Embedded Files
॥ चौदा ब्रह्मांचा सप्तम दशक ॥
समास पहिला : मंगलाचरण ॥ श्रीराम ॥
विद्यावंतांचा पूर्वजू ।
गजानन एकद्विजू ।
त्रिनयन चतुर्भुजू ।
परशुपाणि ॥ १॥
कुबेरापासून अर्थ ।
वेदांपासून परमार्थ ।
लक्ष्मीपासून समर्थ ।
भाग्यासी आले ॥ २॥
तैशी मंगळमूर्ती आद्या ।
तियेपासून झाल्या सकळ विद्या ।
तेणें कवि लाघवगद्या ।
सत्पात्रें जाहलीं ॥ ३॥
जैशीं समर्थाचीं लेकुरें ।
नाना अलंकारीं सुंदरें ।
मूळपुरुषाचेनि द्वारें ।
तैसे कवी ॥ ४॥
नमूं ऐशिया गणेंद्रा ।
विद्याप्रकाशपूर्णचंद्रा ।
जयाचेनि बोधसमुद्रा ।
भरतें दाटे बळें ॥ ५॥
जो कर्तृत्वास आरंभ ।
मूळपुरुष मूळारंभ ।
जो परात्पर स्वयंभ ।
आदि अंतीं ॥ ६॥
तयापासून प्रमदा ।
इच्छाकुमारी शारदा ।
आदित्यापासून गोदा ।
मृगजळ वाहे ॥ ७॥
जे मिथ्या म्हणतांच गोंवी ।
मायिकपणें लाघवी ।
वक्तयास वेढा लावी ।
वेगळेपणें ॥ ८॥
जे द्वैताची जननी ।
कीं ते अद्वैताची खाणी ।
मूळमाया गवसणी ।
अनंत ब्रह्मांडांची ॥ ९॥
कीं ते अवडंबरी वल्ली ।
अनंत ब्रह्मांडें लगडली ।
मूळपुरुषाची माउली ।
दुहितारूपें ॥ १०॥
वंदूं ऐशी वेदमाता ।
आदिपुरुषाची जे सत्ता ।
आतां आठवीन समर्था ।
सद्गुरूसी ॥ ११॥
जयाचेनि कृपादृष्टी ।
होय आनंदाची वृष्टी ।
तेणें गुणें सर्व सृष्टी ।
आनंदमय ॥ १२॥
कीं तो आनंदाचा जनक ।
सायुज्यमुक्तीचा नायक ।
कैवल्यपददायक ।
अनाथबन्धू ॥ १३॥
मुमुक्षचातकीं सुस्वर ।
करुणां पाहिजे अंबर ।
वोळे कृपेचा जलधर ।
साधकांवरी ॥ १४॥
कीं तें भवार्णवींचें तारूं ।
बोधें पाववी पैलपारू ।
महाआवर्तीं आधारू ।
भाविकांसी ॥ १५॥
कीं तो काळाचा नियंता ।
नाना संकटीं सोडविता ।
कीं ते भाविकाची माता ।
परम स्नेहाळ ॥ १६॥
कीं तो परत्रींचा आधारू ।
कीं तो विश्रांतीचा थारू ।
नातरी सुखाचें माहेरू ।
सुखरूप ॥ १७॥
ऐसा सद्गुरु पूर्णपणीं ।
तुटे भेदाची कडसणी ।
देहेंविण लोटांगणीं ।
तया प्रभूसी ॥ १८॥
साधु संत आणि सज्जन ।
वंदूनियां श्रोतेजन ।
आतां कथानुसंधान ।
सावध ऐका ॥ १९॥
संसार हाचि दीर्घ स्वप्न ।
लोभें वोसणती जन ।
माझी कांता माझें धन ।
कन्या पुत्र माझे ॥ २०॥
ज्ञानसूर्य मावळला ।
तेणें प्रकाश लोपला ।
अंधकारें पूर्ण झाला ।
ब्रह्मगोळ अवघा ॥ २१॥
नाहीं सत्वाचें चांदणें ।
कांहीं मार्ग दिसे जेणें ।
सर्व भ्रांतीचेनि गुणें ।
आपेंआप न दिसे ॥ २२॥
देहबुद्धिअहंकारे ।
निजले घोरती घोरे ।
दुःखें आक्रंदती थोरे ।
विषयसुखाकारणें ॥ २३॥
निजले असतांचि मेले ।
पुनः उपजतांच निजले ।
ऐसे आले आणि गेले ।
बहुत लोक ॥ २४॥
निदसुरेपणेंचि सैरावैरा ।
बहुतीं केल्या येरझारा ।
नेणोनियां परमेश्वरा ।
भोगिले कष्ट ॥ २५॥
त्या कष्टांचें निरसन ।
व्हावया पाहिजे आत्मज्ञान ।
म्हणोनि हें निरूपण ।
अध्यात्मग्रंथीं ॥ २६॥
सकळ विद्यामध्यें सार ।
अध्यात्मविद्येचा विचार ।
दशमाध्यायीं शाङ्‌र्गधर ।
भगवद्गीतेंत बोलिला ॥ २७॥
अध्यात्मविद्या विद्यानां
वादः प्रवदतामहम् ॥
याकारणें अद्वैतग्रंथ ।
अध्यात्मविद्येचा परमार्थ ।
पावावया तोचि समर्थ ।
जो सर्वांगें श्रोता ॥ २८॥
जयाचें चंचळ हृदय ।
तेणें ग्रंथ सोडूंचि नये ।
सोडितां अलभ्य होय ।
अर्थ येथींचा ॥ २९॥
जयास जोडला परमार्थ ।
तेणें पहावा हा ग्रंथ ।
अर्थ शोधितां परमार्थ ।
निश्चयो बाणे ॥ ३०॥
जयास नाहीं परमार्थ ।
तयास न कळे येथींचा अर्थ ।
नेत्रेंविण निधानस्वार्थ ।
अंधास न कळे ॥ ३१॥
एक म्हणती मराठें काये ।
हें तों भल्यानें ऐकों नये ।
तीं मूर्खें नेणती सोयें ।
अर्थान्वयांची ॥ ३२॥
लोहाची मांदूस केली ।
नाना रत्नें सांठविलीं ।
तीं अभाग्यानें त्यागिलीं ।
लोखंड म्हणोनि ॥ ३३॥
तैशी भाषा प्राकृत ।
अर्थ वेदांत आणि सिद्धांत ।
नेणोनि त्यागिती भ्रांत ।
मंदबुद्धीस्तव ॥ ३४॥
अहाच सांपडतां धन ।
त्याग करणें मूर्खपण ।
द्रव्य घ्यावें सांठवण ।
पाहोंचि नये ॥ ३५॥
परिस देखिला अंगणीं ।
मार्गीं सांपडला चिंतामणी ।
अव्हा वेल महागुणी ।
कूपामध्यें ॥ ३६॥
तैसें प्राकृतीं अद्वैत ।
सुगम आणि सप्रचीत ।
अध्यात्म लाभे अकस्मात ।
तरी अवश्य घ्यावें ॥ ३७॥
न करितां व्युत्पत्तीचा श्रम ।
सकळ शास्त्रार्थ होय सुगम ।
सत्समागमाचें वर्म ।
तें हें ऐसें असे ॥ ३८॥
जें व्युत्पत्तीनें न कळे ।
तें सत्समागमें कळे ।
सकळ शास्त्रार्थ आकळे ।
स्वानुभवासी ॥ ३९॥
म्हणोनि कारण सत्समागम ।
तेथें नलगे व्युत्पत्तिश्रम ।
जन्मसार्थकाचें वर्म ।
वेगळेंचि असे ॥ ४०॥
भाषाभेदाश्च वर्तन्ते
अर्थ एको न संशयः ।
पात्रद्वये यथा खाद्यं
स्वादभेदो न विद्यते ॥ १॥
भाषापालटें कांहीं ।
अर्थ वाया जात नाहीं ।
कार्यसिद्धि ते सर्वही ।
अर्थाचपासीं ॥ ४१॥
तथापि प्राकृताकरितां ।
संस्कृताची सार्थकता ।
येऱ्हव्हीं त्या गुप्तार्था ।
कोण जाणे ॥ ४२॥
आतां असो हें बोलणें ।
भाषा त्यागून अर्थ घेणें ।
उत्तम घेऊन त्याग करणें ।
सालीटरफलांचा ॥ ४३॥
अर्थ सार भाषा पोंचट ।
अभिमानें करवी खटपट ।
नाना अहंतेनें वाट ।
रोधिली मोक्षाची ॥ ४४॥
शोध घेतां लक्ष्यांशाचा ।
तेथें आधीं वाच्यांश कैंचा ।
अगाध महिमा भगवंताचा ।
कळला पाहिजे ॥ ४५॥
मुकेपणाचें बोलणें ।
हें जयाचें तोचि जाणें ।
स्वानुभवाचिये खुणें ।
स्वानुभवी पाहिजे ॥ ४६॥
अर्थ जाणे अध्यात्माचा ।
ऐसा श्रोता मिळेल कैंचा ।
जयासि बोलतां वाचेचा ।
हव्यासचि पुरे ॥ ४७॥
परीक्षावंतापुढें रत्न ।
ठेवितां होय समाधान ।
तैसें ज्ञानियापुढें ज्ञान ।
बोलावें वाटे ॥ ४८॥
मायाजाळें दुश्चित होय ।
तें निरूपणें कामा नये ।
संसारिका कळे काय ।
अर्थ येथींचा ॥ ४९॥
व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनंदन ।
बहुशाखा ह्यनंताश्च बुद्धयो ।
अव्यवसायिनाम् ॥ १॥
व्यवसायी जो मळिण ।
त्यासि न कळे निरूपण ।
येथें पाहिजे सावधपण ।
अतिशयेंसीं ॥ ५०॥
नाना रत्नें नाना नाणीं ।
दुश्चितपणें घेतां हानी ।
परीक्षा नेणतां प्राणी ।
ठकला तेथें ॥ ५१॥
तैसें निरूपणीं जाणा ।
आहाच पाहतां कळेना ।
मराठेंचि उमजेना ।
कांहीं केल्या ॥ ५२॥
जेथें निरूपणाचे बोल ।
आणि अनुभवाची ओल ।
ते संस्कृतापरी सखोल ।
अध्यात्मश्रवण ॥ ५३॥
माया ब्रह्म वोळखावें ।
तयास अध्यात्म म्हणावें ।
तरी तें मायेचें जाणावें ।
स्वरूप आधीं ॥ ५४॥
माया सगुण साकार ।
माया सर्व विकार ।
माया जाणिजे विस्तार ।
पंचभूतांचा ॥ ५५॥
माया दृश्य दृष्टीस दिसे ।
मायाभास मनास भासे ।
माया क्षणभंगुर नासे ।
विवेकें पाहतां ॥ ५६॥
माया अनेक विश्वरूप ।
माया विष्णूचें स्वरूप ।
मायेची सीमा अमूप ।
बोलिजे तितुकी थोडी ॥ ५७॥
माया बहुरूप बहुरंग ।
माया ईश्वराचा संग ।
माया पाहतां अभंग ।
अखिल वाटे ॥ ५८॥
माया सृष्टीची रचना ।
माया आपली कल्पना ।
माया तोडितां तुटेना ।
ज्ञानेंविण ॥ ५९॥
ऐशी माया निरूपिली ।
स्वल्प संकेतें बोलिली ।
पुढें वृत्ति सावध केली ।
पाहिजे श्रोतीं ॥ ६०॥
पुढें ब्रह्मनिरूपण ।
निरूपिलें ब्रह्मज्ञान ।
जेणें तुटे मायाभान ।
एकसरें ॥ ६१॥
हरिः ॐ तत्सत् इति
श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सप्तमदशके मंगलाचरणनिरूपणं नाम
प्रथमः समासः ॥ १॥
समास दुसरा : ब्रह्मनिरूपण
श्रीराम ॥ ब्रह्म निर्गुण निराकार ।
ब्रह्म निःसंग निराकार ।
ब्रह्मास नाहीं पारावार ।
बोलती साधू ॥ १॥
ब्रह्म सर्वांस व्यापक ।
ब्रह्म अनेकीं एक ।
ब्रह्म शाश्वत हा विवेक ।
बोलिला शास्त्रीं ॥ २॥
ब्रह्म अच्युत अनंत ।
ब्रह्म सदोदित संत ।
ब्रह्म कल्पनेरहित ।
निर्विकल्प ॥ ३॥
ब्रह्म दृश्यावेगळें । ब्र
ह्म शून्यत्वानिराळें ।
ब्रह्म इन्द्रियांच्या मेळें ।
चोजवेना ॥ ४॥
ब्रह्म दृष्टीस दिसेना ।
ब्रह्म मूर्खास असेना ।
ब्रह्म सद्गुरुविण येइना ।
अनुभवासी ॥ ५॥
ब्रह्म सकळांहूनि थोर ।
ब्रह्मा ऐसें नाहीं सार ।
ब्रह्म सूक्ष्म अगोचर ।
ब्रह्मादिकांसी ॥ ६॥
ब्रह्म शब्दीं ऐसें तैसें ।
बोलिजे त्याहूनि अनारिसें ।
परी तें श्रवणअभ्यासें ।
पाविजे ब्रह्म ॥ ७॥
ब्रह्मास नामें अनंत ।
परी तें ब्रह्म नामातीत ।
ब्रह्मास हे दृष्टांत ।
देतां न शोभती ॥ ८॥
ब्रह्मासारिखें दुसरें ।
पाहतां काय आहे खरें ।
ब्रह्मीं दृष्टांतउत्तरें ।
कदा न साहती ॥ ९॥
यतो वाचो निवर्तन्ते
अप्राप्य मनसा सह ॥
जेथें वाचा निवर्तती ।
मनास नाहीं ब्रह्मप्राप्ती ।
ऐसें बोलिती श्रुती ।
सिद्धांतवचन ॥ १०॥
कल्पनारूप मन पाहीं ।
ब्रह्मीं कल्पनाचि नाहीं ।
म्हणोनि हें वाक्य कांहीं ।
अन्यथा नव्हे ॥ ११॥
आतां मनासि जें अप्राप्त ।
तें कैसेनि होईल प्राप्त ।
ऐसें म्हणाल तरी कृत्य ।
सद्गुरुविण नाहीं ॥ १२॥
भांडारगृहें भरलीं ।
परी असती आडकलीं ।
हातास न येतां किल्ली ।
सर्वही अप्राप्त ॥ १३॥
तरी ते किल्ली कवण ।
मज करावी निरूपण ।
ऐसी श्रोता पुसे खूण ।
वक्तयासी ॥ १४॥
सद्गुरुकृपा तेचि किल्ली ।
जेणें बुद्धी प्रकाशली ।
द्वैतकपाटें उघडलीं ।
एकसरां ॥ १५॥
तेथें सुख असे वाड ।
नाहीं मनासी पवाड ।
मनेंविण कैवाड ।
साधनांचा ॥ १६॥
त्याची मनाविण प्राप्ती ।
कीं वासनेविण तृप्ती ।
तेथें न चले व्युत्पत्ती ।
कल्पनेची ॥ १७॥
तें परेहुनी पर ।
मनबुद्धिअगोचर ।
संग सोडितां सत्वर ।
पाविजे तें ॥ १८॥
संग सोडावा आपुला ।
मग पहावें तयाला ।
अनुभवी तो या बोला ।
सुखावेल गा ॥ १९॥
आपण म्हणजे मीपण ।
मीपण म्हणजे जीवपण ।
जीवपण म्हणजे अज्ञान ।
संग जडला ॥ २०॥
सोडितां तया संगासी ।
ऐक्य होय निःसंगासी ।
कल्पनेविण प्राप्तीसी ।
अधिकार ऐसा ॥ २१॥
मी कोण ऐसें नेणिजे ।
तया नांव अज्ञान बोलिजे ।
अज्ञान गेलिया पाविजे ।
परब्रह्म तें ॥ २२॥
देहबुद्धीचें थोरपण ।
परब्रह्मीं न चले जाण ।
तेथें होतसे निर्वाण ।
अहंभावासी ॥ २३॥
ऊंच नीच नाहीं परी ।
रायारंका एकच सरी ।
झाला पुरुष अथवा नारी ।
तरी एकचि पद ॥ २४॥
ब्राह्मणांचें ब्रह्म तें सोंवळें ।
शूद्राचें ब्रह्म तें ओंवळें ।
ऐसें वेगळें आगळें ।
तेथें असेचिना ॥ २५॥
ऊंच ब्रह्म तें रायासी ।
नीच ब्रह्म तें परिवारासी ।
ऐसा भेद तयापाशीं ।
मुळींच नाहीं ॥ २६॥
सकळांस मिळोन ब्रह्म एक ।
तेथें नाहीं अनेक ।
रंक अथवा ब्रह्मादिक ।
तेथेंचि जाती ॥ २७॥
स्वर्ग मृत्यु आणि पाताळ ।
तिहीं लोकींचे ज्ञाते सकळ ।
सकळांसि मिळोनि एकचि स्थळ ।
विश्रांतीचें ॥ २८॥
गुरुशिष्यां एकचि पद ।
तेथें नाहीं भेदाभेद ।
परी या देहाचा संबंध ।
तोडिला पाहिजे ॥ २९॥
देहबुद्धीच्या अंतीं ।
सकळांसि एकचि प्राप्ती ।
एकं ब्रह्म द्वितीयं नास्ति ।
हें श्रुतीचें वचन ॥ ३०॥
साधु दिसती वेगळाले ।
परी ते स्वस्वरूपीं मिळाले ।
अवघे मिळोनि एकचि झाले ।
देहातीत वस्तु ॥ ३१॥
ब्रह्म नाहीं नवें जुनें ।
ब्रह्म नाहीं अधिक उणें ।
उणें भावील तें सुणें ।
देहबुद्धीचें ॥ ३२॥
देहबुद्धीचा संशयो ।
करी समाधानाचा क्षयो ।
चुके समाधानसमयो ।
देहबुद्धियोगें ॥ ३३॥
देहाचें जें थोरपण ।
तेंचि देहबुद्धीचें लक्षण ।
मिथ्या जाणोन विचक्षण ।
निंदिती देह ॥ ३४॥
देह पावे जंवरी मरण ।
तंवरी धरी देहाभिमान ।
पुन्हा दाखवी पुनरागमन ।
देहबुद्धि मागुती ॥ ३५॥
देहाचेनि थोरपणें ।
समाधानासि आणिलें उणें ।
देह पडेल कोण्या गुणें ।
हेंही कळेना ॥ ३६॥
हित आहे देहातीत ।
म्हणोनि निरूपिती संत ।
देहबुद्धीनें अनहित ।
हो)ऊंचि लागे ॥ ३७॥
सामर्थ्यबळें देहबुद्धि ।
योगियांस तेही बाधी ।
देहबुद्धीची उपाधी ।
पैसावों लागे ॥ ३८॥
म्हणोनि देहबुद्धि झडे ।
तरीच परमार्थ घडे ।
देहबुद्धीनें बिघडे ।
ऐक्यता ब्रह्मींची ॥ ३९॥
विवेक वस्तूकडे ओढी ।
देहबुद्धि तेथूनि पाडी ।
अहंता लावूनि निवडी ।
वेगळेपणें ॥ ४०॥
विचक्षणें याकारणें ।
देहबुद्धि त्यजावी श्रवणें ।
सत्य ब्रह्मीं साचारपणें ।
मिळोन जावें ॥ ४१॥
सत्य ब्रह्म तें कवण ।
ऐसा श्रोता करी प्रश्न ।
प्रत्युत्तर दे आपण ।
वक्ता श्रोतयासी ॥ ४२॥
म्हणे ब्रह्म एकचि असे ।
परी तें बहुविध भासे ।
अनुभव देहीं अनारिसे ।
नाना मतीं ॥ ४३॥
जें जें जया अनुभवलें ।
तेंचि तयासी मानलें ।
तेथेंचि त्याचें विश्वासलें ।
अंतःकरण ॥ ४४॥
ब्रह्म नामरूपातीत ।
असोनि नामें बहुत ।
निर्मळ निश्चळ निवांत ।
निजानन्द ॥ ४५॥
अरूप अलक्ष अगोचर ।
अच्युत अनंत अपरंपार ।
अदृश्य अतर्क्य अपार ।
ऐशीं नामें ॥ ४६॥
नादरूप ज्योतिरूप ।
चैतन्यरूप सत्तारूप ।
स्वस्वरूप साक्षरूप ।
ऐशीं नामें ॥ ४७॥
शून्य आणि सनातन ।
सर्वेश्वर आणि सर्वज्ञ ।
सर्वात्मा जगज्जीवन ।
ऐशीं नामें ॥ ४८॥
सहज आणि सदोदित ।
शुद्ध बुद्ध सर्वातीत ।
शाश्वत आणि शब्दातीत ।
ऐशीं नामें ॥ ४९॥
विशाळ विस्तीर्ण विश्वंभर ।
विमळ वस्तु व्योमाकार ।
आत्मा परमात्मा परमेश्वर ।
ऐशीं नामें ॥ ५०॥
परमात्मा ज्ञानघन ।
एकरूप पुरातन ।
चिद्रूप चिन्मात्र जाण ।
नामें अनाम्याचीं ॥ ५१॥
ऐशीं नामें असंख्यात ।
परी तो परेश नामातीत ।
त्याचा करावया निश्चितार्थ ।
ठेविलीं नामें ॥ ५२॥
तो विश्रांतीचा विश्राम ।
आदिपुरुष आत्माराम ।
तें एकचि परब्रह्म ।
दुसरें नाहीं ॥ ५३॥
तेंचि कळावयाकारणें ।
चौदा ब्रह्मांचीं लक्षणें ।
सांगिजेती तेणें श्रवणें ।
निश्चयो बाणे ॥ ५४॥
खोटें निवडितां एकसरें ।
उरलें तें जाणिजे खरें ।
चौदा ब्रह्में शास्त्राधारें ।
बोलिजेती ॥ ५५॥
हरि ॐ तत्सत् इति
श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सप्तमदशके ब्रह्मनिरूपणं
नाम द्वितीयः समासः ॥ २॥
समास तीसरा : चदुर्ध्शब्रह्मनिरूपण
श्रीराम ॥
श्रोतां व्हावें सावधान ।
आतां सांगतों ब्रह्मज्ञान ।
जेणें होये समाधान ।
साधकांचें ॥ १॥
रत्नें साधाया कारणें ।
मृत्तिका लागे एकवटणें ।
चौदा ब्रह्मांचीं लक्षणें ।
जाणिजे तैसीं ॥ २॥
पदार्थेंविण संकेत ।
द्वैतावेगळा दृष्टांत ।
पूर्वपक्षेंविण सिद्धांत ।
बोलतांचि नये ॥ ३॥
आधीं मिथ्या उभारावें ।
मग तें ओळखोन सांडावें ।
पुढें सत्य तें स्वभावें ।
अंतरीं बाणे ॥ ४॥
म्हणोन चौदा ब्रह्मांचा संकेत ।
बोलिला कळावया सिद्धांत ।
येथें श्रोतीं सावचित्त ।
क्षण एक असावें ॥ ५॥
पहिलें तें शब्दब्रह्म ।
दुजें ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म ।
तिसरें खंब्रह्म ।
बोलिली श्रुती ॥ ६॥
चौथें जाण सर्वब्रह्म ।
पांचवें चैतन्यब्रह्म ।
सहावें सत्ताब्रह्म ।
साक्षिब्रह्म सातवें ॥ ७॥
आठवें सगुणब्रह्म ।
नववें निर्गुण ब्रह्म ।
दहावें वाच्यब्रह्म ।
जाणावें पैं ॥ ८॥
अनुभव तें अकरावें ।
आनंदब्रह्म तें बारावें ।
तदाकार तें तेरावें ।
चौदावें अनिर्वाच्य ॥ ९॥
ऐशीं हीं चौदा ब्रह्में ।
यांचीं निरूपिलीं नामें ।
आतां स्वरूपांचीं वर्में ।
संकेतें दावूं ॥ १०॥
अनुभवेंविण भ्रम ।
या नां शब्दब्रह्म ।
आतां ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म ।
तें एकाक्षर ॥ ११॥
खं शब्दें आकाशब्रह्म ।
महदाकाश व्यापक ब्रह्म ।
आतां बोलिजेल सूक्ष्म ब्रह्म ।
सर्वब्रह्म ॥ १२॥
पंचभूतांचें कुवाडें ।
जें जें तत्त्व दृष्टीस पडे ।
तें तें ब्रह्मचि रोकडें ।
बोलिजेत आहे ॥ १३॥
या नांव सर्वब्रह्म ।
श्रुतिआश्रयाचें वर्म ।
आतां चैतन्यब्रह्म ।
बोलिजेल ॥ १४॥
पंचभूतादि मायेतें ।
चैतन्यचि चेतवितें ।
म्हणोनियां चैतन्यातें ।
चैतन्यब्रह्म बोलिजे ॥ १६॥
चैतन्यास ज्याची सत्ता ।
तें सत्ताब्रह्म तत्त्वतां ।
तये सत्तेस जाणता ।
या नांव साक्षिब्रह्म ॥ १७॥
साक्षित्व जयापासूनी ।
तेंहीं आकळिलें गुणीं ।
सगुणब्रह्म हे वाणी ।
तयासि वदे ॥ १८॥
जेथें नाहीं गुणवार्ता ।
तें निर्गुणब्रह्म तत्त्वतां ।
वाच्यब्रह्म तेंही आतां ।
बोलिजेल ॥ १९॥
या नांव अनुभवब्रह्म ।
आनंदवृत्तीचा धर्म ।
परंतु याचेंही वर्म ।
बोलवेना ॥ २०॥
ऐसें हें ब्रह्म आनंद ।
तदाकार तें अभेद ।
अनिर्वाच्य संवाद ।
तुटोनि गेला ॥ २१॥
ऐशीं हीं चौदा ब्रह्में ।
निरूपिलीं अनुक्रमें ।
साधकें पाहतां भ्रमें ।
बाधिजेना ॥ २२॥
ब्रह्म जाणावें शाश्वत ।
माया तेचि अशाश्वत ।
चौदा ब्रह्मांचा सिद्धांत ।
होईल आतां ॥ २३॥
शब्दब्रह्म तें शाब्दिक ।
अनुभवेंविण मायिक ।
शाश्वताचा विवेक ।
तेथें नाहीं ॥ २४॥
जेथें क्षर ना अक्षर ।
तेथें कैंचें ओमित्येकाक्षर ।
शाश्वताचा विचार ।
तेथें न दिसे ॥ २५॥
खंब्रह्म ऐसें वचन ।
तरी शून्यातें नाशी ज्ञान ।
शाश्वताचें अधिष्ठान ।
तेथें न दिसे ॥ २६॥
सर्वत्रांस होतो अंत ।
हें तों प्रगटचि दिसत ।
प्रळय बोलिला निश्चित ।
वेदांतशास्त्रीं ॥ २७॥
ब्रह्मप्रळय मांडेल जेथें ।
भूतान्वय कैंचा तेथें ।
म्हणोनिअ सर्वब्रह्मातें ।
नाश आहे ॥ २८॥
अचळासी आणी चळण ।
निर्गुणास लावितां गुण ।
आकारास विचक्षण ।
मानीतना ॥ २९॥
जें निर्माण पंचभूत ।
तें प्रत्यक्ष नाशवंत ।
सर्वब्रह्म हे मात ।
घडे केंवीं ॥ ३०॥
असो आतां हें बहुत ।
सर्वब्रह्म नाशवंत ।
वेगळेपणास अंत ।
पाहणें कैंचें ॥ ३१॥
आतां जयास चेतवावें ।
तेंचि मायिक स्वभावें ।
तेथें चैतन्याच्या नांवें ।
नाश आला ॥ ३२॥
परिवारेंविण सत्ता ।
ते सत्ता नव्हे तत्त्वतां ।
पदार्थेंविण साक्षता ।
तेही मिथ्या ॥ ३३॥
सगुणास नाश आहे ।
प्रत्यक्षास प्रमाण काये ।
सगुणब्रह्म निश्चयें ।
नाशवंत ॥ ३४॥
निर्गुण ऐसें जें नांव ।
त्या नांवास कैंचा ठाव ।
गुणेंवीण गौरव ।
येईल कैंचें ॥ ३५॥
माया जैसें मृगजळ ।
ऐसें बोलती सकळ ।
कां तें कल्पनेचें आभाळ ।
नाथिलेंचि ॥ ३६॥
ग्रामो नास्ति कुतः सीमा ।
जन्मेंविण जीवात्मा ।
अद्वैतासी उपमा ।
द्वैताची असे ॥ ३७॥
मायेविरहित सत्ता ।
पदार्थाविण जाणता ।
अविद्येविण चैतन्यता ।
कोणास आली ॥ ३८॥
सत्ता चैतन्यता साक्षी ।
सर्वही गुणांचिये पाशीं ।
ठायींचें निर्गुण त्यासीं ।
गुण कैंचें ॥ ३९॥
ऐसें जें गुणरहित ।
तेथें नामाचा संकेत ।
तोचि जाणावा अशाश्वत ।
निश्चयेंसीं ॥ ४०॥
निर्गुण ब्रह्मासी संकेतें ।
नामें ठेविलीं बहुतें ।
तें वाच्यब्रह्म त्यातें ।
नाश आहे ॥ ४१॥
आनंदाचा अनुभव ।
हाही वृत्तीचाच भाव ।
तदाकारीं ठाव ।
वृत्तीस नाहीं ॥ ४२॥
अनिर्वाच्य याकारणें ।
संकेतवृत्तीच्या गुणें ।
तया संकेतास उणें ।
निवृत्तीनें आणिलें ॥ ४३॥
अनिर्वाच्य ते निवृत्ती ।
तेचि उन्मनीची स्थिती ।
निरुपाधि विश्रांती ।
योगियांची ॥ ४४॥
वस्तु जे कां निरुपाधी ।
तेचि सहज समाधी ।
जेणें तुटे आधिव्याधी ।
भवदुःखाची ॥ ४५॥
जो उपाधीचा अंत ।
तोचि जाणावा सिद्धांत ।
सिद्धांत आणि वेदांत ।
धादांत आत्मा ॥ ४६॥
असो ऐसें जें शाश्वत ब्रह्म ।
जेथें नाहीं मायाभ्रम ।
अनुभवी जाणे वर्म ।
स्वानुभवें ॥ ४७॥
आपुलेनि अनुभवें ।
कल्पनेसि मोडावें ।
मग सुकाळीं पडावें ।
अनुभवाचे ॥ ४८॥
निर्विकल्पासि कल्पावें ।
कल्पना मोडे स्वभावें ।
मग नसोनि असावें ।
कल्पकोटी ॥ ४९॥
कल्पनेचें एक बरें ।
मोहरितांच मोहरे ।
स्वरूपीं घालितां भरे ।
निर्विकल्पीं ॥ ५०॥
निर्विकल्पास कल्पितां ।
कल्पनेचि नुरे वार्ता ।
निःसंगास भेटों जातां ।
निःसंग होइजे ॥ ५१॥
पदार्था ऐसें ब्रह्म नव्हे ।
मा तें हातीं धरूनि द्यावें ।
असो हें अनुभवावें ।
सद्गुरुमुखें ॥ ५२॥
पुढें कथेच्या अन्वयें ।
केलाचि करूं निश्चये ।
जेणें अनुभवास ये ।
केवळ ब्रह्म ॥ ५३॥
हरि ॐ तत्सत्
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके
चतुर्दशब्रह्मनिरूपणं
नाम तृतीयः समासः ॥ ३॥
समास चवथा :
विमलब्रह्मनिरूपण श्रीराम ॥
ब्रह्म नभाहूनि निर्मळ ।
पाहतां तैसेंचि पोकळ ।
अरूप आणि विशाळ ।
मर्यादेवेगळें ॥ १॥
एकवीस स्वर्गें सप्त पाताळ ।
मिळोन एक ब्रह्मगोळ ।
ऐसें अनंत तें निर्मळ ।
व्यापून असे ॥ २॥
अनंत ब्रह्मांडांखालतें ।
अनंत ब्रह्मांडांवरुतें ।
तेणेंविण स्थळ रितें ।
अणुमात्र नाहीं ॥ ३॥
जळीं स्थळीं काष्ठीं पाषाणीं ।
ऐशी वदे लोकवाणी ।
तेणेंविण रिता प्राणी ।
एकही नाहीं ॥ ४॥
जळचरां जैसें जळ ।
बाह्य अभ्यंतरीं निखळ ।
तैसें ब्रह्म हें केवळ ।
जीवमात्रासी ॥ ५॥
जळावेगळा ठाव आहे ।
ब्रह्माबाहेरी जातां न ये ।
म्हणोनि उपमा न साहे ।
जळाची तया ॥ ६॥
आकाशाबाहेरी पळों जातां ।
पुढें आकाशचि तत्त्वतां ।
तैसा तया अनंता ।
अंतचि नाहीं ॥ ७॥
परी जें अखंड भेटलें ।
सर्वांगास लिगडिलें ।
अति निकट परी चोरलें ।
सकळांसि जें ॥ ८॥
तयामध्येंचि असिजे ।
परी तयासी नेणिजे ।
उपजे भास नुपजे ।
परब्रह्म तें ॥ ९॥
आकाशामध्यें आभाळ ।
तेणें आकाश वाटे डहुळ ।
परी तें मिथ्या निवळ ।
आकाशचि असे ॥ १०॥
नेहार देतां आकाशीं ।
चक्रें दिसती डोळ्यांसी ।
तैसें दृश्य ज्ञानियांसी ।
मिथ्यारूप ॥ ११॥
मिथ्याचि परी आभासे ।
निद्रितांसी स्वप्न जैसें ।
जागा झालिया आपैसें ।
बुझों लागे ॥ १२॥
तैसें आपुलेनि अनुभवें ।
ज्ञानें जागृतीस यावें ।
मग मायिक स्वभावें ।
कळों लागे ॥ १३॥
आतां असो हें कुवाडें ।
जें ब्रह्मांडापैलीकडे ।
तेंचि आतां निवाडें ।
उमजोन दावूं ॥ १४॥
ब्रह्म ब्रह्मांडीं कालवलें ।
पदार्थमात्रासि व्यापून ठेलें ।
सर्वांमध्यें विस्तारलें ।
अंशमात्रें ॥ १५॥
ब्रह्मामध्यें सृष्टी भासे ।
सृष्टीमध्यें ब्रह्म असे ।
अनुभव घेतां आभासे ।
अंशमात्रें ॥ १६॥
अंशमात्रें सृष्टीभीतरीं ।
बाहेरी मर्यादा कोण करी ।
सगळें ब्रह्म ब्रह्मांडोदरीं ।
माईल कैसें ॥ १७॥
अमृतीमध्यें आकाश ।
सगळें सांठवतां प्रयास ।
म्हणोन तयाचा अंश ।
बोलिजे तो ॥ १८॥
ब्रह्म तैसें कालवलें ।
परी तें नाहीं हालवलें ।
सर्वांत परी संचलें ।
संचलेपणें ॥ १९॥
पंचभूतीं असे मिश्रित ।
परंतु तें पंचभूतातीत ।
पंकीं आकाशीं अलिप्त ।
असोनि जैसें ॥ २०॥
ब्रह्मास दृष्टांत न घडे ।
बुझावया देणें घडे ।
परी दृष्टांतीं साहित्य पडे ।
विचारितां आकाश ॥ २१॥
खंब्रह्म ऐशी श्रुती ।
गगनसदृशं हे स्मृती ।
म्हणोन ब्रह्मास दृष्टांतीं ।
आकाश घडे ॥ २२॥
काळिमा नसतां पितळ ।
मग तें सोनेंचि केवळ ।
शून्यत्व नसतां निर्मळ ।
आकाश ब्रह्म ॥ २३॥
म्हणोन ब्रह्म जैसें गगन ।
आणि माया जैसा पवन ।
आढळे परी दर्शन ।
नव्हे त्याचें ॥ २४॥
शब्दसृष्टीची रचना ।
होत जात क्षणक्षणां ।
परंतु ते स्थिरावेना ।
वायूच ऐसी ॥ २५॥
असो ऐशी माया मायिक ।
शाश्वत तें ब्रह्म एक ।
पाहों जातां अनेक ।
व्यापून असे ॥ २६॥
पृथ्वीसि भेदूनि आहे ।
परी तें ब्रह्म कठिण नव्हे ।
दुजी उपमा न साहे ।
तया मृदुत्वासी ॥ २७॥
पृथ्वीहूनि मृदु जळ ।
जळाहूनि तो अनळ ।
अनळाहूनि कोमळ ।
वायु जाणावा ॥ २८॥
वायूहूनि तें गगन ।
अत्यंतचि मृदु जाण ।
गगनाहूनि मृदु पूर्ण ।
ब्रह्म जाणावें ॥ २९॥
वज्रास असे भेदिलें ।
परी मृदुत्व नाहीं गेलें ।
उपमेरहित संचलें ।
कठिण ना मृदु ॥ ३०॥
पृथ्वीमध्यें व्यापूनि असे ।
पृथ्वी नासे तें न नासे ।
जळ शोषे तें न शोषे ।
जळीं असोनी ॥ ३१॥
तेजीं असे परी जळेना ।
पवनीं असे तरी चळेना ।
गगनीं असे परी कळेना ।
परब्रह्म तें ॥ ३२॥
शरीरीं अवघें व्यापलें ।
परी तें नाहीं आढळलें ।
जवळीच दुरावलें ।
नवल कैसें ॥ ३३॥
सन्मुखचि चहूंकडे ।
तयामध्यें पाहणें घडे ।
बाह्याभ्यंतरीं रोकडें ।
सिद्धचि आहे ॥ ३४॥
तयांमध्येंचि आपण ।
आपणां सबाह्य तें जाण ।
दृश्या वेगळी खूण ।
गगनासारिखी ॥ ३५॥
कांहीं नाहींसें वाटलें ।
तेथेंचि तें कोंदाटलें ।
जैसें न दिसें आपुलें ।
आपणासि धन ॥ ३६॥
जो जो पदार्थ दृष्टीस पडे ।
तें त्या पदार्था पैलीकडे ।
अनुभवे हें कुवाडें ।
उकलावें ॥ ३७॥
मागें पुढें आकाश ।
पदार्थेंविण जो पैस ।
पृथ्वीविण भकाश ।
एकरूप ॥ ३८॥
जें जें रूप आणि नाम ।
तो तो नाथिलाचि भ्रम ।
नामरूपातीत वर्म ।
अनुभवी जाणती ॥ ३९॥
नभीं धूम्राचे डोंगर ।
उचलती थोर थोर ।
तैसें दावी वोडंबर ।
मायादेवी ॥ ४०॥
ऐशी माया अशाश्वत ।
ब्रह्म जाणावें शाश्वत ।
सर्वांठायीं सदोदित ।
भरलें असे ॥ ४१॥
पोथी वाचूं जातां पाहे ।
मातृकामध्यें भरलें आहे ।
नेत्रीं रिघोनियां राहे ।
मृदुपणें ॥ ४२॥
श्रवणें शब्द ऐकतां ।
मनें विचार पाहतां ।
मना सबाह्य तत्त्वतां ।
परब्रह्म तें ॥ ४३॥
चरणीं चालतां मार्गीं ।
जें आडळे सर्वांगीं ।
करें घेतां वस्तुलागीं ।
आडवें ब्रह्म ॥ ४४॥
असो इंद्रियसमुदाव ।
तयामध्यें वर्ते सर्व ।
जाणों जातां मोडे हांव ।
इंद्रियांची ॥ ४५॥
जें जवळीच असे ।
पांहों जातां न दिसे ।
न दिसोन वसे ।
कांहीं एक ॥ ४६॥
जें अनुभवेंचि जाणावें ।
सृष्टीचेनि अभावें ।
आपुलेनि स्वानुभवें ।
पाविजे ब्रह्म ॥ ४७॥
ज्ञानदृष्टीचें देखणें ।
चर्मदृष्टी पाहों नेणे ।
अंतरवृत्तीचिये खुणे ।
अंतरवृत्ति साक्ष ॥ ४८॥
जाणे ब्रह्म जाणे माया ।
जाणे अनुभवाच्या ठाया ।
ते येक जाणावी तुर्या ।
सर्वसाक्षिणी ॥ ४९॥
साक्षत्व वृत्तीचें कारण ।
उन्मनी ते निवृत्ति जाण ।
जेथें विरे जाणपण ।
विज्ञान तें ॥ ५०॥
जेथें अज्ञान सरे ।
ज्ञान तेंही नुरे ।
विज्ञानवृत्ति मुरे ।
परब्रह्मीं ॥ ५१॥
ऐसें ब्रह्म शाश्वत ।
जेथें कल्पनेसी अंत ।
योगिजना एकांत ।
अनुभवें जाणावा ॥ ५२॥
हरि ॐ तत्सत्
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके
विमलब्रह्मनिरूपणं नाम
चतुर्थः समासः ॥ ४॥
समास पांचवा :
द्वैतकल्पनानिरसन श्रीराम ॥
केवळब्रह्म जें बोलिलें ।
तें अनुभवास आलें ।
आणि मायेचेंहि लागलें ।
अनुसंधान ॥ १॥
ब्रह्म अंतरीं प्रकाशे ।
आणि मायाही प्रत्यक्ष दिसे ।
आतां हें द्वैत निरसे ।
कवणेपरी ॥ २॥
तरी आतां सावधान ।
एकाग्र करूनियां मन ।
मायाब्रह्म हें कवण ।
जाणताहे ॥ ३॥
सत्य ब्रह्माचा संकल्प ।
मिथ्या मायेचा विकल्प ।
ऐशिया द्वैताचा जल्प ।
मनचि करी ॥ ४॥
जाणे ब्रह्म जाणे माया ।
ते येक जाणावी तुर्या ।
सर्व जाणे म्हणोनियां ।
सर्वसाक्षिणी ॥ ५॥
ऐक तुर्येचें लक्षण ।
जेथें सर्व जाणपण ।
सर्वचि नाहीं कवण ।
जाणेल गा ॥ ६॥
संकल्पविकल्पाची सृष्टी ।
जाली मनाचियें पोटीं ।
तें मनचि मिथ्या शेवटीं ।
साक्षी कवणु ॥ ७॥
साक्षत्व चैतन्यत्वसत्ता ।
हे गुण ब्रह्माचिया माथां ।
आरोपले जाण वृथा ।
मायागुणें ॥ ८॥
घटामठाचेनि गुणें ।
त्रिविधा आकाश हें बोलणें ।
मायेचेनि खरेंपणें ।
गुण ब्रह्मीं ॥ ९॥
जंव खरेपण मायेसी ।
तंवचि साक्षित्व ब्रह्मासी ।
मायेअविद्येचे निरासीं ।
द्वैत कैंचें ॥ १०॥
म्हणोनि सर्वसाक्षी मन ।
तेंचि जालिया उन्मन ।
मग तुर्यारूप ज्ञान ।
तें मावळोन गेलें ॥ ११॥
जयास द्वैत भासलें ।
तें मन उन्मन झालें ।
द्वैताअद्वैतांचें तुटलें ।
अनुसंधान ॥ १२॥
एवं द्वैत आणि अद्वैत ।
होये वृत्तीचा संकेत ।
वृत्ति झालिया निर्वृत्त ।
द्वैत कैंचें ॥ १३॥
वृत्तिरहित जें ज्ञान ।
तेंचि पूर्ण समाधान ।
जेथें तुटे अनुसंधान ।
मायाब्रह्मींचें ॥ १४॥
मायाब्रह्म ऐसा हेत ।
मनें कल्पिला संकेत ।
ब्रह्म कल्पनेरहित ।
जाणती ज्ञानी ॥ १५॥
जें मनबुद्धिअगोचर ।
जें कल्पनेहून पर ।
तें अनुभवितां साचार ।
द्वैत कैंचें ॥ १६॥
द्वैत पाहतां ब्रह्म नसे ।
ब्रह्म पाहतां द्वैत नासे ।
द्वैताद्वैत भासे ।
कल्पनेसी ॥ १७॥
कल्पना माया निवारी ।
कल्पना ब्रह्म थावरी ।
संशय धरी आणि वारी ।
तेही कल्पना ॥ १८॥
कल्पना करी बंधन ।
कल्पना दे समाधान ।
ब्रह्मीं लावी अनुसंधान ।
तेही कल्पना ॥ १९॥
कल्पना द्वैताची माता ।
कल्पनाचि ज्ञप्ति तत्त्वता ।
बद्धता आणि मुक्तता ।
कल्पनागुणें ॥ २०॥
कल्पना अंतरीं सबळ ।
नसते दावी ब्रह्मगोळ ।
क्षण एक ते निर्मळ ।
स्वरूप कल्पी ॥ २१॥
क्षण एक धोका वाहे ।
क्षण एक स्थिर राहे ।
क्षण एक पाहे ।
विस्मित हौनी ॥ २२॥
क्षण एकांत उमजे ।
क्षण एक निर्बुजे ।
नाना विकार करिजे ।
ते कल्पना जाणावी ॥ २३॥
कल्पना जन्माचें मूळ ।
कल्पना भक्तीचें फळ ।
कल्पना तेचि केवळ ।
मोक्षदात्री ॥ २४॥
असो ऐशी हे कल्पना ।
साधनें दे समाधाना ।
येऱ्हवीं हे पतना ।
मूळच कीं ॥ २५॥
म्हणोनि सर्वांचें मूळ ।
ते हे कल्पनाचि केवळ ।
इचें केलिया निर्मूळ ।
ब्रह्मप्राप्ती ॥ २६॥
श्रवण आणि मनन ।
निजध्यासें समाधान ।
मिथ्या कल्पनेचें भान ।
उडोनि जाय ॥ २७॥
शुद्ध ब्रह्माचा निश्चय ।
करी कल्पनेचा जय ।
निश्चितार्थें संशय ।
तुटोनि जाय ॥ २८॥
मिथ्या कल्पनेचें कोडें ।
कैसें राहे साचापुढें ।
जैसें सूर्याचेनि उजेडें ।
नासे तम ॥ २९॥
तैसें ज्ञानाचेनि प्रकाशें ।
मिथ्या कल्पना हे नासे ।
मग हें तुटे आपैसें ।
द्वैतानुसंधान ॥ ३०॥
कल्पनेनें कल्पना उडे ।
जैसा मृगें मृग सांपडे ।
कां शरें शर आतुडे ।
आकाशमार्गीं ॥ ३१॥
शुद्ध कल्पनेचें बळ ।
झालिया नासे शबल ।
हेंचि वचन प्रंजळ ।
सावध ऐका ॥ ३२॥
शुद्ध कल्पनेची खूण ।
स्वयें कल्पिजे निर्गुण ।
स्वस्वरूपीं विस्मरण ।
पडोंचि नेदी ॥ ३३॥
सदा स्वरूपानुसंधान ।
करी द्वैताचें निरसन ।
अद्वैतनिश्चयाचें ज्ञान ।
तेचि शुद्ध कल्पना ॥ ३४॥
अद्वैत कल्पी ते शुद्ध ।
द्वैत कल्पी ते अशुद्ध ।
अशुद्ध तेंचि प्रसिद्ध ।
शबल जाणावें ॥ ३५॥
शुद्ध कल्पनेचा अर्थ ।
अद्वैताचा निश्चितार्थ ।
आणि शबल ते व्यर्थ ।
द्वैत कल्पी ॥ ३६॥
अद्वैतकल्पना प्रकाशे ।
तेच क्षणीं द्वैत नासे ।
द्वैतासरिसी निरसे ।
शबलकल्पना ॥ ३७॥
कल्पनेनें कल्पना सरे ।
ऐसें जाणावें चतुरें ।
शबल गेलियानंतरें ।
उरली ती शुद्ध ॥ ३८॥
शुद्ध कल्पनेचें रूप ।
तेंचि कल्पी स्वरूप ।
स्वरूप कल्पितां तद्रूप ।
होय आपण ॥ ३९॥
कल्पनेसी मिथ्यत्व आलें ।
सहजचि तद्रूप झालें ।
आत्मनिश्चयें नाशिलें ।
कल्पनेसी ॥ ४०॥
जेचि क्षणीं निश्चय चळे ।
तेचि क्षणीं द्वैत उफाळे ।
जैसा अस्तमानीं प्रबळे ।
अंधकार ॥ ४१॥
तैसें ज्ञान होतां मलिन ।
अज्ञान प्रबळे जाण ।
याकारणें श्रवण ।
अखंड असावें ॥ ४२॥
आतां असो हें बोलणें जालें ।
आशंका फेडूं येका बोलें ।
जयास द्वैत भासलें ।
तें तूं नव्हेसी सर्वथा ॥ ४३॥
मागील आशंका फिटली ।
इतुकेन ही कथा संपली ।
पुढें वृत्ति सावध केली ।
पाहिजे श्रोतीं ॥ ४४॥
हरिॐ तत्सत् इति
श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सप्तमदशके
द्वैतकल्पनानिरसननिरूपणं नाम
पंचमः समासः ॥ ५॥
समास सहावा :
बद्धमुक्‌तनिरूपण श्रीराम ॥
अद्वैतब्रह्म निरूपिलें ।
जें कल्पनेरहित संचलें ।
क्षणएक तदाकार केलें ।
मज या निरूपणें ॥ १॥
परी म्यां तदाकार व्हावें ।
ब्रह्मचि होऊन असावें ।
पुनः संसारास न यावें ।
चंचळपणें सर्वथा ॥ २॥
कल्पनारहित जें सुख ।
तेथें नाहीं संसारदुःख ।
म्हणोनि तेंचि एक ।
होऊन असावें ॥ ३॥
ब्रह्मचि होइजे श्रवणें ।
पुन्हां वृत्तिवरी लागे येणें ।
ऐसें सदा येणें जाणें ।
चुकेना कीं ॥ ४॥
मनें अंतरिक्षीं जावें ।
क्षणएक ब्रह्मचि व्हावें ।
पुन्हां तेथून कोसळावें ।
वृत्तिवरी मागुती ॥ ५॥
प्रत्यावृत्ति सैरावैरा ।
किती करूं येरज़ारा ।
पायीं लावूनियां दोरा ।
कीटक जैसा ॥ ६॥
उपदेशकाळीं तदाकार ।
होतां पडे हें शरीर ।
अथवा नेणें आपपर ।
ऐसें झालें पाहिजे ॥ ७॥
ऐसें नसतां जें बोलणें ।
तेंचि वाटे लाजिरवाणें ।
ब्रह्म होऊन संसार करणें ।
हेंही विपरीत दिसे ॥ ८॥
जो स्वयें ब्रह्मचि झाला ।
तो मागुता कैसा आला ।
ऐसें ज्ञान माझें मजला ।
प्रशस्त न वाटे ॥ ९॥
ब्रह्मचि होऊन जावें ।
कां तें संसारीच असावें ।
दोहींकडे भरंगळावें ।
किती म्हणोनि ॥ १०॥
निरूपणीं ज्ञान प्रबळे ।
उठोन जातां तें मावळे ।
मागुता काम क्रोध खवळे ।
ब्रह्मरूपासी ॥ ११॥
ऐसा कैसा ब्रह्म झाला ।
दोहींकडे अंतरला ।
वोडगस्तपणेंचि गेला ।
संसार त्याचा ॥ १२॥
घेतां ब्रह्मसुखाची गोडी ।
संसारिक मागें वोढी ।
संसार करितां आवडी ।
ब्रह्मीं उपजे मागुती ॥ १३॥
ब्रह्मसुख नेलें संसारें ।
संसार गेला ज्ञानद्वारें ।
दोहीं अपुरीं पुरें ।
एकही नाहीं ॥ १४॥
याकारणें माझें चित्त ।
चंचळ झालें दुश्चित ।
काय करणें निश्चितार्थ ।
एकही नाहीं ॥ १५॥
ऐसा श्रोता करी विनंती ।
आतां रहावें कोणे रीतीं ।
म्हणे अखंड माझी मती ।
ब्रह्माकार नाहीं ॥ १६॥
आतां याचें प्रत्युत्तर ।
वक्ता देईल सुंदर ।
श्रोतीं व्हावें निरुत्तर ।
क्षण एक आतां ॥ १७॥
ब्रह्मचि होऊन जे पडले ।
तेचि मुक्तिपदास गेले ।
येर ते काय बुडाले ।
व्यासादिक ॥ १८॥
श्रोता विनंती करी पुढती ।
शुक मुक्तो वामदेवो वा हे श्रुती ।
दोघेचि मुक्त आदिअंतीं ।
बोलत असे ॥ १९॥
वेदें बद्ध केले सर्व ।
मुक्त शुक वामदेव ।
वेदवचनीं अभाव ।
कैसा धरावा ॥ २०॥
ऐसा श्रोता वेदाधारें ।
देता झाला प्रत्युत्तरें ।
दोघेचि मुक्त अत्यादरें ।
प्रतिपाद्य केले ॥ २१॥
वक्ता बोले याउपरी ।
दोघेचि मुक्त सृष्टीवरी ।
ऐसें बोलतां उरी ।
कोणास आहे ॥ २२॥
बहु ऋषि बहु मुनी ।
सिद्ध योगी आत्मज्ञानी ।
झाले पुरुष समाधानी ।
असंख्यात ॥ २३॥
प्रऱ्हादनारदपराशरपुंडरीक-
व्यासांबरीषशुकशौनकभीष्मदाल्भ्यान् ।
रुक्मांगदार्जुनवसिष्ठविभीषणादीन्
पुण्यानिमान्परमभागवतान्स्मरामि ॥ १॥
कविऱरिरंतरिक्षः प्रबुद्धः पिप्पलायनः ।
आविऱोत्रो ।
अथ द्रुमिलश्चमसः करभाजनः ॥ २॥
यांहीवेगळे थोर थोर ।
ब्रह्मा विष्णु महेश्वर ।
आदिकरून दिगंबर ।
विदेहादिक ॥ २४॥
शुक वामदेव मुक्त झाले ।
येर हे अवघेच बुडाले ।
या वचनें विश्वासले ।
ते पढतमूर्ख ॥ २५॥
तरी वेद कैसा बोलिला ।
तो काय तुम्हीं मिथ्या केला ।
ऐकोन वक्ता देता झाला ।
प्रत्युत्तर ॥ २६॥
वेद बोलिला पूर्वपक्ष ।
मूर्ख तेथेंचि लावी लक्ष ।
साधु आणि व्युत्पन्न दक्ष ।
त्यांस हें न माने ॥ २७॥
तथापि हें जरी मानलें ।
तरी वेदसामर्थ्य बुडालें ।
वेदाचेनि उद्धरिलें ।
न वचे कोणा ॥ २८॥
वेदाअंगीं सामर्थ्य नसे ।
तरी या वेदासि कोण पुसे ।
म्हणोनि वेदीं सामर्थ्य असे ।
जन उद्धरावया ॥ २९॥
वेदाक्षर घडे ज्यासी ।
तो बोलिजे पुण्यराशी ।
म्हणोनि वेदीं सामर्थ्यासी ।
काय उणें ॥ ३०॥
वेद शास्त्र पुराण ।
भाग्यें झालिया श्रवण ।
तेणें होइजे पावन ।
हें बोलती साधु ॥ ३१॥
श्लोक अथवा श्लोकार्ध ।
नाहीं तरी श्लोकपाद ।
श्रवण होतां एक शब्द ।
नाना दोष जाती ॥ ३२॥
वेद शास्त्रीं पुराणीं ।
ऐशा वाक्यांच्या आयणी ।
अगाध महिमा व्यासवाणी ।
वदोनि गेली ॥ ३३॥
एकाक्षर होतां श्रवण ।
तात्काळचि होइजे पावन ।
ऐसें ग्रंथाचें महिमान ।
ठायीं ठायीं बोलिलें ॥ ३४॥
दोहींवेगळा तिजा नुद्धरे ।
तरी महिमा कैंचा उरे ।
असो हें जाणिजे चतुरें ।
येरां गाथागोवी ॥ ३५॥
वेद शास्त्रें पुराणें ।
कैशीं होती अप्रमाणें ।
दोघावांचूनि तिसरा कोणें ।
उद्धरावा ॥ ३६॥
म्हणसी काष्ठ होऊनि पडिला ।
तोचि एक मुक्त झाला ।
शुक तोही अनुवादला ।
नाना निरूपणें ॥ ३७॥
शुक मुक्त ऐसें वचन ।
वेद बोलिला हें प्रमाण ।
परी तो नव्हता अचेतन ।
ब्रह्माकार ॥ ३८॥
अचेतन ब्रह्माकार ।
असता शुक योगीश्वर ।
तरी सारासार विचार ।
बोलणें न घडे ॥ ३९॥
जो ब्रह्माकार झाला ।
तो काष्ठ होऊन पडिला ।
शुक भागवत बोलिला ।
परीक्षितीपुढें ॥ ४०॥
निरूपण हें सारासार ।
बोलिला पाहिजे विचार ।
धांडोळावें चराचर ।
दृष्टांताकारणें ॥ ४१॥
क्षण एक ब्रह्मचि व्हावें ।
क्षण एक दृश्य धांडोळावें ।
नाना दृष्टांतीं संपादावें ।
वक्तृत्वासी ॥ ४२॥
असो भागवतनिरूपण ।
शुक बोलिला आपण ।
तया अंगीं बद्धपण ।
लावूं नये कीं ॥ ४३॥
म्हणोनि बोलतां चालतां ।
निचेष्टित पडिलें नसतां ।
मुक्ति लाभे सायुज्यता ।
सद्गुरुबोधें ॥ ४४॥
येक मुक्त एक नित्यमुक्त ।
एक जाणावे जीवन्मुक्त ।
येक योगी विदेहमुक्त ।
समाधानी ॥ ४५॥
सचेतन ते जीवन्मुक्त ।
अचेतन ते विदेहमुक्त ।
दोहीवेगळे नित्यमुक्त ।
योगेश्वर जाणावे ॥ ४६॥
स्वरूपबोधें स्तब्धता ।
ते जाणावी तटस्थता ।
तटस्थता आणि स्तब्धता ।
हा देहसंबंध ॥ ४७॥
येथें अनुभवासीच कारण ।
येर सर्व निष्कारण ।
तृप्ति पावावी आपण ।
आपुल्या स्वानुभवें ॥ ४८॥
कंठमर्याद जेविला ।
त्यास म्हणती भुकेला ।
तेणें शब्दें जाजावला ।
हें तों घडेना ॥ ४९॥
स्वरूपीं नाहीं देह ।
तेथें कायसा संदेह ।
बद्ध मुक्त ऐसा भाव ।
विदेहाचकडे ॥ ५०॥
देहबुद्धी धरून चिंतीं ।
मुक्त ब्रह्मादिक नव्हेती ।
तेथें शुकाची कोण गती ।
मुक्तपणाची ॥ ५१॥
मुक्तपण हेंचि बद्ध ।
मुक्त बद्ध हें अबद्ध ।
स्वस्वरूप स्वतःसिद्ध ।
बद्ध ना मुक्त ॥ ५२॥
मुक्तपणाची पोटीं शिळा ।
बांधतां जाइजे पाताळा ।
देहबुद्धीची अर्गळा ।
स्वरूपीं न संटे ॥ ५३॥
मीपणापासून सुटला ।
तोचि एक मुक्त जाहला ।
मुका अथवा बोलिला ।
तरी तो मुक्त ॥ ५४॥
जयास बांधावें तें वाव ।
तेथें कैंचा मुक्तभाव ।
पाहों जातां सकळ वाव ।
गुणवार्ता ॥ ५५॥
बद्धो मुक्त इति व्याख्या
गुणतो न मे वस्तुतः ।
गुणस्य मायामूलत्वान्न मे
मोक्षो न बंधनम् ॥ १॥
तत्त्वज्ञाता परमशुद्ध ।
तयासि नाहीं मुक्त बद्ध ।
मुक्त बद्ध हा विनोद ।
मायागुणें ॥ ५६॥
जेथें नाम रूप हें सरे ।
तेथें मुक्तपण कैंचें उरे ।
मुक्त बद्ध हें विसरे ।
विसरपणेंशीं ॥ ५७॥
बद्ध मुक्त झाला कोण ।
ऐसा श्रोता करी प्रश्न ।
बाधक जाणावें मीपण ।
धर्त्यास बाधी ॥ ५८॥
एवं हा अवघा श्रम ।
अहंतेचा जाण भ्रम ।
मायातीत जो विश्राम ।
सेविला नाहीं ॥ ५९॥
असो बद्धता आणि मुक्तता ।
आली कल्पनेच्या माथां ।
ते कल्पना तरी तत्त्वतां ।
साच आहे ॥ ६०॥
म्हणोनि हें मृगजळ ।
माया नाथिलें आभाळ ।
स्वप्न मिथ्या तात्काळ ।
जागृतीस होय ॥ ६१॥
स्वप्नीं बद्ध मुक्त झाला ।
तो जागृतीस नाहीं आला ।
कैंचा कोण काय झाला ।
कांहीं कळेना ॥ ६२॥
म्हणोन मुक्त विश्वजन ।
जयांस झालें आत्मज्ञान ।
शुद्धज्ञानें मुक्तपण ।
समूळ वाव ॥ ६३॥
बद्ध मुक्त हा संदेह ।
धरी कल्पनेचा देह ।
साधु सदा निःसंदेह ।
देहातीत वस्तु ॥ ६४॥
आतां असो हें पुढती ।
पुढें रहावें कोणें रीतीं ।
तेंचि निरूपण श्रोतीं ।
सावध परिसावें ॥ ६५॥
हरि ॐ तत्सत् इति
श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सप्तमदशके बद्धमुक्तनिरूपणं नाम
षष्ठः समासः ॥ ६॥
समास सातवा :
साधनप्रतिष्ठानिरूपण श्रीराम ॥
वस्तूसि जरी कल्पावें ।
तरी ते निर्विकल्प स्वभावें ।
तेथें कल्पनेच्या नावें ।
शून्याकार ॥ १॥
तथापि कल्पूं जातां ।
न ये कल्पनेच्या हाता ।
ओळखी ठायीं न पडे चित्ता ।
भ्रंश पडे ॥ २॥
कांहीं दृष्टीस न दिसे ।
मनास तेही न भासे ।
न भासे न दिसे ।
कैंसें ओळखावें ॥ ३॥
पाहों जातां निराकार ।
मनासि पडे शून्याकार ।
कल्पूं जातां अंधकार ।
भरला वाटे ॥ ४॥
कल्पूं जातां वाटे काळें ।
परी ते काळें ना पिंवळें ।
आरक्त निळें ना ढवळें ।
वर्णरहित ॥ ५॥
जयास वर्णव्यक्ति नसे ।
भासाहूनि अनारिसें ।
रूपचि नाहीं कैसें ।
ओळखावें ॥ ६॥
न दिसतां ओळखण ।
किती धरावी आपण ।
हें तों श्रमासीच कारण ।
होत असे ॥ ७॥
जो निर्गुण गुणातीत ।
जो अदृश्य अव्यक्त ।
जो अचिंत्य चिंतनातीत ।
परमपुरुष ॥ ८॥
अचिंत्याव्यक्तरूपाय
निर्गुणाय गुणात्मने ।
समस्तजगदाधारमूर्तये
ब्रह्मणे नमः ॥ १॥
अचिंत्य तें चिंतावें ।
अव्यक्तास आठवावें ।
निर्गुणास ओळखावें ।
कोणेपरी ॥ ९॥
जें दृष्टीसचि न पडे ।
जें मनासही नातुडे ।
तया कैसें पाहणें घडे ।
निर्गुणासी ॥ १०॥
असंगाचा संग धरणें ।
निरवलंबीं वास करणें ।
निःशब्दासी अनुवादणें ।
कोणेपरी ॥ ११॥
अचिंत्यासि चिंतूं जातां ।
निर्विकल्पासि कल्पितां ।
अद्वैताचें ध्यान करितां ।
द्वैतचि उठे ॥ १२॥
आतां ध्यानचि सांडावें ।
अनुसंधान तें मोडावें ।
तरी मागुतें पडावें ।
महासंशयीं ॥ १३॥
द्वैताच्या भेणें अंतरीं ।
वस्तु न पाहिजे तरी ।
तेणें समाधाना उरी ।
कदा असेचिना ॥ १४॥
सवे लावितां सवे पडे ।
सवे पडतां वस्तु आतुडे ।
नित्यानित्यविचारें घडे ।
समाधान ॥ १५॥
वस्तु चिंतितां द्वैत उपजे ।
सोडी करितां कांहींच नुमजे ।
शून्यत्वें संदेहीं पडिजे ।
विवेकेंविण ॥ १६॥
म्हणोनि विवेक धरावा ।
ज्ञानें प्रपंच सारावा ।
अहंभाव ओसरावा ।
परी तो ओसरेना ॥ १७॥
परब्रह्म तें अद्वैत ।
कल्पितांच उठे द्वैत ।
तेथें हेतु आणि दृष्टांत ।
कांहींच न चले ॥ १८॥
तें आठवितां विसरिजे ।
कां तें विसरोन आठविजे ।
जाणोनियां नेणिजे ।
परब्रह्म तें ॥ १९॥
त्यास न भेटतां होय भेटी ।
भेटों जातां पडे तुटी ।
ऐसी हे नवल गोष्टी ।
मुकेपणाची ॥ २०॥
तें साधूं जातां साधवेना ।
नातरी सोडितां सुटेना ।
लागला संबंध तुटेना ।
निरंतर ॥ २१॥
तें असतचि सदा असे ।
नातरी पाहतां दुराशे ।
न पाहतां प्रकाशे ।
जेथें तेथें ॥ २२॥
जेथें अपाय तेथें उपाय ।
आणि उपाय तोचि अपाय ।
हें अनुभवेंविण काय ।
उमजों जाणे ॥ २३॥
तें नुमजतांचि उमजे ।
उमजोन कांहींच नुमजे ।
तें वृत्तिविण पाविजे ।
निवृत्तिपद ॥ २४॥
तें ध्यानीं धरितां नये ।
चिंतनीं चिंतावें तें काये ।
मनामध्यें न समाये ।
परब्रह्म तें ॥ २५॥
त्यास उपमे द्यावें जळ ।
तरी तें निर्मळ निश्चळ ।
विश्व बुडालें सकळ ।
परी तें कोरडेंचि असे ॥ २६॥
नव्हे प्रकाशासारिखें ।
अथवा नव्हे काळोखें ।
आतां तें कासयासारिखें ।
सांगावें हो ॥ २७॥
ऐसें ब्रह्म निरंजन ।
कदा नव्हे दृश्यमान ।
लावावें तें अनुसंधान ।
कोणे परी ॥ २८॥
अनुसंधान लावूं जातां ।
कांहीं नाहीं वाटे आतां ।
नेणे मनाचिये माथां ।
संदेह वाजे ॥ २९॥
लटिकेंचि काय पहावें ।
कोठें जाऊन रहावें ।
अभाव घेतला जीवें ।
सत्यस्वरूपाचा ॥ ३०॥
अभावचि म्हणों सत्य ।
तरी वेद शास्त्रें कैसें मिथ्य ।
आणि व्यासादिकांचें कृत्य ।
वाउगें नव्हे ॥ ३१॥
म्हणोनि मिथ्या म्हणतां नये ।
बहुत ज्ञानाचे उपाय ।
बहुतीं निर्मिलीं तें काय ।
मिथ्या म्हणावें ॥ ३२॥
अद्वैतज्ञानाचा उपदेश ।
गुरुगीता तो महेश ।
सांगतां होय पार्वतीस ।
महाज्ञान ॥ ३३॥
अवधूत गीता केली ।
गोरक्षास निरूपिली ।
ते अवधूतगीता बोलिली ।
ज्ञानमार्ग ॥ ३४॥
विष्णु होऊन राजहंस ।
विधीस केला उपदेश ।
ते हंसगीता जगदीश ।
बोलिला स्वमुखें ॥ ३५॥
ब्रह्मा नारदातें उपदेशित ।
चतुःश्लोकी भागवत ।
पुढें व्यासमुखें बहुत ।
विस्तारलें ॥ ३६॥
वासिष्ठसार वसिष्ठ ऋषी ।
सांगता झाला रघुनाथासी ।
कृष्ण सांगे अर्जुनासी ।
सप्तश्लोकी गीता ॥ ३७॥
ऐसें सांगावें तें किती ।
बहुत ऋषि बोलिले बहुतीं ।
अद्वैतज्ञान आदि अंतीं ।
सत्यचि असे ॥ ३८॥
म्हणोन मिथ्या आत्मज्ञान ।
म्हणतां पाविजे पतन ।
प्रज्ञेरहित ते जन ।
तयांस हें कळेना ॥ ३९॥
जेथें शेषाची प्रज्ञा मंदली ।
श्रुतीस मौनमुद्रा पडिली ।
जाणपणें न वचे वदली ।
स्वरूपस्थिती ॥ ४०॥
आपणास नुमजे बरवें ।
म्हणोनि मिथ्या कैसें करावें ।
नातरी सुदृढ धरावें ।
सद्गुरुमुखें ॥ ४१॥
मिथ्या तेंचि सत्य झालें ।
सत्य असोनि मिथ्या केलें ।
संदेहसागरीं बुडालें ।
अकस्मात मन ॥ ४२॥
मनास कल्पायाची सवे ।
मनें कल्पिलें तें नव्हे ।
तेणें गुणें संदेह धांवे ।
मीपणाचेनि पंथें ॥ ४३॥
तरी तो पंथचि मोडावा ।
मग परमात्मा जोडावा ।
समूळ संदेह तोडावा ।
साधूचेनि संगतीं ॥ ४४॥
मीपण शस्त्रें तुटेना ।
मीपण फोडितां फुटेना ।
मीपण सोडितां सुटेना ।
कांहीं केल्या ॥ ४५॥
मीपणें वस्तु नाकळे ।
मीपणें भक्ति मावळे ।
मीपणें शक्ति गळे ।
वैराग्याची ॥ ४६॥
मीपणें प्रपंच न घडे ।
मीपणें परमार्थ बुडे ।
मीपणें सकळही उडे ।
यश कीर्ति प्रताप ॥ ४७॥
मीपणें मैत्री तुटे ।
मीपणें प्रीति आटे ।
मीपणें लिगटे ।
अभिमान अंगीं ॥ ४८॥
मीपणें विकल्प उठे ।
मीपणें कलह सुटे ।
मीपणें संमोह फुटे ।
ऐक्यतेचा ॥ ४९॥
मीपण कोणासीच न साहे ।
तें भगवंतीं कैसेनि साहे ।
म्हणून मीपण सांडून राहे ।
तोचि समाधानी ॥ ५०॥
मीपण कैसे । म् त्यागावें ।
ब्रह्म कैसें अनुभवावें ।
समाधान कैसें पावावें ।
निःसंगपणें ॥ ५१॥
आणिक एक समाधान ।
मीपणेंविण साधन ।
करूं जाणे तोचि धन्य ।
समाधानी ॥ ५२॥
मी ब्रह्मचि झालों स्वतां ।
साधन करील कोण आतां ।
ऐसें मनीं कल्पूं जातां ।
कल्पनाचि उठे ॥ ५३॥
ब्रह्मीं कल्पना न साहे ।
तेचि तेथें उभी राहे ।
तयेसी शोधूनि पाहे ।
तोचि साधु ॥ ५५॥
निर्विकल्पासि कल्पावें ।
परी कल्पिलें तें आपण न व्हावें ।
मीपणास त्यागावें ।
येणें रीतीं ॥ ५६॥
ब्रह्मविद्येच्या लपणीं ।
कांहींच न व्हावें असोनी ।
दक्ष आणि समाधानी ।
तोचि हें जाणें ॥ ५७॥
जयास आपण कल्पावें ।
तेंचि आपण स्वभावें ।
येथें कल्पनेच्या नांवें ।
शून्य आलें ॥ ५८॥
पदींहून चळों नये ।
करावे साधनउपाये ।
तरीच सांपडे सोये ।
अलिप्तपणाची ॥ ५९॥
राजा राजपदीं असतां ।
उगीच चाले सर्व सत्ता ।
साध्यचि होऊन तत्त्वतां ।
साधन करावें ॥ ६०॥
साधन आलें देहाच्या माथां ।
आपण देह नव्हे सर्वथा ।
ऐसा करून अकर्ता ।
सहजचि आहे ॥ ६१॥
देह आपण ऐसें कल्पावें ।
तरीच साधन त्यागावें ।
देहातीत असतां स्वभावें ।
देह कैंचा ॥ ६२॥
ना तें साधन ना तें देह ।
आपण आपला निःसंदेह ।
देहींच असोन विदेह ।
स्थिति ऐशी ॥ ६३॥
साधनेंविण ब्रह्म होतां ।
लागों पाहे देहममता ।
आळस प्रबळे तत्त्वतां ।
ब्रह्मज्ञानमिसें ॥ ६४॥
परमार्थमिसें अर्थ जागे ।
ध्यानमिसें निद्रा लागे ।
मुक्तिमिसें दोष भोगे ।
अनर्गळता ॥ ६५॥
निरूपणमिसें निंदा घडे ।
संवादमिसें विवाद पडे ।
उपाधिमिसें येऊन जडे ।
अभिमान अंगीं ॥ ६६॥
तैसा ब्रह्मज्ञानमिसें ।
आळस अंतरीं प्रवेशे ।
म्हणे साधनाचें पिसें ।
काय करावें ॥ ६७॥
किं करोमि क्व गच्छामि किं
गृह्णामि त्यजामि किम् ।
आत्मना पूरितं सर्वं
महाकल्पांबुना यथा ॥ १॥
वचन आधारीं लाविलें ।
जैसें शस्त्र फिरविलें ।
स्वतां हाणोनि घेतलें ।
जयापरी ॥ ६८॥
तैसा उपायाचा अपाय ।
विपरीतपणें स्वहित जाय ।
साधन सोडितां होय ।
मुक्तपणें बद्ध ॥ ६९॥
साधन करितांच सिद्धपण ।
हातींचें जाईल निघोन ।
तेणेंगुणें साधन ।
करूंच नावडे ॥ ७०॥
लोक म्हणती हा साधक ।
हेचि लज्जा वाटे एक ।
साधन करिती ब्रह्मादिक ।
हें ठाउकें नाहीं ॥ ७१॥
आतां असो हे अविद्या ।
अभ्याससारिणी विद्या ।
अभ्यासें पाविजे आद्या ।
पूर्ण ब्रह्म ॥ ७२॥
अभ्यास करावा कवण ।
ऐसा श्रोता करी प्रश्न ।
परमार्थाचें साधन ।
बोलिलें पाहिजे ॥ ७३॥
याचें उत्तर श्रोतयासी ।
दिधलें पुढियलें समासीं ।
निरूपिलें साधनासी ।
परमार्थाच्या ॥ ७४॥
हरि ॐ तत्सत् इति
श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सप्तमदशके साधनप्रतिष्ठानिरूपणं
नाम सप्तमः समासः ॥ ७॥
समास आठवा : श्रवणनिरूपण
श्रीराम ॥
ऐक परमार्थाचें साधन ।
जेणें होय समाधान ।
तें तूं जाण गा श्रवण ।
निश्चयेंसीं ॥ १॥
श्रवणें आतुडे भक्ती ।
श्रवणें उद्भवे विरक्ती ।
श्रवणें तुटे आसक्ती ।
विषयांची ॥ २॥
श्रवणें घडे चित्तशुद्धी ।
श्रवणें होय दृढ बुद्धी ।
श्रवणें तुटे उपाधी ।
अभिमानाची ॥ ३॥
श्रवणें निश्चयो घडे ।
श्रवणें ममता मोडे ।
श्रवणें अंतरीं जोडे ।
समाधान ॥ ४॥
श्रवणें आशंका फिटे ।
श्रवणें संशयो तुटे ।
श्रवण होतां पालटे ।
पूर्वगुण आपुला ॥ ५॥
श्रवणें आवरे मन ।
श्रवणें घडे समाधान ।
श्रवणें तुटे बंधन ।
देहबुद्धीचें ॥ ६॥
श्रवणें मीपण जाय ।
श्रवणें धोका न ये ।
श्रवणें नाना अपाय ।
भस्म होती ॥ ७॥
श्रवणें होय कार्यसिद्धि ।
श्रवणें लागे समाधी ।
श्रवणें घडे सर्वसिद्धी ।
समाधानाची ॥ ८॥
सत्संगावरी श्रवण ।
तेणें कळे निरूपण ।
श्रवणें होइजे आपण ।
तदाकार ॥ ९॥
श्रवणें प्रबोध वाढे ।
श्रवणें प्रज्ञा चढे । श्र
वणें विषयांचे ओढे ।
तुटोनि जाती ॥ १०॥
श्रवणें विचार कळे ।
श्रवणें ज्ञान हें प्रबळे ।
श्रवणें वस्तु निवळे ।
साधकांसी ॥ ११॥
श्रवणें सद्बुद्धि लागे ।
श्रवणें विवेक जागे ।
श्रवणें मन हें मागे ।
भगवंतासी ॥ १२॥
श्रवणें कुसंग तुटे ।
श्रवणें काम ओहटे ।
श्रवणें धोका आटे ।
एकसरां ॥ १३॥
श्रवणें मोह नासे ।
श्रवणें स्फूर्ति प्रकाशे ।
श्रवणें सद्वस्तु भासे ।
निश्चयात्मक ॥ १४॥
श्रवणें होय उत्तम गती ।
श्रवणें आतुडे शांती ।
श्रवणें पाविजे निवृत्ती ।
अचळपद ॥ १५॥
श्रवणा-ऐसें सार नाहीं ।
श्रवणें घडे सर्व कांहीं ।
भवनदीच्या प्रवाहीं ।
तरणोपाय श्रवणें ॥ १६॥
श्रवण भजनाचा आरंभ ।
श्रवण सर्वीं सर्वारंभ ।
श्रवणें होय स्वयंभ ।
सर्व कांहीं ॥ १७॥
प्रवृत्ति अथवा निवृत्ति ।
श्रवणेंविण न घडे प्राप्ती ।
हे तों सकळांस प्रचीती ।
प्रत्यक्ष आहे ॥ १८॥
ऐकिल्याविण कळेना ।
हें ठाउकें आहे जनां ।
त्याकारणें मूळ प्रयत्ना ।
श्रवण आधीं ॥ १९॥
जें जन्मीं ऐकिलेंचि नाहीं ।
तेथें पडिजे संदेहीं ।
म्हणोनिया दुजें कांहीं ।
साम्यता न घडे ॥ २०॥
बहुत साधनें पाहतां ।
श्रवणास न घडे साम्यता ।
श्रवणेंविण तत्त्वता ।
कार्य न चले ॥ २१॥
न देखतां दिनकर ।
पडे अवघा अंधकार ।
श्रवणेंविण प्रकार ।
तैसा होय ॥ २२॥
कैशी नवविधा भक्ती ।
कैशी चतुर्विधा मुक्ती ।
कैशी आहे सहजस्थिती ।
हें श्रवणेंविण न कळे ॥ २३॥
न कळे षट्कर्माचरण ।
न कळे कैसें पुरश्चरण ।
न कळे कैसें उपासन ।
विधियुक्त ॥ २४॥
नाना व्रतें नाना दानें ।
नाना तपें नाना साधनें ।
नाना योग तीर्थाटणें ।
श्रवणेंविण न कळती ॥ २५॥
नाना विद्या पिंडज्ञान ।
नाना तत्त्वांचें शोधन ।
नाना कळा ब्रह्मज्ञान ।
श्रवणेंविण न कळे ॥ २६॥
अठरा भार वनस्पती ।
एक्या जळें प्रबळती ।
एक्या रसें उत्पत्ती ।
सकळ जीवांची ॥ २७॥
सकळ जीवांस एक पृथ्वी ।
सकळ जीवांस एक रवी ।
सकळ जीवांस वर्तवी ।
एक वायु ॥ २८॥
सकळ जीवांस एक पैस ।
जयास बोलिजे आकाश ।
सकळ जीवांचा वास ।
एक परब्रह्मीं ॥ २९॥
तैसें सकळ जीवांस मिळोन ।
सार एकचि साधन ।
तें हें जाण श्रवण ।
प्राणिमात्रांसीं ॥ ३०॥
नाना देश भाषा मतें ।
भूमंडळीं असंख्यातें ।
सर्वांस श्रवणापरतें ।
साधनचि नाहीं ॥३१॥
श्रवणें घडे उपरती ।
बद्धाचे मुमुक्षु होती ।
मुमुक्षूचे साधक अती ।
नेमेंसिं चालती ॥ ३२॥
साधकांचे होति सिद्ध ।
अंगीं बाणतां प्रबोध ।
हें तों आहे प्रसिद्ध ।
सकळांस ठाउकें ॥ ३३॥
ठायींचे खळ चांडाळ ।
तेचि होती पुण्यशीळ ।
ऐसा गुण तात्काळ ।
श्रवणाचा ॥ ३४॥
जो दुर्बुद्धि दुरात्मा ।
तोचि होय पुण्यात्मा ।
अगाध श्रवणाचा महिमा ।
बोलिला न वचे ॥ ३५॥
तीर्थव्रतांची फळश्रुती ।
पुढें होणार सांगती ।
तैसें नव्हे हातींच्या हातीं ।
सप्रचीत श्रवणें ॥ ३६॥
नाना रोग नाना व्याधी ।
तत्काळ तोडिजे औषधी ।
तैशी आहे श्रवणसिद्धी ।
अनुभवी जाणती ॥ ३७॥
श्रवणाचा विचार कळे ।
तरीच भाग्यश्री प्रबळे ।
मुख्य परमात्मा आकळे ।
स्वानुभवासी ॥ ३८॥
या नांव जाणावें मनन ।
अर्थालागीं सावधान ।
निदिध्यासें समाधान ।
होत असे ॥ ३९॥
बोलिल्याचा अर्थ कळे ।
तरीच समाधान निवळे ।
अकस्मात अंतरीं वोळे ।
निःसंदेह ॥ ४०॥
संदेह जन्माचें मूळ ।
तें श्रवणें होय निर्मूळ ।
पुढें सहजचि प्रांजळ ।
समाधान ॥ ४१॥
जेथें नाहीं श्रवण मनन ।
तेथें कैंचें समाधान ।
मुक्तपणाचें बंधन ।
जडलें पायीं ॥ ४२॥
मुमुक्षु साधक अथवा सिद्ध ।
श्रवणेंविण तो बद्ध ।
श्रवणमननें शुद्ध ।
चित्तवृत्ति होय ॥ ४३॥
जेथें नाहीं नित्य श्रवण ।
तें जाणावें विलक्षण ।
तेथें साधकें एक क्षण ।
क्रमूं नये सर्वथा ॥ ४४॥
जेथें नाहीं श्रवणस्वार्थ ।
तेथें कैंचा हो परमार्थ ।
मागें केलें तितुकें व्यर्थ ।
श्रवणेंविण होय ॥ ४५॥
तस्मात् श्रवण करावें ।
साधन मनीं धरावें ।
नित्य नेमें तरावें ।
संसारसागरीं ॥ ४६॥
सेविलेंचि सेवावें अन्न ।
घेतलेंचि घ्यावें जीवन ।
तैसें श्रवण मनन ।
केलेंचि करावें ॥ ४७॥
श्रवणाचा अनादर ।
आळस करी जो नर ।
त्याचा होय अपहार ।
स्वहिताविषयीं ॥ ४८॥
आळसाचें संरक्षण ।
परमार्थाची बुडवण ।
याकारणें नित्य श्रवण ।
केलेंचि पाहिजे ॥ ४९॥
आतां श्रवण कैसें करावें ।
कोण्या ग्रंथास पाहावें ।
पुढिलिये समासीं आघवें ।
सांगिजेल ॥ ५०॥
हरि ॐ तत्सत् इति
श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सप्तमदशके श्रवणनिरूपणं
नाम अष्टमः समासः ॥ ८॥
समास नववा : श्रवणनिरूपण
श्रीराम ॥
आतां श्रवण कैसें करावें ।
तेंही सांगिजेल स्वभावें ।
श्रोतीं अवधान द्यावें ।
एकचित्तें ॥ १॥
एक वक्तृत्व श्रवणीं पडे ।
तेणें झालें समाधान मोडे ।
केला निश्चयो विघडे ।
अकस्मात ॥ २॥
तें वक्तृत्व त्यागावें ।
जें मायिक स्वभावें ।
तेथें निश्चयाच्या नांवें ।
शून्याकार ॥ ३॥
एक्या ग्रंथें निश्चयो केला ।
तो दुजयानें उडविला ।
तेणें संशयचि वाढला ।
जन्मवरी ॥ ४॥
जेथें संशय तुटती ।
होय आशंकानिवृत्ती ।
अद्वैतग्रंथ परमार्थीं ।
श्रवण करावे ॥ ५॥
जो मोक्षाचा अधिकारी ।
तो परमार्थपंथ धरी ।
प्रीति लागली अंतरीं ।
अद्वैतग्रंथाची ॥ ६॥
जेणें सांडिला इहलोक ।
जो परलोकींचा साधक ।
तेणें पाहावा विवेक ।
अद्वैतशास्त्रीं ॥ ७॥
जयास पाहिजे अद्वैत ।
तयापुढें ठेवितां द्वैत ।
तेणें क्षोभलें उठे चित्त ।
तया श्रोतयांचें ॥ ८॥
आवडीसारिखें मिळे ।
तेणें सुखचि उचंबळे ।
नाहीं तरी कंटाळे ।
मानस ऐकतां ॥ ९॥
ज्याची उपासना जैसी ।
त्यासि प्रीति वाढे तैसी ।
तेथें वर्णितां दुजयासी ।
प्रशस्त न वाटे ॥ १०॥
प्रीतीचें लक्षण ऐसें ।
अंतरीं उठे अनायासें ।
पाणी पाणवाटें जैसें ।
आपणचि धांवे ॥ ११॥
तैसा जो आत्मज्ञानी नर ।
तयास नावडे इतर ।
तेथें पाहिजे सारासार- ।
विचारणा ते ॥ १२॥
जेथें कुळदेवी भगवती ।
तेथें पाहिजे सप्तशती ।
इतर देवांची स्तुती ।
कामा न ये सर्वथा ॥ १३॥
घेतां अनंताच्या व्रता ।
तेथें नलगे भगवद्गीता ।
साधुजनांसि वार्ता ।
फळाशेचि नाहीं ॥ १४॥
वीरकंकण घालितां नाकीं ।
परी तें शोभा पावेना कीं ।
जेथील तेथें आणिकीं ।
कामा न ये सर्वथा ॥ १५॥
नाना माहात्म्यें बोलिलीं ।
जेथील तेथें वंद्य झालीं ।
विपरीत करून वाचिलीं ।
तरी तें विलक्षण ॥ १६॥
मल्हारीमाहात्म्य द्वारकेसी ।
द्वारकामाहात्म्य नेलें काशीसी ।
काशीमाहात्म्य व्यंकटेशीं ।
शोभा न पावे ॥ १७॥
ऐसें सांगतां असे वाड ।
परी जेथील तेथेंचि गोड ।
तैसी ज्ञानियांस चाड ।
अद्वैतग्रंथाची ॥ १८॥
योगियांपुढे राहाण ।
परीक्षावंतापुढें पाषाण ।
पंडितापुढें डफगाण ।
शोभा न पावे ॥ १९॥
वेदज्ञापुढें जती ।
निस्पृहापुढें फळश्रुति ।
ज्ञानियापुढें पोथी ।
कोकशास्त्राच्ची ॥ २०॥
ब्रह्मचर्यापुढें नाचणी ।
रासक्रीडा निरूपणीं ।
राजहंसापुढें पाणी ।
ठेविलें जैसें ॥ २१॥
तैसें अंतर्निष्ठापुढें ।
ठेविलें शृंगारी टीपडें ।
तेणें त्याचें कैसें घडे ।
समाधान । २२॥
रायास रंकाची आशा ।
तक्र सांगणें पीयूषा ।
संन्याशास वोवसा ।
उच्छिष्टचांडाळीचा ॥ २३॥
कर्मनिष्ठा वशीकरण ।
पंचाक्षरीया निरूपण ।
तेथें भंगे अंतःकरण ।
सहजचि त्याचें ॥ २४॥
तैसे पारमार्थिक जन ।
तयांस नसतां आत्मज्ञान ।
ग्रंथ वाचितां समाधान ।
होणार नाहीं ॥ २५॥
आतां असो हें बोलणें ।
जयास स्वहित करणें ।
तेणें सदा विवरणें ।
अद्वैतग्रंथीं ॥ २६॥
आत्मज्ञानी एकचित्त ।
तेणें पाहणें अद्वैत ।
एकांत स्थळीं निवांत ।
समाधान ॥ २७॥
बहुत प्रकारें पाहतां ।
ग्रंथ नाहीं अद्वैतापरता ।
परमार्थास तत्वतां ।
तारूंच कीं ॥ २८॥
इतर जे प्रापंचिक ।
हास्य विनोद नवरसिक ।
हित नव्हे तें पुस्तक ।
परमार्थासी ॥ २९॥
जेणें परमार्थ वाढे ।
अंगीं अनुताप चढे ।
भक्तिसाधन आवडे ।
त्या नांव ग्रंथ ॥ ३०॥
जो ऐकतांच गर्व गळे ।
कां ते भ्रांतीच मावळे ।
नातरी एकसरी वोळे ।
मन भगवंतीं ॥ ३१॥
जेणें होय उपरती ।
अवगुण अवघे पालटती ।
जेणें चुके अधोगती ।
त्या नांव ग्रंथ ॥ ३२॥
जेणें धारिष्ट चढे ।
जेणें परोपकार घडे ।
जेणें विषयवासना मोडे ।
त्या नांव ग्रंथ ॥ ३३॥
जेणें ग्रंथ परत्र साधन ।
जेणें ग्रंथें होय ज्ञान ।
जेणें होइजे पावन ।
त्या नांव ग्रंथ ॥ ३४॥
ग्रंथ बहुत असती ।
नाना विधानें फळश्रुती ।
जेथें नुपजे विरक्ती भक्ति ।
तो ग्रंथचि नव्हे ॥ ३५॥
मोक्षेंविण फळश्रुती ।
ते दुराशेची पोथी ।
ऐकतां ऐकतां पुढती ।
दुराशाच वाढे ॥ ३६॥
श्रवणीं लोभ उपजेल जेथें ।
विवेक कैंचा असेल तेथें ।
बैसलीं दुराशेचीं भूतें ।
तयां अधोगती ॥ ३७॥
ऐकोनीच फळश्रुती ।
पुढें तरी पावों म्हणती ।
तयां जन्म अधोगती ।
सहजचि जाहली ॥ ३८॥
नाना फळें पक्षी खाती ।
तेणेंचि तयां होय तृप्ती ।
परी त्या चकोराचे चित्तीं ।
अमृत वसे ॥ ३९॥
तैसें संसारी मनुष्य ।
पाहे संसाराची वास ।
परी जे भगवंताचे अंश ।
ते भगवंत इच्छिती ॥ ४०॥
ज्ञानियास पाहिजे ज्ञन ।
भजकास पाहिजे भजन ।
साधकास पाहिजे साधन ।
इच्छेसारिखें ॥ ४१॥
परमार्थ्यास पाहिजे परमार्थ ।
स्वार्थ्यास पाहिजे स्वार्थ ।
कृपणास पाहिजे अर्थ ।
मनापासूनी ॥ ४२॥
योगियास पाहिजे योग ।
भोगियास पाहिजे भोग ।
रोगियास पाहिजे रोग- ।
हरती मात्रा ॥ ४३॥
कवीस पाहिजे प्रबंध ।
तार्किकास पाहिजे तर्कवाद ।
भाविकास संवाद ।
गोड वाटे ॥ ४४॥
पंडितास पाहिजे व्युत्पत्ती ।
विद्वानास अध्ययनप्रीती ।
कलावंतास आवडती ।
नाना कळा ॥ ४५॥
हरिदासांस आवडे कीर्तन ।
शुचिर्भूतांस संध्यास्नान ।
कर्मनिष्ठांस विधिविधान ।
पाहिजे तें ॥ ४६॥
प्रेमळास पाहिजे करुणा ।
दक्षता पाहिजे विचक्षणा ।
चातुर्य पाहे शहाणा ।
आदरेंसीं ॥ ४७॥
भक्त पाहे मूर्तिध्यान ।
संगीत पाहे तालज्ञान ।
रागज्ञानी तानमान । मूर्च्छना पाहे ॥ ४८॥
योगाभ्यासी पिंडज्ञान ।
तत्त्वज्ञानी तत्त्वज्ञान ।
नाडीज्ञानी मात्राज्ञान ।
पाहतसे ॥ ४९॥
कामिक पाहे कोकशास्त्र ।
चेटकी पाहे चेटकीमंत्र ।
यंत्री पाहे नाना यंत्र ।
आदरेंसी ॥ ५०॥
टवाळासि आवडे विनोद ।
उन्मतास नाना छंद ।
तामसास प्रमाद ।
गोड वाटे ॥ ५१॥
मूर्ख होय नादलुब्धी ।
निंदक पाहे उणी संधी ।
पापी पाहे पापबुद्धी ।
लावून अंगीं ॥ ५२॥
एकां पाहिजे रसाळ ।
एकां पाहिजे पाल्हाळ ।
एकां पाहिजे केवळ ।
साबडी भक्ती ॥ ५३॥
आगमी पाहे आगम ।
शूर पाहे संग्राम ।
एक पाहती नाना धर्म ।
इच्छेसारिखे ॥ ५४॥
मुक्त पाहे मुक्तलीला ।
सर्वज्ञ पाहे सर्वज्ञकळा ।
ज्योतिषी भविष्य पिंगळा ।
वर्णूं पाहे ॥ ५५॥
ऐसें सांगावें तें किती ।
आवडीसारिखें ऐकती ।
नाना पुस्तकें वाचिती ।
सर्वकाळ ॥ ५६॥
परी परत्रसाधनेंविण ।
म्हणों नये तें श्रवण ।
जेथें नाहीं आत्मज्ञान ।
तया नांव करमणूक ॥ ५७॥
गोडीविण गोडपण ।
नाकेंविण सुलक्षण ।
ज्ञानेंविण निरूपण ।
बोलोंचि नये ॥ ५८॥
आतां असो हें बहुत ।
ऐकावा परमार्थ ग्रंथ ।
परमार्थग्रंथेंविण व्यर्थ ।
गाथागोवी ॥ ५९॥
म्हणोनि नित्यानित्यविचार ।
जेथें बोलिला सारासार ।
तोचि ग्रंथ पैलपार ।
पाववी विवेकें ॥ ६०॥
हरि ॐ तत्सत् इति
श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सप्तमदशके श्रवणनिरूपणं
नाम नवमः समासः ॥ ९॥
समास दहावा : देहान्तनिरूपण
श्रीराम ॥
मिथ्या तेंचि झालें सत्य ।
सत्य तेंचि झालें असत्य ।
मायाविभ्रमाचें कृत्य ।
ऐसें असे पाहतां ॥ १॥
सत्य कळावयाकारणें ।
बोलिलीं नाना निरूपणें ।
तरी उठेना धरणें ।
असत्याचें ॥ २॥
असत्य अंतरीं बिंबलें ।
न सांगतां तें दृढ झालें ।
सत्य असोन हरपलें ।
जेथील तेथें ॥ ३॥
वेद शास्त्रें पुराणें सांगती ।
सत्याचा निश्चयो करिती ।
तरि न ये आत्मप्रचीती ।
सत्य स्वरूप ॥ ४॥
सत्य असोन आच्छादलें ।
मिथ्या असोन सत्य झालें ।
ऐसें विपरीत वर्तलें ।
देखतदेखतां ॥ ५॥
ऐसी मायेची करणी ।
कळों आली तत्क्षणीं ।
संतसंगें निरूपणीं ।
विचार घेतां ॥ ६॥
मागां झालें निरूपण ।
देखिलें आपणासि आपण ।
तेणें बाणली खूण ।
परमार्थाची ॥ ७॥
तेणें समाधान झालें ।
चित्त चैतन्यीं मिळालें ।
निजस्वरूपें ओळखिलें ।
निजवस्तूसी ॥ ८॥
प्रारब्धें टाकिला देहो ।
बोधें फिटला संदेहो ।
आतांचि पडो अथवा राहो ।
मिथ्या कलेवर ॥ ९॥
ज्ञानियांचें जें शरीर ।
तें मिथ्यत्वें निर्विकार ।
जेथें पडे तेचि सार ।
पुण्यभूमी ॥ १०॥
साधुदर्शनें पावन तीर्थ ।
पुरती त्यांचे मनोरथ ।
साधू न येतां जिणें व्यर्थ ।
तया पुण्यक्षेत्रांचें ॥ ११॥
पुण्यनदीचें जें तीर ।
तेथें पडावें हें शरीर ।
हा इतर जनांचा विचार ।
साधु तोंचि नित्यमुक्त ॥ १२॥
उत्तरायण तें उत्तम ।
दक्षिणायन तें अधम ।
हा संदेहीं वसे भ्रम ।
साधु तो निःसंदेही ॥ १३॥
शुक्लपक्ष उत्तरायण ।
गृहीं दीप दिवामरण ।
अंतीं रहावें स्मरण ।
गतीकारणें ॥ १४॥
इतुकें नलगे योगियासी ।
तो जितचि मुक्त पुण्यराशी ।
तिलांजली पापपुण्यासी ।
दिधली तेणें ॥ १५॥
देहाचा अंत बरा झाला ।
देह सुखरूप गेला ।
त्यास म्हणती धन्य झाला ।
अज्ञान जन ॥ १६॥
जनांचें विपरीत मत ।
अंतीं भेटतो भगवंत ।
ऐसें कल्पून घात ।
करिती आपुला स्वयें ॥ १७॥
जितां सार्थक नाहीं केलें ।
व्यर्थ आयुष्य निघोन गेलें ।
मुळीं धान्यचि नाहीं पेरिलें ।
तें उगवेल कैंचें ॥ १८॥
जरी केलें ईश्वरभजन ।
तरी तो होइजे पावन ।
जैसें वेव्हारितां धन ।
राशी माथां लाभे ॥ १९॥
दिधल्याविण पाविजेना ।
पेरिल्याविण उगवेना ।
ऐसें हें वाक्य जनां ।
ठाउकेंचि आहे ॥ २०॥
न करितां सेवेच्या व्यापारा ।
स्वामीस म्हणे कोठें मुशारा ।
तैसें अंतीं अभक्त नरा ।
स्वहित न घडे ॥ २१॥
जितां नाहीं भगवद्भक्ती ।
मेल्या कैंची होईल मुक्ती ।
असो जे जे ऐसें करिती ।
ते ते पावती तैसेंचि ॥ २२॥
एवं न करितां भगवद्भजन ।
अंतीं न होइजे पावन ।
जरी आलें बरवें मरण ।
तरी भक्तिविण अधोगती ॥ २३॥
म्हणोन साअधूनें आपुलें ।
जीत असतांच सार्थक केलें ।
शरीर कारणीं लागलें ।
धन्य त्याचें ॥ २४॥
जे कां जीवन्मुक्त ज्ञानी ।
त्यांचें शरीर पडो रानीं ।
अथवा पडो स्मशानीं ।
तरी ते धन्य झाले ॥ २५॥
साधूंचा देह खितपला ।
अथवा श्वानादिकीं भक्षिला ।
हें प्रशस्त न वाटे जनांला ।
मंदबुद्धीस्तव ॥ २६॥
अंत बरा नव्हेचि म्हणोन ।
कष्टी होती इतर जन ।
परी ते बापुडे अज्ञान ।
नेणती वर्म ॥ २७॥
जो जन्मलाचि नाहीं ठायींचा ।
त्यास मृत्यु येईल कैंचा ।
विवेकबळें जन्ममृत्यूचा ।
घोट भरिला जेणें ॥ २८॥
स्वरूपानुसंधानबळें ।
सगळीच माया नाडळे ।
तयाचा पार न कळे ।
ब्रह्मादिकांसी ॥ २९॥
तो जित असतांचि मेला ।
मरणास मारून जियाला ।
जन्म मृत्यु न स्मरे त्याला ।
विवेकबळें ॥ ३०॥
तो जनीं दिसतो परी वेगळा ।
वर्ततां भासे निराळा ।
दृश्य पदार्थ त्या निर्मळा ।
स्पर्शलाचि नाहीं ॥ ३१॥
असो ऐसे साधु जन ।
त्यांचें घडलिया भजन ।
तेणें भजनें पावन ।
इतर जन होती ॥ ३२॥
सद्गुरूचा जो अंकित साधक ।
तेणें केलाच करावा विवेक ।
विवेक केलिया तर्क ।
फुटे निरूपणीं ॥ ३३॥
हेंचि साधकासी निरवणें ।
अद्वैत प्रांजळ निरूपणें ।
तुमचेंहि समाधान बाणे ।
साधूच ऐसें ॥ ३४॥
जो संतांसी शरण गेला ।
तो संतचि होऊन ठेला ।
इतर जनां उपयोगा आला ।
कृपाळुपणें ॥ ३५॥
ऐसें संतांचें महिमान ।
संतसंगें होतें ज्ञान ।
सत्संगापरतें साधन ।
आणिक नाहीं ॥ ३६॥
गुरुभजनाचेनि आधारें ।
निरूपणाचेनि विचारें ।
क्रियाशुद्ध निर्धारें ।
पाविजे पद ॥ ३७॥
परमार्थाचें जन्मस्थान ।
तेंचि सद्गुरूचें भजन ।
सद्गुरुभजनें समाधान ।
अकस्मात बाणे ॥ ३८॥
देह मिथ्या जाणोनि जीवें ।
याचें सार्थकचि करावें ।
भजनभावें तोषवावें ।
चित्त सद्गुरूचें ॥ ३९॥
शरणागताची वाहे चिंता ।
तो एक सद्गुरु दाता ।
जैसें बाळका वाढवी माता ।
नाना यत्नेंकरूनी ॥ ४०॥
यस्य देवे पराभक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ ॥
म्हणोनि सद्गुरूचें भजन ।
जयास घडे तोचि धन्य ।
सद्गुरुवीण समाधान ।
आणिक नाहीं ॥ ४१॥
सरली शब्दाची खटपट ।
आला ग्रंथाचा शेवट ।
येथें सांगितलें स्पष्ट ।
सद्गुरुभजन ॥ ४२॥
सद्गुरुभजनापरतें कांहीं ।
मोक्षदायक दुसरें नाहीं ।
जयांस न मने तिहीं ।
अवलोकावी गुरुगीता ॥ ४३॥
तेथें निरूपिलें बरवें ।
पार्वतीप्रति सदाशिवें ।
याकारणें सद्भावें ।
सद्गुरुचरण सेवावे ॥ ४४॥
जो ये ग्रंथींचा विवेक ।
विवंचून पाहे साधक ।
तयास सांपडे एक ।
निश्चयो ज्ञानाचा ॥ ४५॥
ज्या ग्रंथीं बोलिलें अद्वैत ।
तो म्हणूं नये प्राकृत ।
सत्य जाणावा वेदांत ।
अर्थाविषयीं ॥ ४६॥
प्राकृतें वेदांत कळे ।
सकळ शास्त्रीं पाहतां मिळे ।
आणि समाधान निवळे ।
अंतर्यामीं ॥ ४७॥
तें प्राकृत म्हणों नये ।
जेथें ज्ञानाचा उपाय ।
मूर्खासि हें कळे काय ।
मर्कटा नारिकेळ जैसें ॥ ४८॥
आतां असो हें बोलणें ।
अधिकारपरत्वें घेणें ।
शिंपीमधील मुक्त उणें ।
म्हणों नये ॥ ४९॥
जेथें नेति नेति म्हणती श्रुती ।
तेथें न चले भाषाव्युत्पत्ती ।
परब्रह्म आदि अंतीं ।
अनिर्वाच्य ॥ ५०॥
हरि ॐ तत्सत् इति
श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सप्तमदशके देहातीतनिरूपणं नाम
दशमः समासः ॥ १०॥
॥ दशक सातवा समाप्त ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse