Embedded Files
॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥
॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ श्रीमद् भगवद्‌गीता ॥
। अथ तृतीयोऽध्यायः - अध्याय तीसरा ।
। कर्मयोगः ।
ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते
मता बुद्धिर्जनार्दन ।
तत् किं कर्मणि घोरे मां
नियोजयसि केशव ॥ १ ॥
मग आइका अर्जुनें म्हणितलें ।
देवा तुम्ही जें वाक्य बोलिलें ।
तें निकें म्यां परिसिलें ।
कमळापती ॥ १ ॥
तेथ कर्म आणि कर्ता ।
उरेचिना पाहतां ।
ऐसें मत तुझें श्रीअनंता ।
निश्चित जरी ॥ २ ॥
तरी मातें केवीं श्रीहरी ।
म्हणसी पार्था संग्रामु करीं ।
इये लाजसी ना महाघोरीं ।
कर्मीं सुतां ॥ ३ ॥
हां गा कर्म तूंचि अशेष ।
निराकरिसी निःशेष ।
तरी मजकरवीं हें हिंसक ।
कां करविसी ॥ ४ ॥
तरी हेंचि विचारीं ऋषीकेशा ।
तूं मानु देसी कर्मलेशां ।
आणि येसणी हे हिंसा ।
करवीतु आहासी ॥ ५ ॥
व्यामिश्रेणेव वाक्येन
बुद्धिं मोहयसीव मे ।
तदेकं वद निश्चित्य येन
श्रेयोऽहमाप्नुयाम् ॥ २ ॥
देवा तुवांचि ऐसें बोलावें ।
तरी आम्हीं नेणती काय करावें ।
आतां संपले म्हण पां आघवें ।
विवेकाचें ॥ ६ ॥
हां गा उपदेश जरी ऐसा ।
तरी अपभ्रंशु तो कैसा ।
आतां पुरला आम्हां धिंवसा ।
आत्मबोधाचा ॥ ७ ॥
वैद्यु पथ्य वारूनि जाये ।
मग जरी आपणचि विष सुये ।
तरी रोगिया कैसनि जिये ।
सांगैं मज ॥ ८ ॥
जैसें आंधळें सुईजे आव्हांटा ।
कां माजवण दीजे मर्कटा ।
तैसा उपदेशु हा गोमटा ।
वोढवला आम्हां ॥ ९ ॥
मी आधींचि कांहीं नेणें ।
वरी कवळिलों मोहें येणें ।
श्रीकृष्णा विवेकु या कारणें ।
पुसिला तुज ॥ १० ॥
तंव तुझी एकेक नवाई ।
एथ उपदेशामाजीं गोवाई ।
तरी अनुसरलिया काई ।
ऐसें कीजे ? ॥ ११ ॥
आम्हीं तनुमनुजीवें ।
तुझिया बोला वोटंगावें ।
आणि तुवांचि ऐसें करावें ।
तरी सरलें म्हण ॥ १२ ॥
आतां ऐसियापरी बोधिसी ।
तरी निकें आम्हां करिसी ।
एथ ज्ञानाची आस कायसी ।
अर्जुन म्हणे ॥ १३ ॥
तरी ये जाणिवेचें तरी सरलें ।
परी आणिक एक असे जाहलें ।
जें थितें हें डहुळलें ।
मानस माझें ॥ १४ ॥
तेवींचि श्रीकृष्णा हें तुझें ।
चरित्र कांहीं नेणिजे ।
जरी चित्त पाहसी माझें ।
येणे मिषें ॥ १५ ॥
ना तरी झकवीतु आहासी मातें ।
कीं तत्त्वचि कथिले ध्वनितें ।
हें अवगमितां निरुतें ।
जाणवेना ॥ १६ ॥
म्हणौनि आइकें देवा ।
हा भावार्थु आतां न बोलावा ।
मज विवेकु सांगावा ।
मर्‍हाटा जी ॥ १७ ॥
मी अत्यंत जड असें ।
परी ऐसाही निकें परियेसें ।
श्रीकृष्णा बोलावें तुवां तैसें ।
एकनिष्ठ ॥ १८ ॥
देखैं रोगातें जिणावें ।
औषध तरी देयावें ।
परी तें अति रुच्य व्हावें ।
मधुर जैसें ॥ १९ ॥
तैसें सकळार्थभरित ।
तत्त्व सांगावें उचित ।
परी बोधें माझें चित्त ।
जयापरी ॥ २० ॥
देवा तुज ऐसा निजगुरु ।
आजि आर्तीधणी कां न करूं ।
एथ भीड कवणाची धरूं ।
तूं माय आमुची ॥ २१ ॥
हां गां कामधेनूचें दुभतें ।
दैवें जाहलें जरी आपैतें ।
तरीं कामनेची कां तेथें ।
वानी कीजे ? ॥ २२ ॥
जरी चिंतामणी हाता चढे ।
तरी वांछेचें कवण सांकडें ।
कां आपुलेनि सुरवाडें ।
इच्छावें ना ? ॥ २३ ॥
देखा अमृतसिंधूतें ठाकावें ।
मग ताहाना जरी फुटावें ।
तरी सायासु कां करावे ।
मागील ते ? ॥ २४ ॥
तैसा जन्मांतरीं बहुतीं ।
उपासितां श्रीलक्ष्मीपती ।
तूं दैवें आजि हातीं ।
जाहलासी जरी ॥ २५ ॥
तरी आपुलिया सवेशा ।
कां न मागावासि परेशा ? ।
देवा सुकाळु हा मानसा ।
पाहला असे ॥ २६ ॥
देखैं सकळार्तींचें जियाले ।
आजि पुण्य यशासि आलें ।
हें मनोरथ जहाले ।
विजयी माझे ॥ २७ ॥
जी जी परममंगळधामा ।
सकळ देवदेवोत्तमा ।
तूं स्वाधीन आजि आम्हां ।
म्हणौनियां ॥ २८ ॥
जैसें मातेच्या ठायीं ।
अपत्या अनवसरू नाहीं ।
स्तन्यालागूनि पाहीं ।
जियापरी ॥ २९ ॥
तैसें देवा तूतें ।
पुसिजतसे आवडे तें ।
आपुलेनि आर्तें ।
कृपानिधीं ॥ ३० ॥
तरीं पारत्रिकीं हित ।
आणि आचरितां तरी उचित ।
तें सांगैं एक निश्चित ।
पार्थु म्हणे ॥ ३१ ॥
श्रीभगवानुवाच ।
लोकेऽस्मिन् द्विविधा निष्ठा
पुरा प्रोक्ता मयानघ ।
ज्ञानयोगेन सांख्यानां
कर्मयोगेन योगिनाम् ॥ ३ ॥
या बोला श्रीअच्युतु ।
म्हणतसे विस्मितु ।
अर्जुना हा ध्वनितु ।
अभिप्रावो ॥ ३२ ॥
जे बुद्धियोगु सांगतां ।
सांख्यमतसंस्था ।
प्रकटिली स्वभावता ।
प्रसंगें आम्हीं ॥ ३३ ॥
तो उद्देशु तूं नेणसीचि ।
म्हणौनि क्षोभलासि वायांचि ।
तरी आतां जाणें म्यांचि ।
उक्त दोन्ही ॥ ३४ ॥
अवधारीं वीरश्रेष्ठा ।
ये लोकीं या दोन्ही निष्ठा ।
मजचिपासूनि प्रगटा ।
अनादिसिद्धा ॥ ३५ ॥
एकु ज्ञानयोगु म्हणिजे ।
जो सांख्यीं अनुष्ठिजे ।
जेथ ओळखीसवें पाविजें ।
तद्‍रूपता ॥ ३६ ॥
एक कर्मयोगु जाण ।
जेथ साधकजन निपुण ।
होऊनियां निर्वाण ।
पावती वेळे ॥ ३७ ॥
हे मार्गु तरी दोनी ।
परी एकवटतीं निदानीं ।
जैसी सिद्धसाध्य भोजनीं ।
तृप्ती एक ॥ ३८ ॥
कां पूर्वापर सरितां ।
भिन्न दिसती पाहतां ।
मग सिंधुमिळणीं ऐक्यता ।
पावती शेखीं ॥ ३९ ॥
तैसीं दोनीही मतें ।
सूचितीं एका कारणातें ।
परी उपास्ति ते योग्यते- ।
आधीन असे ॥ ४० ॥
देखैं उत्प्लवनासरिसां ।
पक्षी फळासि झोंबें जैसा ।
सांगैं नरु केवीं तैसा ।
पावे वेगा ? ॥ ४१ ॥
तो हळूहळू ढाळेंढाळें ।
केउतेनि एके वेळे ।
तया मार्गाचेनि बळें ।
निश्चित ठाकी ॥ ४२ ॥
तैसे देख पां विहंगममतें ।
अधिष्ठूनि ज्ञानातें ।
सांख्य सद्य मोक्षातें ।
आकळिती ॥ ४३ ॥
येर योगिये कर्माधारें ।
विहितेंचि निजाचारें ।
पूर्णता अवसरें ।
पावते होती ॥ ४४ ॥
न कर्मणामनारंभान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते ।
न च सन्न्यसनादेव सिद्धिं
समधिगच्छति ॥ ४ ॥
वांचोनि कर्मारंभ उचित ।
न करितां सिद्धवत ।
कर्महीना निश्चित ।
होईजेना ॥ ४५ ॥
कीं प्राप्तकर्म सांडिजे ।
येतुलेनि नैष्कर्म्य होईजे ।
हें अर्जुना वायां बोलिजे ।
मूर्खपणें ॥ ४६ ॥
सांगैं पैलतीरा जावें ।
ऐसें व्यसन कां जेथ पावे ।
तेथ नावेतें त्यजावें ।
घडे केवीं ? ॥ ४७ ॥
ना तरी तृप्ति इच्छिजे ।
तरी कैसेनि पाकु न कीजे ।
कीं सिद्धुही न सेविजे ।
केवीं सांगैं ? ॥ ४८ ॥
न हि कश्चित्क्षणमपि
जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् ।
कार्यते ह्यवशः कर्म
सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः ॥ ५ ॥
जंव निरार्तता नाहीं ।
तंव व्यापारु असे पाहीं ।
मग संतुष्टीच्या ठायीं ।
कुंठें सहजें ॥ ४९ ॥
म्हणौनि आईकें पार्था ।
जयां नैष्कर्म्यपदीं आस्था ।
तया उचित कर्म सर्वथा ।
त्याज्य नोहे ॥ ५० ॥
आणि आपुलिये चाडे ।
आपादिलें हें मांडे ।
कीं त्यजिलें कर्म सांडे ।
ऐसें आहे ? ॥ ५१ ॥
हें वायांचि सैरा बोलिजे ।
उकलु तरी देखोनि पाहिजे ।
परी त्यजिता कर्म न त्यजे ।
निभ्रांत मानीं ॥ ५२ ॥
जंव प्रकृतीचें अधिष्ठान ।
तंव सांडी मांडी हें अज्ञान ।
जे चेष्टा ते गुणाधीन ।
आपैसी असे ॥ ५३ ॥
देखैं विहित कर्म जेतुलें ।
तें सळें जरी वोसंडिलें ।
तरी स्वभाव काय निमाले ।
इंद्रियांचे ॥ ५४ ॥
सांगै श्रवणीं ऐकावें ठेलें ? ।
कीं नेत्रींचें तेज गेलें ? ।
हें नासारंध्र बुझालें ।
परिमळु नेघे ? ॥ ५५ ॥
ना तरी प्राणापानगति ।
कीं निर्विकल्प जाहली मती ।
कीं क्षुधातृषादि आर्ति ।
खुंटलिया ॥ ५६ ॥
हे स्वप्नावबोधु ठेले ।
कीं चरण चालों विसरले ।
हें असो काय निमाले ।
जन्ममृत्यु ? ॥ ५७ ॥
हें न ठकेचि जरी कांहीं ।
तरी सांडिलें तें कायी ।
म्हणौनि कर्मत्यागु नाहीं ।
प्रकृतिमंता ॥ ५८ ॥
कर्म पराधीनपणें ।
निपजतसे प्रकृतिगुणें ।
येरी धरीं मोकलीं अंतःकरणें ।
वाहिजे वायां ॥ ५९ ॥
देखैं रथीं आरूढिजे ।
मग जरी निश्चळा बैसिजे ।
तरी चळु होऊनि हिंडिजे ।
परतंत्रा ॥ ६० ॥
कां उचलिलें वायुवशें ।
चळे शुष्क पत्र जैसें ।
निचेष्ट आकाशें ।
परिभ्रमें ॥ ६१ ॥
तैसें प्रकृतिआधारें ।
कर्मेंद्रियविकारें ।
नैष्कर्म्युही व्यापारे ।
निरंतर ॥ ६२ ॥
म्हणौनि संगू जंव प्रकृतीचा ।
तंव त्यागु न घडे कर्माचा ।
ऐसियाहि करूं म्हणती तयांचा ।
आग्रहोचि उरे ॥ ६३ ॥
कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य
आस्ते मनसा स्मरन् ।
इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा
मिथ्याचारः स उच्यते ॥ ६ ॥
जे उचित कर्म सांडिती ।
मग नैष्कर्म्य होऊं पाहती ।
परी कर्मेंद्रियप्रवृत्ती ।
निरोधुनी ॥ ६४ ॥
तयां कर्मत्यागु न घडे ।
जें कर्तव्य मनीं सांपडे ।
वरी नटती तें फुडें ।
दरिद्र जाण ॥ ६५ ॥
ऐसे ते पार्था ।
विषयासक्त सर्वथा ।
ओळखावे तत्त्वता ।
भ्रांति नाहीं ॥ ६६ ॥
आतां देईं अवधान ।
प्रसंगें तुज सांगेन ।
या नैराश्याचें चिन्ह ।
धनुर्धरा ॥ ६७ ॥
यस्त्विन्द्रियाणि मनसा
नियम्याऽऽरभतेऽर्जुन ।
कर्मैन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः
स विशिष्यते ॥ ७ ॥
जो अंतरीं दृढ ।
परमात्मरूपीं गूढ ।
बाह्य भागु तरी रूढ ।
लौकिकु जैसा ॥ ६८ ॥
तो इंद्रियां आज्ञा न करी ।
विषयांचें भय न धरी ।
प्राप्त कर्म नाव्हेरी ।
उचित जें जें ॥ ६९ ॥
तो कर्मेंद्रियें कर्मीं ।
राहटतां तरी न नियमी ।
परी तेथिचेनि उर्मीं ।
झांकोळेना ॥ ७० ॥
तो कामनामात्रें न घेपे ।
मोहमळें न लिंपें ।
जैसें जळीं जळें न शिंपे ।
पद्मपत्र ॥ ७१ ॥
तैसा संसर्गामाजीं असे ।
सकळांसारिखा दिसे ।
जैसें तोयसंगें आभासे ।
भानुबिंब ॥ ७२ ॥
तैसा सामान्यत्वें पाहिजे ।
तरी साधारणुचि देखिजे ।
येरवीं निर्धारितां नेणिजे ।
सोय जयाची ॥ ७३ ॥
ऐशा चिन्हीं चिन्हितु ।
देखसी तोचि मुक्तु ।
आशापाशरहितु ।
वोळख पां ॥ ७४ ॥
अर्जुना तोचि योगी ।
विशेषिजे जो जगीं ।
म्हणौनि ऐसा होय यालागीं ।
म्हणिपे तूतें ॥ ७५ ॥
तूं मानसा नियमु करीं ।
निश्चळु होय अंतरीं ।
मग कर्मेंद्रियें व्यापारीं ।
वर्ततु सुखें ॥ ७६ ॥
नियतं कुरु कर्म त्वं
ज्यायो ह्यकर्मणः ।
शरीरयात्राऽपि च ते न
प्रसिद्ध्येदकर्मणः ॥ ८ ॥
म्हणौनी नैष्कर्म्य होआवें ।
तरी एथ तें न संभवे ।
आणि निषिद्ध केवीं राहाटावें ।
विचारीं पां ॥ ७७ ॥
म्हणौनि जें जें उचित ।
आणि अवसरेंकरूनि प्राप्त ।
तें कर्म हेतुरहित ।
आचरें तूं ॥ ७८ ॥
पार्था आणीकही एक ।
नेणसी तूं हें कवतिक ।
जें ऐसें कर्ममोचक ।
आपैसें असे ॥ ७९ ॥
देखैं अनुक्रमाधारें ।
स्वधर्मु जो आचरे ।
तो मोक्षु तेणें व्यापारें ।
निश्चित पावे ॥ ८० ॥
यज्ञाथात्कर्मणोऽन्यत्र
लोकोऽयं कर्मबन्धनः ।
तदर्थं कर्म कौन्तेय
मुक्तसङ्गः समाचार ॥ ९ ॥
स्वर्धमु जो बापा ।
तोचि नित्ययज्ञु जाण पां ।
म्हणौनि वर्ततां तेथ पापा ।
संचारु नाहीं ॥ ८१॥
हा निजधर्मु जैं सांडे ।
आणि कुकर्मीं रति घडे ।
तैंचि बंधु पडे ।
संसारिक ॥ ८२ ॥
म्हणौनि स्वधर्मानुष्ठान ।
तें अखंड यज्ञ याजन ।
जो करी तया बंधन ।
कहींच न घडे ॥ ८३ ॥
हा लोकु कर्में बांधिला ।
जो परतंत्रा भूत झाला ।
तो नित्य यज्ञातें चुकला ।
म्हणौनियां ॥ ८४ ॥
आतां येचिविशीं पार्था ।
तुज सांगेन एक मी कथा ।
जैं सृष्ट्यादि संस्था ।
ब्रह्मेनें केली ॥ ८५ ॥
सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा
पुरोवाच प्रजापतिः ।
अनेन प्रसविष्यध्वमेष
वोऽस्त्विष्टकामधुक् ॥ १० ॥
तैं नित्ययागसहितें ।
सृजिलीं भूतें समस्तें ।
परी नेणतीचि तियें यज्ञातें ।
सूक्ष्म म्हणौनि ॥ ८६ ॥
ते वेळीं प्रजीं विनविला ब्रह्मा ।
देवा काय आश्रयो एथ आम्हां ।
तंव म्हणे तो कमळजन्मा ।
भूतांप्रति ॥ ८७ ॥
तुम्हां वर्णविशेषवशें ।
आम्हीं हा स्वधर्मुचि विहिला असे ।
यातें उपासा मग आपैसे ।
पुरती काम ॥ ८८ ॥
तुम्हीं व्रतें नियमु न करावे ।
शरीरातें न पीडावें ।
दुरी केंही न वचावें ।
तीर्थासी गा ॥ ८९ ॥
योगादिकें साधनें ।
साकांक्ष आराधनें ।
मंत्रयंत्रविधानें ।
झणीं करा ॥ ९० ॥
देवतांतरा न भजावें ।
हें सर्वथा कांहीं न करावें ।
तुम्हीं स्वधर्मयज्ञीं यजावें ।
अनायासें ॥ ९१ ॥
अहेतुकें चित्तें ।
अनुष्ठा पां ययातें ।
पतिव्रता पतीतें ।
जियापरी ॥ ९२ ॥
तैसा स्वधर्मरूपमखु ।
हाचि सेव्यु तुम्हां एकु ।
ऐसें सत्यलोकनायकु ।
बोलता जाहला ॥ ९३ ॥
देखा स्वधर्मातें भजाल ।
तरी कामधेनु हा होईल ।
मग प्रजाहो न संडील ।
तुमतें कदा ॥ ९४ ॥
देवांभावयताऽनेन ते
देवाभावयन्तु वः ।
परस्परं भावयन्तः श्रेयः
परमवाप्स्यथ ॥ ११ ॥
जैं येणेंकरूनि समस्तां ।
परितोषु होईल देवतां ।
मग ते तुम्हां ईप्सिता ।
अर्थातें देती ॥ ९५ ॥
या स्वधर्मपूजा पूजितां ।
देवतागणां समस्तां ।
योगक्षेमु निश्चिता ।
करिती तुमचा ॥ ९६ ॥
तुम्हीं देवांतें भजाल ।
देव तुम्हां तुष्टतील ।
ऐसी परस्परें घडेल ।
प्रीति जेथ ॥ ९७ ॥
तेथ तुम्हीं जें करूं म्हणाल ।
तें आपैसें सिद्धि जाईल ।
वांछितही पुरेल ।
मानसींचें ॥ ९८ ॥
वाचासिद्धि पावाल ।
आज्ञापक होआल ।
म्हणियें तुमतें मागतील ।
महाऋद्धि ॥ ९९ ॥
जैसें ऋतुपतीचें द्वार ।
वनश्री निरंतर ।
वोळगे फळभार ।
लावण्येसी ॥ १०० ॥
इष्टांभोगान्हि वो देवा
दास्यन्ते यज्ञभाविताः ।
तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो
भुङ्क्ते स्तेन एव सः ॥ १२ ॥
तैसें सर्व सुखेंसहित ।
दैवचि मूर्तिमंत ।
येईल देखा काढत ।
तुम्हांपाठीं ॥ १०१ ॥
ऐसें समस्त भोगभरित ।
होआल तुम्ही अनार्त ।
जरी स्वधर्मेंनिरत ।
वर्ताल बापा ॥ १०२ ॥
कां जालिया सकळ संपदा ।
जो अनुसरेल इंद्रियमदा ।
लुब्ध होऊनियां स्वादा ।
विषयांचिया ॥ १०३ ॥
तिहीं यज्ञभाविकीं सुरीं ।
जे हे संपत्ति दिधली पुरी ।
तयां स्वधर्मीं सर्वेश्वरीं ।
न भजेल जो ॥ १०४ ॥
अग्निमुखीं हवन ।
न करील देवता पूजन ।
प्राप्तवेळे भोजन ।
ब्राह्मणाचें ॥ १०५ ॥
विमुख होईल गुरुभक्ती ।
आदर न करील अतिथी ।
संतोषु नेदील ज्ञाती ।
आपुलिये ॥ १०६ ॥
ऐसा स्वधर्मक्रियारहितु ।
आथिलेपणें प्रमत्तु ।
केवळ भोगासक्तु ।
होईल जो ॥ १०७ ॥
तया मग अपावो थोर आहे ।
जेणें तें हातींचें सकळ जाये ।
देखा प्राप्तही न लाहे ।
भोग भोगूं ॥ १०८ ॥
जैसें गतायुषी शरीरीं ।
चैतन्य वासु न करी ।
कां निदैवाच्या घरीं ।
न राहे लक्ष्मी ॥ १०९ ॥
तैसा स्वधर्मु जरी लोपला ।
तरी सर्व सुखांचा थारा मोडला ।
जैसा दीपासवें हरपला ।
प्रकाशु जाय ॥ ११० ॥
तैसी निजवृत्ति जेथ सांडे ।
तेथ स्वतंत्रते वस्ती न घडे ।
आइका प्रजाहो हे फुडें ।
विरंचि म्हणे ॥ १११ ॥
म्हणौनि स्वधर्मु जो सांडील ।
तयातें काळु दंडील ।
चोरु म्हणौनि हरील ।
सर्वस्व तयाचें ॥ ११२ ॥
मग सकळ दोषु भंवते ।
गिंवसोनि घेति तयातें ।
रात्रिसमयीं स्मशानातें ।
भूतें जैसीं ॥ ११३ ॥
तैसीं त्रिभुवनींचीं दुःखें ।
आणि नानाविधें पातकें ।
दैन्यजात तितुकें ।
तेथेंचि वसे ॥ ११४ ॥
ऐसें होय तया उन्मत्ता ।
मग न सुटे बापा रुदतां ।
कल्पांतींही सर्वथा ।
प्राणिगणहो ॥ ११५ ॥
म्हणौनि निजवृत्ती हे न संडावी ।
इंद्रियें बरळों नेदावीं ।
ऐसें प्रजांतें शिकवी ।
चतुराननु ॥ ११६ ॥
जैसे जळचरा जळ सांडे ।
आणि तत्क्षणीं मरण मांडे ।
हा स्वधर्मु तेणें पाडें ।
विसंबों नये ॥ ११७ ॥
म्हणौनि तुम्हीं समस्तीं ।
आपुलालिया कर्मीं उचितीं ।
निरत व्हावें पुढत पुढती ।
म्हणिपत असे ॥ ११८ ॥
यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो
मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः ।
भुञ्जते ते त्वघं पापा ये
पचन्त्यात्मकारणात् ॥ १३ ॥
देखा विहित क्रियाविधि ।
निर्हेतुका बुद्धि ।
जो असतिये समृद्धि ।
विनियोगु करी ॥ ११९ ॥
गुरु गोत्र अग्नि पूजी ।
अवसरीं भजे द्विजीं ।
निमित्तादिकीं यजी ।
पितरोद्देशें ॥ १२० ॥
या यज्ञक्रिया उचिता ।
यज्ञेशीं हवन करितां ।
हुतशेष स्वभावतः ।
उरे जें जें ॥ १२१ ॥
तें सुखें आपुले घरीं ।
कुटुंबेंसी भोजन करी ।
कीं भोग्यचि तें निवारी ।
कल्मषातें ॥ १२२ ॥
तें यज्ञावशिष्ट भोगी ।
म्हणौनि सांडिजे तो अघीं ।
जयापरीं महारोगी ।
अमृतसिद्धि ॥ १२३ ॥
कीं तत्त्वनिष्ठु जैसा ।
नागवे भ्रांतिलेशा ।
तो शेषभोगी तैसा ।
नाकळे दोषा ॥ १२४ ॥
म्हणौनि स्वधर्में जें अर्जे ।
तें स्वधर्मेंचि विनियोगिजे ।
मग उरे तें भोगिजे ।
संतोषेंसीं ॥ १२५ ॥
हें वांचूनि पार्था ।
राहाटों नये अन्यथा ।
ऐसी आद्य हे कथा ।
श्रीमुरारी सांगे ॥ १२६ ॥
जे देहचि आपणपें मानिती ।
आणि विषयांतें भोग्य म्हणती ।
यापरतें न स्मरती ।
आणिक कांहीं ॥ १२७ ॥
हें यज्ञोपकरण सकळ ।
नेणतसां ते बरळ ।
अहंबुद्धि केवळ ।
भोगूं पाहती ॥ १२८ ॥
इंद्रियरुचीसारिखें ।
करविती पाक निके ।
ते पापिये पातकें ।
सेविती जाण ॥ १२९ ॥
संपत्तिजात आघवें ।
हें हवनद्रव्य मानावें ।
मग स्वधर्मयज्ञें अर्पावें ।
आदिपुरुषीं ॥ १३० ॥
हें सांडोनियां मूर्ख ।
आपणपेंयालागीं देख ।
निपजविती पाक ।
नानाविध ॥ १३१ ॥
जिहीं यज्ञु सिद्धी जाये ।
परेशा तोषु होये ।
तें हें सामान्य अन्न न होये ।
म्हणौनियां ॥ १३२ ॥
हें न म्हणावें साधारण ।
अन्न ब्रह्मरूप जाण ।
जें जीवनहेतु कारण ।
विश्वा यया ॥ १३३ ॥
अन्नाद्‍भवन्ति भूतानि
पर्जन्यादन्नसंभवः ।
यज्ञाद्‍भवति पर्जन्यो
यज्ञः कर्मसमुद्‍भवः ॥ १४ ॥
कर्म ब्रह्मोद्‍भवं विद्धि
ब्रह्माक्षरसमुद्भवं ।
तस्मात्सर्वगतं ब्रह्म नित्यं
यज्ञे प्रतिष्ठितम् ॥ १५ ॥
अन्नास्तव भूतें ।
प्ररोहो पावती समस्तें ।
मग पर्जन्यु या अन्नातें ।
सर्वत्र प्रसवे ॥ १३४ ॥
तया पर्जन्या यज्ञीं जन्म ।
यज्ञातें प्रगटी कर्म ।
कर्मासि आदि ब्रह्म ।
वेदरूप ॥ १३५ ॥
मग वेदांतें परात्पर ।
प्रसवतसे अक्षर ।
म्हणौनि हे चराचर ।
ब्रह्मबद्ध ॥ १३६ ॥
परी कर्माचिये मूर्ति ।
यज्ञीं अधिवासु श्रुति ।
ऐकें सुभद्रापति ।
अखंड गा ॥ १३७ ॥
एवं प्रवर्तितं चक्रं
नानुवर्तयतीह यः ।
अघायुरिन्द्रियारामो मोघं
पार्थ स जीवति ॥ १६ ॥
ऐशी हे आदि परंपरा ।
संक्षेपें तुज धनुर्धरा ।
सांगितली या अध्वरा ।
लागूनियां ॥ १३८ ॥
म्हणौनि समूळ हा उचितु ।
स्वधर्मरूप क्रतु ।
नानुष्ठी जो मत्तु ।
लोकीं इये ॥ १३९ ॥
तो पातकांची राशी ।
जाण भार भूमीसी ।
जो कुकर्में इंद्रियांसी ।
उपेगा गेला ॥ १४० ॥
तें जन्म कर्म सकळ ।
अर्जुना अति निष्फळ ।
जैसें कां अभ्रपटल ।
अकाळींचें ॥ १४१ ॥
कां गळां स्तन अजेचे ।
तैसें जियालें देखैं तयाचें ।
जया अनुष्ठान स्वधर्माचें ।
घडेचिना ॥ १४२ ॥
म्हणौनि ऐकें पांडवा ।
हा स्वधर्मु कवणें न संडावा ।
सर्वभावें भजावा ।
हाचि एकु ॥ १४३ ॥
हां गा शरीर जरी जाहलें ।
तरी कर्तव्य वोघें आलें ।
मग उचित कां आपुलें ।
ओसंडावें ? ॥ १४४ ॥
परिस पां सव्यसाची ।
मूर्ति लाहोनि देहाची ।
खंती करिती कर्माची ।
ते गांवढे गा ॥ १४५ ॥
यस्त्वात्मरतिरेव
स्यादात्मतृप्तश्च मानवः ।
आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य
कार्यं न विद्यते ॥ १७ ॥
देखैं असतेनि देहधर्में ।
एथ तोचि एकु न लिंपे कर्में ।
जो अखंडित रमे ।
आपणपांचि ॥ १४६ ॥
जे तो आत्मबोधें तोषला ।
तरी कृतकार्यु देखैं जाहला ।
म्हणौनि सहजें सांडवला ।
कर्मसंगु ॥ १४७ ॥
नैव तस्य कृतेनार्थो
नाकृतेनेह कश्चन ॥
न चास्य सर्वभूतेषु
कश्चिदार्थव्यपाश्रयः ॥ १८ ॥
तृप्ति जालिया जैसीं ।
साधनें सरती आपैसीं ।
देखैं आत्मतुष्टीं तैसीं ।
कर्में नाहीं ॥ १४८ ॥
जंववरी अर्जुना ।
तो बोधु भेटेना मना ।
तंवचि यया साधना ।
भजावें लागे ॥ १४९ ॥
तस्मादसक्तः सततं
कार्यं कर्म समाचर ।
असक्तो ह्याचरन्कर्म
परमाप्नोति पूरुषः ॥ १९ ॥
म्हणौनि तूं नियतु ।
सकळ कामरहितु ।
होऊनियां उचितु ।
स्वधर्में रहाटें ॥ १५० ॥
जे स्वधर्में निष्कामता ।
अनुसरले पार्था ।
ते कैवल्यपद तत्त्वतां ।
पातले जगीं ॥ १५१ ॥
कर्मणैव हि
संसिद्धिमास्थिता जनकादयः ।
लोकसङ्ग्रहमेवापि
संपश्यन्कर्तुमर्हसि ॥ २० ॥
देख पां जनकादिक ।
कर्मजात अशेख ।
न सांडितां मोक्षसुख ।
पावते जाहले ॥ १५२ ॥
याकारणें पार्था ।
होआवी कर्मीं आस्था ।
हे आणिकाहि एका अर्था ।
उपकारैल ॥ १५३ ॥
जे आचरतां आपणपयां ।
देखी लागेल लोका यया ।
तरी चुकेल अपाया ।
प्रसंगेंचि ॥ १५४ ॥
देखैं प्राप्तार्थ जाहले ।
जे निष्कामता पावले ।
तयाही कर्तव्य असे उरलें ।
लोकांलागीं ॥ १५५ ॥
मार्गीं अंधासरिसा ।
पुढें देखणाही चाले जैसा ।
अज्ञाना प्रकटावा धर्मु तैसा ।
आचरोनी ॥ १५६ ॥
हां गा ऐसें जरी न कीजे ।
तरी अज्ञाना काय उमजे ? ।
तिहीं कवणे परी जाणिजे ।
मार्गातें या ? ॥ १५७ ॥
यद्यदाचरति
श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः ॥
स यत्प्रमाणं कुरुते
लोकस्तदनुवर्तते ॥ २१ ॥
एथ वडील जें जें करिती ।
तया नाम धर्मु ठेविती ।
तेंचि येर अनुष्ठिती ।
सामान्य सकळ ॥ १५८ ॥
हें ऐसें असे स्वभावें ।
म्हणौनि कर्म न संडावें ।
विशेषें आचरावें ।
लागे संतीं ॥ १५९ ॥
न मे पार्थाऽस्ति कर्तव्यं
त्रिषु लोकेषु किञ्चन ॥
नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त
एव च कर्मणि ॥ २२ ॥
आतां आणिकांचिया गोठी ।
कायशा सांगों किरीटी ।
देखैं मीच इये राहाटी ।
वर्तत असें ॥ १६० ॥
काय सांकडें कांहीं मातें ।
कीं कवणें एकें आर्तें ।
आचरें मी धर्मातें ।
म्हणसी जरी ॥ १६१ ॥
तरी पुरतेपणालागीं ।
आणिकु दुसरा नाहीं जगीं ।
ऐसी सामुग्री माझ्या अंगीं ।
जाणसी तूं ॥ १६२ ॥
मृत गुरुपुत्र आणिला ।
तो तुवां पवाडा देखिला ।
तोही मी उगला ।
कर्मीं वर्तें ॥ १६३ ॥
यदि ह्यहं न वर्तेयं
जातु कर्मण्यतन्द्रितः ।
मम वत्मानुवर्तन्ते मनुष्याः
पार्थ सर्वशः ॥ २३ ॥
परी स्वधर्मीं वर्तें कैसा ।
साकांक्षु कां होय जैसा ।
तयाचि एका उद्देशा- ।
लागोनियां ॥ १६४ ॥
जे भूतजात सकळ ।
असे आम्हांचि आधीन केवळ ।
तरी न व्हावें बरळ ।
म्हणौनियां ॥ १६५ ॥
उत्सीदेयुरिमे लोका न
कुर्यां कर्म चेदहम् ।
सङ्करस्य च कर्ता
स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः ॥ २४ ॥
आम्ही पूर्णकाम हो‌उनी ।
जरी आत्मस्थिति राहुनी ।
तरी प्रजा हे कैसेनि ।
निस्तरेल ? ॥ १६६ ॥
इहीं आमुची वास पाहावी ।
मग वर्ततीपरी जाणावी ।
ते लोकस्थिति आघवी ।
नासिली होईल ॥ १६७ ॥
म्हणौनि समर्थु जो येथें ।
आथिला सर्वज्ञते ।
तेणें सविशेषें कर्मातें ।
त्यजावें ना ॥ १६८ ॥
सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो
यथा कुर्वन्ति भारत ।
कुर्याद्विद्वांस्तथाऽसक्तश्चिकीर्षुर्लोकसङ्ग्रहम् ॥ २५ ॥
देखैं फळाचिया आशा ।
आचरे कामकु जैसा ।
कर्मीं भरु होआवा तैसा ।
निराशाही ॥ १६९ ॥
जे पुढतपुढतीं पार्था ।
हे सकळ लोकसंस्था ।
रक्षणीय सर्वथा ।
म्हणौनियां ॥ १७० ॥
मार्गाधारें वर्तावें ।
विश्व हें मोहरें लावावें ।
अलौकिक नोहावें ।
लोकांप्रति ॥ १७१ ॥
न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां
कर्मसङ्‌गिनाम् ।
जोषयेत्सर्वकर्माणि
विद्वान्युक्तः समाचरन् ॥ २६ ॥
जें सायासें स्तन्य सेवी ।
तें पक्वान्नें केवीं जेवी ।
म्हणौनि बाळका जैशीं नेदावीं ।
धनुर्धरा ॥ १७२ ॥
तैशी कर्मीं जयां अयोग्यता ।
तयांप्रति नैष्कर्म्यता ।
न प्रगटावी खेळतां ।
आदिकरुनी ॥ १७३ ॥
तेथें सत्क्रियाचि लावावी ।
तेचि एकी प्रशंसावी ।
नैष्कर्मींही दावावी ।
आचरोनी ॥ १७४ ॥
तया लोकसंग्रहालागीं ।
वर्ततां कर्मसंगीं ।
तो कर्मबंधु आंगीं ।
वाजैल ना ॥ १७५ ॥
जैसी बहुरुपियांचीं रावो राणी ।
स्त्रीपुरुषभावो नाहीं मनीं ।
परी लोकसंपादणी ।
तैशीच करिती ॥ १७६ ॥
प्रकृतेः क्रियमाणानि
गुणैः कर्माणि सर्वशः ।
अहङ्कारविमूढात्मा
कर्ताऽहमिति मन्यते ॥ २७ ॥
देखैं पुढिलाचें वोझें ।
जरी आपुला माथां घेईजे ।
तरी सांगैं कां न दटिजे ।
धनुर्धरा ? ॥ १७७ ॥
तैसीं शुभाशुभें कर्में ।
जियें निपजती प्रकृतिधर्में ।
तियें मूर्ख मतिभ्रमें ।
मी कर्ता म्हणे ॥ १७८ ॥
ऐसा अहंकारादिरूढ ।
एकदेशी मूढ ।
तया हा परमार्थ गूढ ।
प्रगटावा ना ॥ १७९ ॥
हें असो प्रस्तुत ।
सांगिजैल तुज हित ।
तें अर्जुना देऊनि चित्त ।
अवधारीं पां ॥ १८० ॥
तत्त्ववित्तु महाबाहो
गुणकर्मविभागयोः ।
गुणा गुणेषु वर्तन्त इति
मत्वा न सज्जते ॥ २८ ॥
जें तत्त्वज्ञानियांच्या ठायीं ।
प्रकृतिभावो नाहीं ।
जेथ कर्मजात पाहीं ।
निपजत असे ॥ १८१ ॥
ते देहाभिमानु सांडुनी ।
गुणकर्में वोलांडुनि ।
साक्षीभूत हो‌उनी ।
वर्तती देहीं ॥ १८२ ॥
म्हणौनि शरीरी जरी होती ।
तरी कर्मबंधा नातळती ।
जैसा कां भूतचेष्टा गभस्ती ।
घेपवेना ॥ १८३ ॥
प्रकृतेर्गुणसंमूढाः
सज्जन्ते गुणकर्मसु ।
तानकृत्स्नविदो मन्दांकृत्स्नविन्न
विचालयेत् ॥ २९ ॥
एथ कर्मीं तोचि लिंपे ।
जो गुणसंभ्रमें घेपे ।
प्रकृतीचेनि आटोपे ।
वर्ततु असे ॥ १८४ ॥
इंद्रियें गुणाधारें ।
राहाटती निजव्यापारें ।
तें परकर्म बलात्कारें ।
आपादी जो ॥ १८५ ॥
मयि सर्वाणि कर्माणि
सन्यस्याध्यात्मचेतसा ।
निराशीर्निर्ममो भूत्वा
युध्यस्व विगतज्वरः ॥ ३० ॥
तरी उचितें कर्में आघवीं ।
तुवां आचरोनि मज अर्पावीं ।
परी चित्तवृत्ति न्यासावी ।
आत्मरूपीं ॥ १८६ ॥
आणि हें कर्म मी कर्ता ।
कां आचरैन या अर्था ।
ऐसा अभिमानु झणें चित्ता ।
रिगों देसीं ॥ १८७ ॥
तुवां शरीरपरा नोहावें ।
कामनाजात सांडावें ।
मग अवसरोचित भोगावे ।
भोग सकळ ॥ १८८ ॥
आतां कोदंड घेऊनि हातीं ।
आरूढ पां इयें रथीं ।
देईं आलिंगन वीरवृत्ती ।
समाधानें ॥ १८९ ॥
जगीं कीर्ति रूढवीं ।
स्वधर्माचा मानु वाढवीं ।
इया भारापासोनि सोडवीं ।
मेदिनी हे ॥ १९० ॥
आतां पार्था निःशंकु होईं ।
या संग्रामा चित्त देईं ।
एथ हें वांचूनि कांहीं ।
बोलों नये ॥ १९१ ॥
ये मे मतमिदं
नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः ।
श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो
मुच्यन्ते तेऽपि कर्मभिः ॥ ३१ ॥
हें अनुपरोध मत माझें ।
जिहीं परमादरें स्वीकारिजे ।
श्रद्धापूर्वक अनुष्ठिजे ।
धनुर्धरा ॥ १९२ ॥
तेही सकळ कर्मीं वर्ततु ।
जाण पां कर्मरहितु ।
म्हणौनि हें निश्चितु ।
करणीय गा ॥ १९३ ॥
ये त्वेतदभ्यसूयन्तो
नानुतिष्ठन्ति मे मतम् ।
सर्वज्ञानविमूढांस्तान्विद्धि
नष्टानचेतसः ॥ ३२ ॥
नातरी प्रकृतिमंतु हो‌उनी ।
इंद्रियां लळा देउनी ।
जें हें माझें मत अव्हेरुनी ।
ओसंडिती ॥ १९४ ॥
जे सामान्यत्वें लेखिती ।
अवज्ञा करूनि देखती ।
कां हा अर्थवादु म्हणती ।
वाचाळपणें ॥ १९५ ॥
ते मोहमदिरा भुलले ।
विषयविखें घारले ।
अज्ञानपंकीं बुडाले ।
निभ्रांत मानीं ॥ १९६ ॥
देखैं शवाच्या हातीं दिधलें ।
जैसें रत्‍न कां वायां गेलें ।
नातरी जात्यंधा पाहलें ।
प्रमाण नोहे ॥ १९७ ॥
कां चंद्राचा उदयो जैसा ।
उपयोगा न वचे वायसा ।
मूर्खा विवेकु हा तैसा ।
रुचेल ना ॥ १९८ ॥
तैसे जे पार्था ।
विमुख या परमार्था ।
तयांसी संभाषण सर्वथा ।
करावेना ॥ १९९ ॥
म्हणौनि ते न मानिती ।
आणि निंदाही करूं लागती ।
सांगैं पतंगु काय साहती ।
प्रकाशातें ? ॥ २०० ॥
पतंगा दीपीं आलिंगन ।
तेथ त्यासी अचुक मरण ।
तेंवीं विषयाचरण ।
आत्मघाता ॥ २०१ ॥
सदृशं चेष्टते स्वस्याः
प्रकृतेर्ज्ञानवानपि ।
प्रकृतिं यान्ति भूतानि
निग्रहः किं करिष्यति ॥ ३३ ॥
म्हणौनि इंद्रियें एकें ।
जाणतेनि पुरुखें ।
लाळावीं ना कौतुकें ।
आदिकरुनी ॥ २०२ ॥
हां गा सर्पेसीं खेळों येईल ? ।
कीं व्याघ्रसंसर्ग सिद्धि जाईल ? ।
सांगैं हाळाहाळ जिरेल ।
सेविलिया काई ? ॥ २०३ ॥
देखैं खेळतां अग्नि लागला ।
मग तो न सांवरे जैसा उधवला ।
तैसा इंद्रियां लळा दिधला ।
भला नोहे ॥ २०४ ॥
एर्‍हवीं तरी अर्जुना ।
या शरीरा पराधीना ।
कां नाना भोगरचना ।
मेळवावी ? ॥ २०५ ॥
आपण सायासेंकरुनि बहुतें ।
सकळहि समृद्धिजातें ।
उदोअस्तु या देहातें ।
प्रतिपाळावें कां ? ॥ २०६ ॥
सर्वस्वें शिणोनि एथें ।
अर्जवावीं संपत्तिजातें ।
तेणें स्वधर्मु सांडुनि देहातें ।
पोखावें काई ॥ २०७ ॥
मग हे तंव पांचमेळावा ।
शेखीं अनुसरेल पंचत्वा ।
ते वेळीं केला कें गिंवसावा ।
शीणु आपुला ॥ २०८ ॥
म्हणौनि केवळ देहभरण ।
ते जाणें उघडी नागवण ।
यालागीं एथ अंतःकरण ।
देयावेंना ॥ २०९ ॥
इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे
रागद्वेषौ व्यवस्थितौ ।
तयोर्न वशमागच्छेत्तौ
ह्यस्य परिपन्थिनौ ॥ ३४ ॥
एर्‍हवीं इंद्रियांचिया अर्था ।
सारिखा विषो पोखितां ।
संतोषु कीर चित्ता ।
आपजेल ॥ २१० ॥
परी तो संवचोराचा सांगातु ।
जैसा नावेक स्वस्थु ।
जंव नगराचा प्रांतु ।
सांडिजेना ॥ २११ ॥
बापा विषाची मधुरता ।
झणें आवडी उपजे चित्ता ।
परी तो परिणामु विचारितां ।
प्राणु हरी ॥ २१२ ॥
देखैं इंद्रियीं कामु असे ।
तो लावी सुखदुराशे ।
जैसा गळीं मीनु आमिषें ।
भुलविजे गा ॥ २१३ ॥
परी तयामाजीं गळु आहे ।
जो प्राणातें घेऊनि जाये ।
तू जैसा ठाउवा नोहे ।
झांकलेपणें ॥ २१४ ॥
तैसें अभिलाषें येणें कीजेल ।
विषयांची आशा धरिजेल ।
तरी वरपडा होईजेल ।
क्रोधानळा ॥ २१५ ॥
जैसा कवळोनियां पारधी ।
घातेचिये संधी ।
आणी मृगातें बुद्धि ।
साधावया ॥ २१६ ॥
एथ तैसीची परी आहे ।
म्हणौनि संगु हा तुज नोहे ।
पार्था दोन्ही कामक्रोध हे ।
घातुक जाणें ॥ २१७ ॥
म्हणौनि हा आश्रोचि न करावा ।
मनेंहि आठवो न धरावा ।
एकु निजवृत्तीचा वोलावा ।
नासों नेदी ॥ २१८ ॥
श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः
परधर्मात्स्वनुष्ठितात् ।
स्वधर्मे निधनं श्रेयः
परधर्मो भयावहः ॥ ३५ ॥
अगा स्वधर्मु हा आपुला ।
जरी कां कठिणु जाहला ।
तरी हाचि अनुष्ठिला ।
भला देखैं ॥ २१९ ॥
येरु आचारु जो परावा ।
तो देखतां कीर बरवा ।
परी आचरतेनि आचरावा ।
आपुलाचि ॥ २२० ॥
सांन्नें शूद्र घरीं आघवीं ।
पक्वान्नें आहाति बरवीं ।
तीं द्वीजें केंवीं सेवावीं ।
दुर्बळु जरी जाहला ॥ २२१ ॥
हें अनुचित कैसेनि कीजे ।
अग्राह्य केवीं इच्छिजे ।
अथवा इच्छिलेंही पाविजे ।
विचारीं पां ॥ २२२ ॥
तरी लोकांचीं धवळारें ।
देखोनियां मनोहरें ।
असतीं आपुलीं तणारें ।
मोडावीं केवीं ? ॥ २२३ ॥
हें असो वनिता आपुली ।
कुरूप जरी जाहली ।
तर्‍ही भोगितां तेचि भली ।
जियापरी ॥ २२४ ॥
तेवीं आवडे तैसा सांकडु ।
आचरतां जरी दुवाडु ।
तर्‍ही स्वधर्मुचि सुरवाडु ।
परत्रींचा ॥ २२५ ॥
हां गा साकर आणि दूध ।
हें गौल्य कीर प्रसिद्ध ।
परी कृमिदोषीं विरुद्ध ।
घेपे केवीं ? ॥ २२६ ॥
ऐसेनिही जरी सेविजेल ।
तरी ते अळुकीची उरेल ।
जे तें परिणामीं पथ्य नव्हेल ।
धनुर्धरा ॥ २२७ ॥
म्हणौनि आणिकांसी जें विहित ।
आणि आपणपेयां अनुचित ।
तें नाचरावें जरी हित ।
विचारिजे ॥ २२८ ॥
या स्वधर्मातें अनुष्ठितां ।
वेचु होईल जिविता ।
तोहि निका वर उभयतां ।
दिसत असे ॥ २२९ ॥
ऐसें समस्तसुरशिरोमणी ।
बोलिले जेथ शारङ्गपाणी ।
तेथ अर्जुन म्हणे विनवणी ।
असे देवा ॥ २३० ॥
हें जें तुम्हीं सांगितलें ।
तें सकळ कीर म्यां परिसिलें ।
परी आतां पुसेन कांहीं आपुलें ।
अपेक्षित ॥ २३१ ॥
अर्जुन उवाच ।
अथ केन प्रयुक्तोऽयं
पापं चरति पुरुषः ।
अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय
बलादिव नियोजितः ॥ ३६ ॥
तरी देवा हें ऐसें कैसें ।
जे ज्ञानियांही स्थिति भ्रंशे ।
मार्गु सांडुनी अनारिसे ।
चालत देखों ॥ २३२ ॥
सर्वज्ञुही जे होती ।
हेयोपादेयही जाणती ।
तेही परधर्में व्यभिचरिति ।
कवणें गुणें ? ॥ २३३ ॥
बीजा आणि भूसा ।
अंधु निवाडू नेणें जैसा ।
नावेक देखणाही तैसा ।
बरळे कां पां ? ॥ २३४ ॥
जे असता संगु सांडिती ।
तेचि संसर्गु करितां न धाती ।
वनवासीही सेविती ।
जनपदातें ॥ २३५ ॥
आपण तरी लपती ।
सर्वस्वें पाप चुकविती ।
परी बळात्कारें सुइजती ।
तयाचि माजीं ॥ २३६ ॥
जयाची जीवें घेती विवसी ।
तेचि जडोनि ठाके जीवेंसीं ।
चुकवितां ते गिंवसी ।
तयातेंचि ॥ २३७ ॥
ऐसा बलात्कारु एकु दिसे ।
तो कवणाचा एथ आग्रहो असे ।
हें बोलावें हृषीकेशें ।
पार्थु म्हणे ॥ २३८ ॥
श्रीभगवानुवाच ।
काम एष क्रोध एष
रजोगुणसमुद्‍भवः ।
महाशनो महापाप्मा
विद्ध्येनमिह वैरिणम् ॥ ३७ ॥
तंव हृदयकमळआरामु ।
जो योगियांचा निष्कामकामु ।
तो म्हणतसे पुरुषोत्तमु ।
सांगेन आइक ॥ २३९ ॥
तरी हे काम क्रोधु पाहीं ।
जयांतें कृपेची सांठवण नाहीं ।
हें कृतांताच्या ठायीं ।
मानिजती ॥ २४० ॥
हे ज्ञाननिधीचे भुजंग ।
विषयदरीचे वाघ ।
भजनमार्गींचे मांग ।
मारक जे ॥ २४१ ॥
हे देहदुर्गींचे धोंड ।
इंद्रियग्रामींचें कोंड ।
यांचें व्यामोहादिक दबड ।
जगावरी ॥ २४२ ॥
हे रजोगुण मानसींचे ।
समूळ आसुरियेचे ।
धालेपण ययांचें ।
अविद्या केलें ॥ २४३ ॥
हे रजाचे कीर जाहले ।
परी तमासी पढियंते भले ।
तेणें निजपद यां दिधलें ।
प्रमादमोहो ॥ २४४ ॥
हे मृत्युच्या नगरीं ।
मानिजती निकियापरि ।
जे जीविताचे वैरी ।
म्हणौनियां ॥ २४५ ॥
जयांसि भुकेलिया आमिषा ।
हें विश्व न पुरेचि घांसा ।
कुळवाडियांचिया आशा ।
चाळीत असे ॥ २४६ ॥
कौतुकें कवळितां मुठीं ।
जिये चवदा भुवनें थेंकुटी ।
तिये भ्रांतिही धाकुटी ।
वाल्हीदुल्ही ॥ २४७ ॥
जे लोकत्रयाचें भातुकें ।
खेळतांचि खाय कवतिकें ।
तिच्या दासीपणाचेनि बिकें ।
तृष्णा जिये ॥ २४८ ॥
हें असो मोहें मानिजे ।
यांतें अहंकारें घेपे दीजे ।
जेणें जग आपुलेनि भोजें ।
नाचवीत असे ॥ २४९ ॥
जेणें सत्याचा भोकसा काढिला ।
मग अकृत्य तृणकुटा भरिला ।
तो दंभु रूढविला ।
जगीं इहीं ॥ २५० ॥
साध्वी शांती नागविली ।
मग माया मांगी श्रृंगारिली ।
तियेकरवीं विटाळविलीं ।
साधुवृंदें ॥ २५१ ॥
इहीं विवेकाची त्र्याय फेडिली ।
वैराग्याचि खाल काढिली ।
जितया मान मोडिली ।
उपशमाची ॥ २५२ ॥
इहीं संतोषवन खांडिलें ।
धैर्यदुर्ग पाडिले ।
आनंदरोप सांडिले ।
उपडूनियां ॥ २५३ ॥
इहीं बोधाचीं रोपें लुंचिलीं ।
सुखाची लिपी पुसिली ।
जिव्हारीं आगी सूदली ।
तापत्रयाची ॥ २५४ ॥
हे आंगा तंव घडले ।
जीवींची आथी जडले ।
परी नातुडती गिंवसिले ।
ब्रह्मादिकां ॥ २५५ ॥
हे चैतन्याचे शेजारीं ।
वसती ज्ञानाच्या एका हारीं ।
म्हणौनि प्रवर्तले महामारी ।
सांवरती ना ॥ २५६ ॥
हे जळेंविण बुडविती ।
आगीवीण जाळिती ।
न बोलतां कवळिती ।
प्राणियांतें ॥ २५७ ॥
हे शस्त्रेंविण साधिती ।
दोरेंविण बांधिती ।
ज्ञानियासी तरी वधिती ।
पैज घेउनि ॥ २५८ ॥
हे चिखलेंवीण रोवितीं ।
पाशिकेंवीण गोंविती ।
हे कवणाजोगें न होती ।
आंतौटेपणें ॥ २५९ ॥
धूमेनाऽऽव्रियते
वह्निर्यथाऽऽदर्शो मलेन च ।
यथोल्बेनाऽऽवृतो गर्भस्तथा
तेनेदमावृतम् ॥ ३८ ॥
जैसी चंदनाची मुळी ।
गिंवसोनि घेपे व्याळीं ।
नातरी उल्बाची खोळी ।
गर्भस्थासी ॥ २६० ॥
कां प्रभावीण भानु ।
धूमेवीण हुताशनु ।
जैसा दर्पण मळहीनु ।
कहींच नसे ॥ २६१ ॥
तैसें इहींवीण एकलें ।
आम्हीं ज्ञान नाहीं देखिलें ।
जैसें कोंडेनि पां गुंतलें ।
बीज निपजे ॥ २६२ ॥
आवृतं ज्ञानमेतेन
ज्ञनिनो नित्यवैरिणा ।
कामरूपेण कौन्तेय
दुष्पूरेणानलेन च ॥ ३९ ॥
तैसें ज्ञान तरी शुद्ध ।
परी इहीं असे प्ररुद्ध ।
म्हणौनि तें अगाध ।
होऊनि ठेले ॥ २६३ ॥
आधीं यांतें जिणावें ।
मग तें ज्ञान पावावें ।
तंव पराभवो न संभवे ।
रागद्वेषां ॥ २६४ ॥
यांतें साधावयालागीं ।
जें बळ आणिजे आंगीं ।
तें इंधनें जैसीं आगी ।
सावावो होय ॥ २६५ ॥
इन्द्रियाणि मनो
बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते ।
एतैर्विमोहयत्येष
ज्ञानमावृत्य देहिनम् ॥ ४० ॥
तैसे उपाय कीजती जे जे ।
ते ते यांसीचि होती विरजे ।
म्हणौनि हटियांतें जिणिजे ।
इहींचि जगीं ॥ २६६ ॥
ऐसियांही सांकडां बोला ।
एक उपायो आहे भला ।
तो करितां जरी आंगवला ।
तरी सांगेन तुज ॥ २६७ ॥
तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ
नियम्य भरतर्षभ ।
पाप्मानं प्रजहि ह्येनं
ज्ञानविज्ञाननाशनम् ॥ ४१ ॥
यांचा पहिला कुरुठा इंद्रियें ।
एथूनि प्रवृत्ति कर्मातें विये ।
आधीं निर्दळुनि घाली तियें ।
सर्वथैव ॥ २६८ ॥
इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः ।
मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः
परतस्तु सः ॥ ४२ ॥
मग मनाची धांव पारुषेल ।
आणि बुद्धीची सोडवण होईल ।
इतुकेन थारा मोडेल ।
या पापियांचा ॥ २६९ ॥
एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा
संस्तभ्यात्मानमात्मना ।
जहि शत्रुं महाबाहो
कामरूपं दुरासदम् ॥ ४३॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्‍भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे सांख्ययोगोनाम
तॄतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥
हे अंतरींहूनि जरी फिटले ।
तरी निभ्रांत जाण निवटले ।
जैसें रश्मिवीण उरलें
। मृगजळ नाहीं ॥ २७० ॥
तैसे रागद्वेष जरी निमाले ।
तरी ब्रह्मींचें स्वराज्य आलें ।
मग तो भोगी सुख आपुलें ।
आपणचि ॥ २७१ ॥
ते गुरुशिष्याचि गोठी ।
पदपिंडाची गांठी ।
तेथ स्थिर राहोनि नुठी ।
कवणे काळीं ॥ २७२ ॥
ऐसें सकळ सिद्धांचा रावो ।
देवी लक्ष्मीयेचा नाहो ।
राया ऐकें देवदेवो ।
बोलता जाहला ॥ २७३ ॥
आतां पुनरपि तो अनंतु ।
आद्य एकी मातु ।
सांगैल तेथ पंडुसुतु ।
प्रश्नु करील ॥ २७४ ॥
तया बोलाचा हन पाडु ।
कीं रसवृत्तीचा निवाडु ।
येणें श्रोतयां होईल सुरवाडु ।
श्रवणसुखाचा ॥ २७५ ॥
ज्ञानदेवो म्हणे निवृत्तीचा ।
चांग उठावा करूनि उन्मेषाचा ।
मग संवादु श्रीहरिपार्थाचा ।
भोगावा बापा ॥ २७६ ॥
इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां
भावार्थदीपिकायां तृतीयोऽध्यायः ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse