्बुजला ।
घशामध्ये फोड जाला ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ३५॥
गळसोट्या आणी जीभ झडे ।
सदा मुखीं दुर्गंधी पडे ।
दंतहीन लागती किडे ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ३६॥
जरंडी घोलाणा गंडमाळा ।
अवचिता स्वयें फुटे डोळा ।
आपणचि कापी अंगुळा ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ३७॥
कळा तिडकी लागती ।
कां ते दंत उन्मळती ।
अधर जिव्हा रगडती ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ३८॥
कर्णदुःख नेत्र दुःख ।
नाना दुःखें घडे शोक ।
गर्भांध आणी नपुश्यक ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ३९॥
फुलें वडस आणी पडळें ।
कीड गर्ता रातांधळें ।
दुश्चित्त भ्रमिष्ट आणी खुळें ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ४०॥
मुकें बधीर राखोंडें ।
थोटें चळलें आणी वेडें ।
पांगुळ कुऱें आणी पावडे ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ४१॥
तारसें घुलें काणें कैरें ।
गारोळें जामुन टाफरें ।
शडांगुळें गेंगाणें विदरें ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ४२॥
दांतिरें बोचिरें घानाळ ।
घ्राणहीन श्रोत्रहीन बरळ ।
अति कृश अति स्थूळ ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ४३॥
तोंतरें बोंबडें निर्बळ ।
रोगी कुरूप कुटीळ ।
मत्सरी खादाड तपीळ ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ४४॥
संतापी अनुतापी मत्सरी ।
कामिक हेवा तिरस्कारी ।
पापी अवगुणी विकारी ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ४५॥
उठवणें ताठा करक ।
आवटळे आणी लचक ।
सुजी आणी चालक ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ४६॥
सल आडवें गर्भपात ।
स्तनगुंते सनपात ।
संसारकोंडे आपमृत्य ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ४७॥
नखविख आणी हिंगुर्डें ।
बाष्ट आणी वावडें ।
उगीच दांतखीळ पडे ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ४८॥
झडती पातीं सुजती भवया ।
नेत्रीं होती राझणवडीया ।
चाळसी लागे प्राणियां ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ४९॥
वांग तिळ सुरमें लांसें ।
चामखिळ गलंडे मसें ।
चुकुर होइजे मानसें ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ५०॥
नाना फुग आणी आवाळें ।
आंगीं दुर्गंधी प्रबळे ।
चाईचाटी लाळ गळे ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ५१॥
नाना चिंतेची काजळी ।
नाना दुःखें चित्त पोळी ।
व्याधीवांचून तळमळी ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ५२॥
वृद्धपणीच्या आपदा ।
नाना रोग होती सदा ।
देह क्षीण सर्वदा ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ५३॥
नाना व्याधी नाना दुःखें ।
नाना भोग नाना खांडकें ।
प्राणी तळमळी शोकें ।
या नांव आध्यात्मिक ॥ ५४॥
ऐसा आध्यात्मिक ताप ।
पूर्वपापाचा संताप ।
सांगतां सरेना अमूप ।
दुःखसागर ॥ ५५॥
बहुत काय बोलावें ।
श्रोतीं संकेतें जाणावें ।
पुढें बोलिजे स्वभावें ।
आदिभूतिक ॥ ५६॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आध्यात्मिकतापनिरूपणनाम
समास सहावा ॥ ६॥
समास सातवा : आधिभौतिक ताप
॥ श्रीराम् ॥
मागां जालें निरूपण ।
आध्यात्मिकाचें लक्षण ।
आतां आदिभूतिक तो कोण ।
सांगिजेल ॥ १॥
श्लोक ॥ सर्वभूतेन संयोगात्
सुखं दुःखं च जायते ।
द्वितीयतापसंतापः
सत्यं चैवाधिभौतिकः ॥
सर्व भूतांचेनि संयोगें ।
सुखदुःख उपजों लागे ।
ताप होतां मन भंगे ।
या नांव आदिभूतिक ॥ २॥
तरी या आदिभूतिकाचें लक्षण ।
प्रांजळ करूं निरूपण ।
जेणें अनुभवास ये पूर्ण ।
वोळखी तापत्रयाची ॥ ३॥
ठेंचा लागती मोडती कांटे ।
विझती शस्त्रांचे धायटे ।
सला सिलका आणी सरांटे ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ४॥
अंग्या आणी काचकुहिरी ।
आवचटा लागे शरीरीं ।
गांधील येऊन दंश करी ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ५॥
मासी गोमासी मोहळमासी ।
मुंगी तेलमुंगी डांस दसी ।
सोट जळू लागे यासी ।
आदिभूतिक बोलिजे ॥ ६॥
पिसा पिसोळे चांचण ।
कुसळें मुंगळे ढेंकुण ।
विसीफ भोवर गोंचिड जाण ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ७॥
गोंबी विंचु आणी विखार ।
व्याघ्र लाअंडिगे आणी शूकर ।
गौसायळ सामर ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ८॥
रानगाई रानम्हैसे ।
रानशकट्ट आणी रीसें ।
रानहाती लांवपिसें ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ९॥
सुसरीनें वोढून नेलें ।
कां तें आवचितें बुडालें ।
आथवा खळाळीं पडिलें ।
या नांव आदिभूतिक ॥ १०॥
नाना विखारें आजगर ।
नाना मगरें जळचर ।
नाना वनचरें अपार ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ११॥
अश्व वृषभ आणी खर ।
स्वान शूकर जंबुक मार्जर ।
ऐसीं बहुविध क्रूर ।
या नांव आदिभूतिक ॥ १२॥
ऐसीं कर्कशें भयानकें ।
बहुविध दुःखदायकें ।
दुःखें दारुणें अनेकें ।
या नांव आदिभूतिक ॥ १३॥
भिंती माळवंदे पडती ।
कडे भुयेरीं कोंसळती ।
वृक्ष आंगावरी मोडती ।
या नांव आदिभूतिक ॥ १४॥
कोणी येकाचा श्राप जडे ।
कोणी येकें केले चेडे ।
आधांतरी होती वेडे ।
या नांव आदिभूतिक ॥ १५॥
कोणी येकें चाळविलें ।
कोणी येकें भ्रष्टविले ।
कोणी येकें धरून नेलें ।
या नांव आदिभूतिक ॥ १६॥
कोणी येकें दिलें वीष ।
कोणी येकें लाविले दोष ।
कोणी येकें घातलें पाश ।
या नांव आदिभूतिक ॥ १७॥
अवचिता सेर लागला ।
नेणो बिबवा चिडला ।
प्राणी धुरें जाजावला ।
या नांव आदिभूतिक ॥ १८॥
इंगळावरी पाय पडे ।
शिळेखालें हात सांपडे ।
धावतां आडखुळे पडे ।
या नांव आदिभूतिक ॥ १९॥
वापी कूप सरोवर ।
गर्ता कडा नदीतीर ।
आवचितें पडे शरीर ।
या नांव आदिभूतिक ॥ २०॥
दुर्गाखालें कोंसळती ।
झाडावरून पडती ।
तेणें दुह्खें आक्रंदती ।
या नांव आदिभूतिक ॥ २१॥
सीतें वोठ तरकती ।
हात पाव टांका फुटती ।
चिखल्या जिव्हाळ्या लागती ।
या नांव आदिभूतिक ॥ २२॥
अशनपानाचिये वेळे ।
उष्ण रसें जिव्हा पोळे ।
दांत कस्करे आणी हरळे ।
या नांव आदिभूतिक ॥ २३॥
पराधेन बाळपणीं ।
कुशब्दमारजाचणी ।
अन्नवस्त्रेंवीण आळणी ।
या नांव आदिभूतिक ॥ २४॥
सासुरवास गालोरे ।
ठुणके लासणें चिमोरे ।
आलें रुदन न धरे ।
या नांव आदिभूतिक ॥ २५॥
चुकतां कान पिळिती ।
कां तो डोळा हिंग घालिती ।
सर्वकाळ धारकीं धरिती ।
या नांव आदिभूतिक ॥ २६॥
नाना प्रकारीचे मार ।
दुर्जन मारिती अपार ।
दुरी अंतरे माहेर ।
या नांव आदिभूतिक ॥ २७॥
कर्णनासिक विंधिलें ।
बळेंचि धरून गोंधिलें ।
खोडी जालिया पोळविलें ।
या नांव आदिभूतिक ॥ २८॥
परचक्रीं धरून नेलें ।
नीच यातीस दिधलें ।
दुर्दशा होऊन मेलें ।
या नांव आदिभूतिक ॥ २९॥
नाना रोग उद्भवले ।
जे आध्यात्मिकीं बोलिले ।
वैद्य पंचाक्षरी आणिले ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ३०॥
नाना वेथेचें निर्शन ।
व्हावया औषध दारुण ।
बळात्कारें देती जाण ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ३१॥
नाना वल्लीचे रस ।
काडे गर्गोड कर्कश ।
घेतां होये कासावीस ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ३२॥
ढाळ आणी उखाळ देती ।
पथ्य कठीण सांगती ।
अनुपान चुकतां विपत्ती ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ३३॥
फाड रक्त फांसणी ।
गुल्लडागांची जाचणी ।
तेणें दुःखें दुःखवे प्राणी ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ३४॥
रुचिक बिबवे घालिती ।
नाना दुःखें दडपे देती ।
सिरा तोडिती जळा लाविती ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ३५॥
बहु रोग बहु औषधें ।
सांगतां अपारें अगाधें ।
प्राणी दुखवे तेणें खेदें ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ३६॥
बोलाविला पंचाक्षरी ।
धूरमार पीडा करी ।
नाना यातना चतुरीं ।
आदिभूतिक जाणिजे ॥ ३७॥
दरवडे घालूनियां जना ।
तश्कर करिती यातना ।
तेणें दुःख होये मना ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ३८॥
अग्नीचेनि ज्वाळें पोळे ।
तेणें दुःखें प्राणी हरंबळे ।
हानी जालियां विवळे ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ३९॥
नाना मंदिरें सुंदरें ।
नाना रत्नांचीं भांडारें ।
दिव्यांबरें मनोहरें ।
दग्ध होती ॥ ४०॥
नाना धान्यें नाना पदार्थ ।
नाना पशु नाना स्वार्थ ।
नाना पात्रें नाना अर्थ ।
मनुष्यें भस्म होती ॥ ४१॥
आग्न लागला सेती ।
धान्यें बणव्या आणी खडकुती ।
युक्षदंड जळोन जाती ।
अकस्मात ॥ ४२॥
ऐसा आग्न लागला ।
अथवा कोणी लाविला ।
हानी जाली कां पोळला ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ४३॥
ऐसें सांगतां बहुत ।
होती वन्हीचे आघात ।
तेणे दुःखें दुःखवे चित्त ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ४४॥
हारपे विसरे आणी सांडे ।
नासे गाहाळ फुटे पडे ।
असाध्य होये कोणीकडे ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ४५॥
प्राणी स्थानभ्रष्ट जालें ।
नाना पशूतें चुकलें ।
कन्यापुत्र गाहाळले ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ४६॥
तश्कर अथवा दावेदार ।
आवचितां करिती संव्हार ।
लुटिती घरें नेती खिल्लार ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ४७॥
नाना धान्यें केळी कापिती ।
पानमळां मीठ घालिती ।
ऐसे नाना आघात करिती ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ४८॥
मैंद उचले खाणोरी ।
सुवर्णपंथी भुररेकरी ।
ठकु सिंतरु वरपेकरी ।
वरपा घालिती ॥ ४९॥
गठीछोडे द्रव्य सोडिती ।
नाना आळंकार काढिती ।
नाना वस्तु मूषक नेती ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ५०॥
वीज पडे हिंव पडे ।
प्राणी प्रजंनी सांपडे ।
कां तो माहापुरीं बुडे ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ५१॥
भोवरें वळणें आणी धार ।
वोसाणें लाटा अपार ।
वृश्चिक गोंबी आजगर ।
वाहोन जाती ॥ ५२॥
तयामधें प्राणी सांपडला ।
खडकी बेटीं आडकला ।
बुडत बुडत वांचला ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ५३॥
मनासारिखा नसे संसार ।
कुरूप कर्कश स्त्री क्रूर ।
विधवा कन्या मूर्ख पुत्र ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ५४॥
भूत पिशाच्च लागलें ।
आंगावरून वारें गेलें ।
अबद्धमंत्रे प्राणी चळलें ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ५५॥
ब्राह्मणसमंध शरीरीं ।
बहुसाल पीडा करी ।
शनेश्वराचा धोका धरी ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ५६॥
नाना ग्रहे काळवार ।
काळतिथी घातचंद्र ।
काळवेळ घातनक्षत्र ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ५७॥
सिंक पिंगळा आणी पाली ।
वोखटें होला काक कलाली ।
चिंता काजळी लागली ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ५८॥
दिवटा सरवदा भाकून गेला ।
अंतरीं धोका लागला ।
दुःस्वप्नें जाजावला ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ५९॥
भालु भुंके स्वान रडे ।
पाली अंगावरी पडे ।
नाना चिन्हें चिंता पवाडे ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ६०॥
बाहेरी निघतां अपशकून ।
नाना प्रकारें विछिन्न ।
तेणें गुणें भंगे मन ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ६१॥
प्राणी बंदी सांपडला ।
यातने वरपडा जाला ।
नाना दुःखें दुःखवला ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ६२॥
प्राणी राजदंड पावत ।
जेरबंद चाबुक वेत ।
दरेमार तळवेमार होत ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ६३॥
कोरडे पारंब्या फोक ।
बहुप्रकारें अनेक ।
बहुताडिती आदिभूतिक ।
या नांव बोलिजे ॥ ६४॥
मोघरीमार बुधलेमार ।
चौखुरून डंगारणेमार ।
बुक्या गचांड्या गुढघेमार ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ६५॥
लाता तपराखा सेणमार ।
कानखडे दगडमार ।
नाना प्रकारींचे मार ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ६६॥
टांगणें टिपर्या पिछोडे ।
बेडी बुधनाल कोलदंडे ।
रक्षणनिग्रह चहूंकडे ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ६७॥
नाकवणी चुनवणी ।
मीठवणी रायवणी ।
गुळवण्याची जाचणी ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ६८॥
जळामध्यें बुचकळिती ।
हस्तीपुढें बांधोन टाकिती ।
हाकिती छळिती यातायाती ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ६९॥
कर्णछेद घ्राणछेद ।
हस्तछेद पादछेद ।
जिव्हाछेद अधरछेद ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ७०॥
तीरमार सुळीं देती ।
नेत्र वृषण काढिती ।
नखोनखीं सुया मारिती ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ७१॥
पारड्यामध्यें घालणें ।
कां कडेलोट करणें ।
कां भांड्यामुखें उडवणें ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ७२॥
कानीं खुंटा आदळिती ।
अपानीं मेखा मारिती ।
खाल काढून टाकिती ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ७३॥
भोत आणी बोटबोटी ।
अथवा गळ घालणें कंठीं ।
सांडस लावून आटाटी ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ७४॥
सिसें पाजणें वीष देणें ।
अथवा सिरछेद करणें ।
कां पायातळीं घालणें ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ७५॥
सरड मांजरें भरिती ।
अथवा फांसीं नेऊन देती ।
नानापरी पीडा करिती ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ७६॥
स्वानप्रळये व्याघ्रप्रळये ।
भूतप्रळये सुसरीप्रळये ।
शस्त्रप्रळये विझप्रळये ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ७७॥
सीरा वोढून घेती ।
टेंभें लाउन भाजिती ।
ऐशा नाना विपत्ती ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ७८॥
मनुष्यहानी वित्तहानी ।
वैभवहानी महत्वहानी ।
पशुहानी पदार्थहानी ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ७९॥
बाळपणीं मरे माता ।
तारुण्यपणीं मरे कांता ।
वृद्धपणीं मृत्य सुता ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ८०॥
दुःख दारिद्र आणी रुण ।
विदेशपळणी नागवण ।
आपदा अनुपत्ति कदान्न ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ८१॥
आकांत वाखाप्रळये ।
युद्ध्य होतां पराजये ।
जिवलगांचा होये क्षये ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ८२॥
कठीण काळ आणी दुष्काळ ।
साशंक आणी वोखटी वेळ ।
उद्वेग चिंतेचे हळाळ ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ८३॥
घाणा चरखीं सिरकला ।
चाकाखालें सांपडला ।
नाना वन्हींत पडिला ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ८४॥
नाना शस्त्रें भेदिला ।
नाना स्वापदीं भक्षिला ।
नाना बंदीं पडिला ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ८५॥
नाना कुवासें निर्बुजे ।
नाना अपमानें लाजे ।
नाना शोकें प्राणी झिजे ।
या नांव आदिभूतिक ॥ ८६॥
ऐसें सांगतां अपार ।
आहेत दुःखाचे डोंगर ।
श्रोतीं जाणावा विचार ।
आदिभूतिकाचा ॥ ८७॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आदिभौतिकतापनिरूपणनाम
समास सातवा ॥ ७॥
समास आठवा : आधिदैविक ताप
॥ श्रीराम् ॥
मागां बोलिला आध्यात्मिक ।
त्याउपरीं आदिभूतिक ।
आतां बोलिजेल आदिदैविक ।
तो सावध ऐका ॥ १॥
श्लोक: शुभाशुभेन कर्मणा
देहांते यमयातना ।
स्वर्गनरकादिभोक्तव्यमिदं
चैवाधिदैविकम् ॥
शुभाशुभ कर्मानें जना ।
देहांतीं येमयातना ।
स्वर्ग नर्क भोग नाना ।
या नांव आधिदैविक ॥ २॥
नाना दोष नाना पातकें ।
मदांधपणें अविवेकें ।
केलीं, परी तें दुःखदायकें ।
येमयातना भोगविती ॥ ३॥
आंगबळें द्रव्यबळें ।
मनुष्यबळें राजबळें ।
नाना सामर्थ्याचेनि बळें ।
अकृत्य करिती ॥ ४॥
नीती सांडूनियां तत्वतां ।
करूं नये तेंचि करितां ।
येमयातना भोगितां ।
जीव जाये ॥ ५॥
डोळे झांकून स्वार्थबुद्धीं ।
नाना अभिळाश कुबुद्धीं ।
वृत्ति भूमिसिमा सांधी ।
द्रव्य दारा पदार्थ ॥ ६॥
मातलेपणें उन्मत्त ।
जीवघात कुटुंबघात ।
अप्रमाण क्रिया करीत ।
म्हणौन येमयातना ॥ ७॥
मर्यादा सांडूनि चालती ।
ग्रामा दंडी ग्रामाधिपती ।
देशा दंडी देशाधिपती ।
नीतिन्याय सांडितां ॥ ८॥
देशाधिपतीस दंडिता रावो ।
रायास दंडिता देवो ।
राजा न करितां नीतिन्यावो ।
म्हणौन यमयातना ॥ ९॥
अनीतीनें स्वार्थ पाहे ।
राजा पापी होऊन राहे ।
राज्याअंतीं नर्क आहे ।
म्हणौनियां ॥ १०॥
राजा सांडितां राजनीति ।
तयास येम गांजिती ।
येम नीति सांडितां धावती ।
देवगण ॥ ११॥
ऐसी मर्यादा लाविली देवें ।
म्हणौनि नीतीनें वर्तावें ।
नीति न्याय सांडितां भोगावें ।
येमयातनेसी ॥ १२॥
देवें प्रेरिले येम ।
म्हणौनि आदिदैविक नाम ।
तृतीय ताप दुर्गम ।
येमयातनेचा ॥ १३॥
येमदंड येमयातना ।
शास्त्रीं बोलिले प्रकार नाना ।
तो भोग कदापि चुकेना ।
या नांव आदिदैविक ॥ १४॥
येमयातनेचे खेद ।
शास्त्रीं बोलिले विशद ।
शेरीरीं घालून, अप्रमाद- ।
नाना प्रकारें ॥ १५॥
पापपुण्याचीं शरीरे ।
स्वर्गीं असती कळिवरें ।
त्यांत घालून नाना प्रकारें ।
पापपुण्य भोगविती ॥ १६॥
नाना पुण्यें विळास ।
नाना दोषें यातना कर्कश ।
शास्त्रीं बोलिलें अविश्वास- ।
मानूंच नये ॥ १७॥
वेदाज्ञेनें न चालती ।
हरिभक्ती न करिती ।
त्यास येमयातना करिती ।
या नांव आदिदैविक ॥ १८॥
अक्षोभ नर्कीं उदंड जीव ।
जुनाट किडे करिती रवरव ।
बांधोन टाकिती हातपाव ।
या नांव आदिदैविक ॥ १९॥
उदंड पैस लाहान मुख ।
कुंभाकार कुंड येक ।
दुर्गंधी उकाडा कुंभपाक ॥
या नांव आदिदैविक ॥ २०॥
तप्तभूमिका ताविती ।
जळत स्थंभ पोटाळविती ।
नाना सांडस लाविती ।
या नांव आदिदैविक ॥ २१॥
येमदंडाचे उदंड मार ।
यातनेची सामग्री अपार ।
भोग भोगिती पाअपी नर ।
या नांव आदिदैविक ॥ २२॥
पृथ्वीमध्यें मार नाना ।
त्याहून कठीण येमयातना ।
मरितां उसंतचि असेना ।
या नांव आदिदैविक ॥ २३॥
चौघे चौंकडे वोढिती ।
येक ते झोंकून पाडिती ।
ताणिती मारिती वोढूनि नेती ।
या नांव आदिदैविक ॥ २४॥
उठवेना बसवेना ।
रडवेना पडवेना ।
यातनेवरी यातना ।
या नांव आदिदैविक ॥ २५॥
आक्रंदे रडे आणि फुंजे ।
धकाधकीनें निर्बुजे ।
झुर्झरों पंजर होऊन झिजे ।
या नांव आदिदैविक ॥ २६॥
कर्कश वचनें कर्कश मार ।
यातनेचे नाना प्रकार ।
त्रास पावती दोषी नर ।
या नांव आदिदैविक ॥ २७॥
मागां बोलिलां राजदंड ।
त्याहून येमदंड उदंड ।
तेथील यातना प्रचंड ।
भीमरूप दारुण ॥ २८॥
आध्यात्मिक आदिभूतिक ।
त्याहूनि विशेष आदिदैविक ।
अल्प संकेतें कांहींयेक ।
कळावया बोलिलें ॥२९॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आदिदैविकतापनिरूपणनाम
समास आठवा ॥ ८॥
समास नववा : मृत्युनिरूपण
॥ श्रीराम् ॥
संसार म्हणिजे सवेंच स्वार ।
नाहीं मरणास उधार ।
मापीं लागलें शरीर ।
घडीनें घडी ॥ १॥
नित्य काळाची संगती ।
न कळे होणाराची गती ।
कर्मासारिखे प्राणी पडती ।
नाना देसीं विदेसीं ॥ २॥
सरतां संचिताचें शेष ।
नाहीं क्षणाचा अवकाश ।
भरतां न भरतां निमिष्य ।
जाणें लागे ॥ ३॥
अवचितें काळाचे म्हणियारे ।
मारित सुटती येकसरें ।
नेऊन घालिती पुढारें ।
मृत्युपंथे ॥ ४॥
होतां मृत्याची आटाटी ।
कोणी घालूं न सकती पाठीं ।
सर्वत्रांस कुटाकुटी ।
मागेंपुढें होतसे ॥ ५॥
मृत्युकाळ काठी निकी ।
बैसे बळियाचे मस्तकीं ।
माहाराजे बळिये लोकीं ।
राहों न सकती ॥ ६॥
मृत्य न म्हणे किं हा क्रूर ।
मृत्य न म्हणे हा जुंझार ।
मृत्य न म्हणे संग्रामशूर ।
समरांगणीं ॥ ७॥
मृत्य न म्हणे किं हा कोपी ।
मृत्य न म्हणे हा प्रतापी ।
मृत्य न म्हणे उग्ररूपी ।
माहांखळ ॥ ८॥
मृत्य न म्हणे बलाढ्य ।
मृत्य न म्हणे धनाढ्य ।
मृत्य न म्हणे आढ्य ।
सर्व गुणें ॥ ९॥
मृत्य न म्हणे हा विख्यात ।
मृत्य न म्हणे हा श्रीमंत ।
मृत्य न म्हणे हा अद्भुत ।
पराक्रमी ॥ १०॥
मृत्य न म्हणे हा भूपती ।
मृत्य न म्हणे हा चक्रवती ।
मृत्य न म्हणे हा करामती ।
कैवाड जाणे ॥ ११॥
मृत्य न म्हणे हा हयपती ।
मृत्य न म्हणे गजपती ।
मृत्य न म्हणे नरपती ।
विख्यात राजा ॥ १२॥
मृत्य न म्हणे वरिष्ठ जनीं ।
मृत्य न म्हणे राजकारणी ।
मृत्य न म्हणे वेतनी ।
वेतनधर्ता ॥ १३॥
मृत्य न म्हणे देसाई ।
मृत्य न म्हणे वेवसाई ।
मृत्य न म्हणे ठाई ठाई ।
पुंड राजे ॥ १४॥
मृत्य न म्हणे मुद्राधारी ।
मृत्य न म्हणे व्यापारी ।
मृत्य न म्हणे परनारी ।
राजकन्या ॥ १५॥
मृत्य न म्हणे कार्याकारण ।
मृत्य न म्हणे वर्णावर्ण ।
मृत्य न म्हणे हा ब्राह्मण ।
कर्मनिष्ठ ॥ १६॥
मृत्य न म्हणे वित्पन्न ।
मृत्य न म्हणे संपन्न ।
मृत्य न म्हणे विद्वज्जन ।
समुदाई ॥ १७॥
मृत्य न म्हणे हा धूर्त ।
मृत्य न म्हणे बहुश्रुत ।
मृत्य न म्हणे हा पंडित ।
माहाभला ॥ १८॥
मृत्य न म्हणे पुराणिक ।
मृत्य न म्हणे हा वैदिक ।
मृत्य न म्हणे हा याज्ञिक ।
अथवा जोसी ॥ १९॥
मृत्य न म्हणे अग्निहोत्री ।
मृत्य न म्हणे हा श्रोत्री ।
मृत्य न म्हणे मंत्रयंत्री ।
पूर्णागमी ॥ २०॥
मृत्य न म्हणे शास्त्रज्ञ ।
मृत्य न म्हणे वेदज्ञ ।
मृत्य न म्हणे सर्वज्ञ ।
सर्व जाणे ॥ २१॥
मृत्य न म्हणे ब्रह्मत्या ।
मृत्य न म्हणे गोहत्या ।
मृत्य न म्हणे नाना हत्या ।
स्त्रीबाळकादिक ॥ २२॥
मृत्य न म्हणे रागज्ञानी ।
मृत्य न म्हणे ताळज्ञानी ।
मृत्य न म्हणे तत्वज्ञानी ।
तत्ववेत्ता ॥ २३॥
मृत्य न म्हणे योग्याभ्यासी ।
मृत्य न म्हणे संन्यासी ।
मृत्य न म्हणे काळासी ।
वंचूं जाणे ॥ २४॥
मृत्य न म्हणे हा सावध ।
मृत्य न म्हणे हा सिद्ध ।
मृत्य न म्हणे वैद्य प्रसिद्ध ।
पंचाक्षरी ॥ २५॥
मृत्य न म्हणे हा गोसावी ।
मृत्य न म्हणे हा तपस्वी ।
मृत्य न म्हणे हा मनस्वी ।
उदासीन । २६॥
मृत्य न म्हणे ऋषेश्वर ।
मृत्य न म्हणे कवेश्वर ।
मृत्य न म्हणे दिगंबर ।
समाधिस्थ ॥ २७॥
मृत्य न म्हणे हठयोगी ।
मृत्य न म्हणे राजयोगी ।
मृत्य न म्हणे वीतरागी ।
निरंतर ॥ २८॥
मृत्य न म्हणे ब्रह्मच्यारी ।
मृत्य न म्हणे जटाधारी ।
मृत्य न म्हणे निराहारी ।
योगेश्वर ॥ २९॥
मृत्य न म्हणे हा संत ।
मृत्य न म्हणे हा महंत ।
मृत्य न म्हणे हा गुप्त ।
होत असे ॥ ३०॥
मृत्य न म्हणे हा स्वाधेन ।
मृत्य न म्हणे हा पराधेन ।
सकळ जीवांस प्राशन ।
मृत्युचि करी ॥ ३१॥
येक मृत्युमार्गी लागले ।
येकीं आर्धपंथ क्रमिले ।
येक ते सेवटास गेले ।
वृद्धपणीं ॥ ३२॥
मृत्य न म्हणे बाळ तारुण्य ।
मृत्य न म्हणे सुलक्षण ।
मृत्य न म्हणे विचक्षण ।
बहु बोलिका ॥ ३३॥
मृत्य न म्हणे हा आधारु ।
मृत्य न म्हणे उदार ।
मृत्य न म्हणे हा सुंदर ।
चतुरांग जाणे ॥ ३४॥
मृत्य न म्हणे पुण्यपुरुष ।
मृत्य न म्हणे हरिदास ।
मृत्य न म्हणे विशेष ।
सुकृती नर ॥ ३५॥
आतां असो हें बोलणें ।
मृत्यापासून सुटिजे कोणें ।
मागेंपुढें विश्वास जाणें ।
मृत्युपंथें ॥ ३६॥
च्यारी खाणी च्यारी वाणी ।
चौर्यासी लक्ष जीवयोनी ।
जन्मा आले तितुके प्राणी ।
मृत्य पावती ॥ ३७॥
मृत्याभेणें पळों जातां ।
तरी मृत्य सोडिना सर्वथा ।
मृत्यास न ये चुकवितां ।
कांहीं केल्या ॥ ३८॥
मृत्य न म्हणे हा स्वदेसी ।
मृत्य न म्हणे हा विदेसी ।
मृत्य न म्हणे हा उपवासी ।
निरंतर ॥ ३९॥
मृत्य न म्हणे थोर थोर ।
मृत्य न म्हणे हरिहर ।
मृत्य न म्हणे अवतार ।
भगवंताचे ॥ ४०॥
श्रोतीं कोप न करावा ।
हा मृत्यलोक सकळांस ठावा ।
उपजला प्राणी जाईल बरवा ।
मृत्यपंथें ॥ ४१॥
येथें न मनावा किंत ।
हा मृत्यलोक विख्यात ।
प्रगट जाणती समस्त ।
लहान थोर ॥ ४२॥
तथापी किंत मानिजेल ।
तरी हा मृत्यलोक नव्हेल ।
याकारणें नासेल ।
उपजला प्राणी ॥ ४३॥
ऐसें जाणोनियां जीवें ।
याचें सार्थकचि करावें ।
जनीं मरोन उरवावें ।
कीर्तिरूपें ॥ ४४॥
येरवीं प्राणी लहान थोर ।
मृत्य पावती हा निर्धार ।
बोलिलें हें अन्यथा उत्तर ।
मानूंची नये ॥ ४५॥
गेले वहुत वैभवाचे ।
गेले बहुत आयुष्याचे ।
गेले अगाध महिमेचे ।
मृत्यपंथें ॥ ४६॥
गेले बहुत पराक्रमी ।
गेले बहुत कपटकर्मी ।
गेले बहुत संग्रामी ।
संग्रामसौरे ॥ ४७॥
गेले बहुतां बळांचे ।
गेले बहुतां काळांचे ।
गेले बहुतां कुळांचे ।
कुळवंत राजे ॥ ४८॥
गेले बहुतांचे पाळक ।
गेले बुद्धीचे चाळक ।
गेले युक्तीचे तार्किक ।
तर्कवादी ॥ ४९॥
गेले विद्येचे सागर ।
गेले बळाचे डोंघर ।
गेले धनाचे कुबेर ।
मृत्यपंथे ॥ ५०॥
गेले बहुत पुरुषार्थाचे ।
गेले बहुत विक्रमाचे ।
गेले बहुत आटोपाचे ।
कार्यकर्ते ॥ ५१॥
गेले बहुत शस्त्रधारी ।
गेले बहुत परोपकारी ।
गेले बहुत नाअनापरी ।
धर्मरक्षक ॥ ५२॥
गेले बहुत प्रतापाचे ।
गेले बहुत सत्कीर्तीचे ।
गेले बहुत नीतीचे ।
नीतिवंत राजे ॥ ५३॥
गेले बहुत मतवादी ।
गेले बहुत कार्यवादी ।
गेले बहुत वेवादी ।
बहुतांपरीचे ॥ ५४॥
गेलीं पंडितांची थाटें ।
गेलीं शब्दांचीं कचाटें ।
गेलीं वादकें अचाटें ।
नाना मतें ॥ ५५॥
गेले तापषांचे भार ।
गेले संन्यासी अपार ।
गेले विचारकर्ते सार ।
मृत्यपंथे ॥ ५६॥
गेले बहुत संसारी ।
गेले बहुत वेषधारी ।
गेले बहुत नानापरी ।
नाना छंद करूनी ॥ ५७॥
गेले ब्राह्मणसमुदाये ।
गेले बहुत आच्यार्य ।
गेले बहुत सांगों काये ।
किती म्हणौनि ॥ ५८॥
असो ऐसे सकळहि गेले ।
परंतु येकचि राहिले ।
जे स्वरुपाकार जाले ।
आत्मज्ञानी ॥ ५९॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
मृत्यनिरूपणनाम समास नववा ॥ ९॥
समास दहावा : वैराग्य निरूपण
॥ श्रीराम् ॥
संसार म्हणिजे माहापूर ।
माजीं जळचरें अपार ।
डंखूं धावती विखार ।
काळसर्प ॥ १॥
आशा ममता देहीं बेडी ।
सुसरी करिताती तडातोडी ।
नेऊन दुःखाचे सांकडी- ।
माजीं घालिती ॥ २॥
अहंकारनक्रें उडविलें ।
नेऊनि पाताळीं बुडविलें ।
तेथुनियां सोडविलें ।
न वचे प्राणी ॥ ३॥
काम =मगरमिठी सुटेना ।
तिरस्कार लागला तुटेना ।
मद मत्सर वोहटेना ।
भूलि पडिली ॥ ४॥
वासनाधामिणी पडिली गळां ।
घालून वेंटाळें वमी गरळा ।
जिव्हा लाळी वेळोवेळां ।
भयानक ॥ ५॥
माथां प्रपंचाचें वोझें ।
घेऊन म्हणे माझें माझें ।
बुडतांही न सोडी, फुंजे ।
कुळाभिमानें ॥ ६॥
पडिलें भ्रांतीचें अंधारें ।
नागविलें अभिमानचोरें ।
आलें अहंतेचें काविरें ।
भूतबाधा ॥ ७॥
बहुतेक आवर्तीं पडिले ।
प्राणी वाहातचि गेले ।
जेंहिं भगवंतासी बोभाईलें ।
भावार्थबळें ॥ ८॥
देव आपण घालूनि उडी ।
तयांसी नेलें पैलथडी ।
येर तें अभाविकें बापुडीं ।
वाहातचि गेलीं ॥ ९॥
भगवंत भावाचा भुकेला ।
भावार्थ देखोन भुलला ।
संकटीं पावे भाविकाला ।
रक्षितसे ॥ १०॥
जयास भगवंत आवडे ।
तयाचें देवासीं सांकडें ।
संसारदुःख सकळ उडे ।
निजदासाचें ॥ ११॥
जे अंकित ईश्वराचे ।
तयांस सोहळे निजसुखाचे ।
धन्य तेचि दैवाचे ।
भाविक जन ॥ १२॥
जैसा भाव जयापासीं ।
तैसा दैव तयासी ।
जाणे भाव अंतरसाक्षी ।
प्राणीमात्रांचा ॥ १३॥
जरी भाव असिला माईक ।
तरी देव होये माहा ठक ।
नवल तयाचें कौतुक ।
जैशास तैसा ॥ १४॥
जैसें जयाचें भजन ।
तैसेंची दे समाधान ।
भाव होतां किंचित न्यून ।
आपणहि दुरावे ॥ १५॥
दर्पणीं प्रतिबिंब दिसे ।
जैस्यास तैसें भासे ।
तयाचें सूत्र असे ।
आपणाच पासीं ॥ १६॥
जैसें आपण करावें ।
तैसेंचि तेणें व्हावें ।
जरी डोळे पसरूनि पाहावें ।
तरी तेंही टवकारे ॥ १७॥
भृकुटीस घालून मिठी ।
पाहातां क्रोधें तेंहि उठी ।
आपण हास्य करितां पोटीं ।
तेंहि आनंदे ॥ १८॥
जैसा भाव प्रतिबिंबला ।
तयाचाचि देव जाला ।
जो जैसें भजे त्याला ।
तैसाचि वोळे ॥ १९॥
भावें परामार्थाचिया वाटा ।
वाहाती भक्तीचिया पेंठा ।
भरला मोक्षाचा चोहाटा ।
सज्जनसंगें ॥ २०॥
भावें भजनीं जे लागले ।
ते ईश्वरी पावन जाले ।
भावार्थबळें उद्धरिले ।
पूर्वज तेहीं ॥ २१॥
आपण स्वयें तरले ।
जनासहि उपेगा आले ।
कीर्तिश्रवणें जाले ।
अभक्त, भावार्थी ॥ २२॥
धन्य तयांची जननी ।
जे लागले हरिभजनीं ।
तेहिंच येक जन्म जनीं ।
सार्थक केला ॥ २३॥
तयांची वर्णूं काय थोरी ।
जयांचा भगवंत कैवारी ।
कासे लाऊन उतरी ।
पार दुःखाचा ॥ २४॥
बहुतां जन्मांचे सेवटीं ।
जेणें चुके अटाटी ।
तो हा नरदेह भेटी ।
करी भगवंतीं ॥ २५॥
म्हणौन धन्य ते भाविक जन ।
जेंहिं जोडिलें हरिनिधान ।
अनंत जन्मांतरींचें पुण्य ।
फळासि आलें ॥ २६॥
आयुष्य हेचि रत्नपेटी ।
माजीं भजनरत्नें गोमटीं ।
ईश्वरीं अर्पूनिया लुटी ।
आनंदाची करावी ॥ २७॥
हरिभक्त वैभवें कनिष्ठ ।
परी तो ब्रह्मादिकां वरिष्ठ ।
सदा सर्वदा संतुष्ट ।
नैराशबोधें ॥ २८॥
धरून ईश्वराची कास ।
केली संसाराची नैराश ।
तयां भाविकां जगदीश ।
सबाह्य सांभाळी ॥ २९॥
जया संसाराचें दुःख ।
विवेकें वाटे परमसुख ।
संसारसुखाचेनि पढतमूर्ख ।
लोधोन पडती ॥ ३०॥
जयांचा ईश्वरीं जिव्हाळा ।
ते भोगिती स्वानंदसोहळा ।
जयांचा जनावेगळा ।
ठेवा आक्षै ॥ ३१॥
ते आक्षै सुखें सुखावले ।
संसारदुःखें विसरले ।
विषयेरंगी वोरंगले ।
श्रीरंगरंगीं ॥ ३२॥
तयांस फावली नरदेह पेटी ।
केली ईश्वरेंसिं साटी ।
येरें अभाविकें करंटीं ।
नरदेह गेला ॥ ३३॥
आवचटें निधान जोडलें ।
तें कवडिच्या बदल नेलें ।
तैसें आयुष्य निघोनि गेलें ।
अभाविकाचें ॥ ३४॥
बहुता तपाचा सांठा ।
तीणें लाधला परीस गोटा ।
परी तो ठाईंचा करंटा ।
भोगूंच नेणे ॥ ३५॥
तैसा संसारास आला ।
मायाजाळीं गुंडाळला ।
अंतीं येकलाचि गेला ।
हात झाडुनी ॥ ३६॥
या नरदेहाचेनि संगतीं ।
बहुत पावले उत्तम गती ।
येकें बापुडी यातायाती ।
वरपडी जालीं ॥ ३७ ॥
या नरदेहाचेनि लागवेगें ।
सार्थक करावे संतसंगें ।
नीचयोनीं दुःख मागें ।
बहुत भोगिलें ॥ ३८॥
कोण समयो येईल कैसा ।
याचा न कळे किं भर्वसा ।
जैसे पक्षी दाही दिशा ।
उडोन जाती ॥ ३९॥
तैसें वैभव हें सकळ ।
कोण जाणे कैसी वेळ ।
पुत्रकळत्रादि सकळ ।
विघडोन जाती ॥ ४०॥
पाहिली घडी नव्हे आपुली ।
वयसा तरी निघोन गेली ।
देह पडतांच ठेविली- ।
आहे नींच योनी ॥ ४१॥
स्वान शुकरादिक नीच याती ।
भोगणें घडे विपत्ती ।
तेथे कांहीं उत्तम गती ।
पाविजेत नाहीं ॥ ४२॥
मागा गर्भवासीं आटाटी ।
भोगितां जालासि रे हिंपुटी ।
तेथुनियां थोरा कष्टीं ।
सुटलासि दैवें ॥ ४३॥
दुःख भोगिलें आपुल्या जीवें ।
तेथें कैचिं होतीं सर्वें ।
तैचेंचि पुढें येकलें जावें ।
लागेल बापा ॥ ४४॥
कैंचि माता कैंचा पिता ।
कैंचि बहिण कैंचा भ्राता ।
कैंचीं सुहृदें कैंची वनिता ।
पुत्रकळत्रादिक ॥ ४५॥
हे तूं जाण मावेचीं ।
आवघीं सोइरीं सुखाचीं ।
हे तुझ्या सुखदुःखाचीं ।
सांगाती नव्हेती ॥ ४६॥
कैंचा प्रपंच कैंचे कुळ ।
कासया होतोसी व्याकुळ ।
धन कण लक्ष्मी सकळ ।
जाइजणें ॥ ४७॥
कैंचें घर कैंचा संसार ।
कासया करिसी जोजार ।
जन्मवरी वाहोन भार ।
सेखीं सांडून जासी ॥ ४८॥
कैंचें तारुण्य कैंचे वैभव ।
कैंचें सोहळे हावभाव ।
हें सकळहि जाण माव ।
माईक माया ॥ ४९॥
येच क्षणीं मरोन जासी ।
तरी रघुनाथीं अंतरलासी ।
माझें माझें म्हणतोसी ।
म्हणौनियां ॥ ५०॥
तुवां भोगिल्या पुनरावृत्ती ।
ऐसीं मायबापें किती ।
स्त्री कन्या पुत्र होती ।
लक्षानलक्ष ॥ ५१॥
कर्मयोगें सकळ मिळालीं ।
येके स्थळीं जन्मास आलीं ।
तें तुवां आपुलीं मानिलीं ।
कैसीं रे पढतमूर्खा ॥ ५२॥
तुझें तुज नव्हे शरीर ।
तेथें इतरांचा कोण विचार ।
आतां येक भगवंत साचार ।
धरीं भावार्थबळें ॥ ५३॥
येका दुर्भराकारणें ।
नाना नीचांची सेवा करणें ।
नाना स्तुती आणी स्तवनें ।
मर्यादा धरावी ॥ ५४॥
जो अन्न देतो उदरासी ।
शेरीर विकावें लागे त्यासी ।
मां जेणें घातलें जन्मासी ।
त्यासी कैसें विसरावें ॥ ५५॥
अहिर्निशीं ज्या भगवंता ।
सकळ जिवांची लागली चिंता ।
मेघ वरुषे जयाची सत्ता ।
सिंधु मर्यादा धरी ॥ ५६॥
भूमि धरिली धराधरें ।
प्रगट होईजे दिनकरें ।
ऐसी सृष्टी सत्तामात्रें ।
चालवी जो कां ॥ ५७॥
ऐसा कृपाळु देवाधिदेव ।
नेणवे जयाचें लाघव ।
जो सांभाळी सकळ जीव ।
कृपाळुपणें ॥ ५८॥
ऐसा सर्वात्मा श्रीराम- ।
सांडून, धरिती विषयकाम ।
ते प्राणी दुरात्मे अद्धम ।
केलें पावती ॥ ५९॥
रामेविण जे जे आस ।
तितुकी जाणावी नैराश ।
माझें माझें सावकाश ।
सीणचि उरे ॥ ६०॥
जयास वाटे सीण व्हावा ।
तेणें विषयो चिंतीत जावा ।
विषयो न मिळतां जीवा ।
तगबग सुटे ॥ ६१॥
सांडून राम आनंदघन ।
ज्याचे मनीं विषयचिंतन ।
त्यासी कैंचें समाधान ।
लोलंगतासी ॥ ६२॥
जयास वाटे सुखचि असावें ।
तेणें रघुनाथभजनीं लागावें ।
स्वजन सकळही त्यागावे ।
दुःखमूळ जे ॥ ६३॥
जेथें वासना झोंबोन पडे ।
तेणेंचि अपायें दुःख जडे ।
म्हणौनि विषयवासना मोडे ।
तो येक सुखी ॥ ६४॥
विषयजनित जें जें सुख ।
तेथेंचि होतें परम दुःख ।
पूर्वीं गोड अंतीं शोक ।
नेमस्त आहे ॥ ६५॥
गळ गिळितां सुख वाटे ।
वोढून घेतां घसा फाटे ।
कां तें बापुडें मृग आपटे ।
चारा घेऊन पळतां ॥ ६६॥
तैसी विषयसुखाची गोडी ।
गोड वाटे परी ते कुडी ।
म्हणौनियां आवडी ।
रघुनाथीं धरावी । ६७॥
ऐकोनि बोले भाविक ।
कैसेनि घडे जी सार्थक ।
सांगा स्वामी येमलोक ।
चुके जेणें ॥ ६८॥
देवासी वास्तव्य कोठें ।
तो मज कैसेंनि भेटे ।
दुःखमूळ संसार तुटे ।
कोणेपरी स्वामी ॥ ६९॥
धडपुडी भगवत्प्राप्ती- ।
होऊन, चुके अधिगती ।
ऐसा उपाये कृपामूर्ती ।
मज दीनास करावा ॥ ७०॥
वक्ता म्हणे हो येकभावें ।
भगवद्भजन करावें ।
तेणें होईल स्वभावें ।
समाधान ॥ ७१॥
कैसें करावें भगवद्भजन ।
कोठें ठेवावें हें मन ।
भगवद्भजनाचें लक्षण ।
मज निरोपावें ॥ ७२॥
ऐसा म्लानवदनें बोले ।
धरिले सदृढ पाऊलें ।
कंठ सद्गदित, गळाले ।
अश्रुपात दुःखें ॥ ७३॥
देखोन शिष्याची अनन्यता ।
भावें वोळला सद्गुरु दाता ।
स्वानंद तुंबळेल आतां ।
पुढिले समासीं ॥ ७४॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
वैराग्यनिरूपणनाम
समास दहावा ॥ १०॥
॥ दशक तीसरा समाप्त ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse