दशक दुसरा
Embedded Files
दशक दुसरा : मूर्खलक्षणांचा
समास पहिला :
मूर्खलक्षण ॥ श्रीराम ॥
ॐ नमोजि गजानना ।
येकदंता त्रिनयना ।
कृपादृष्टि भक्तजना
अवलोकावें ॥ १॥
तुज नमूं वेदमाते ॥
श्रीशारदे ब्रह्मसुते ।
अंतरी वसे कृपावंते ।
स्फूर्तिरूपें ॥ २॥
वंदून सद्गुरुचरण ।
करून रघुनाथस्मरण ।
त्यागार्थ मूर्खलक्षण ।
बोलिजेल ॥ ३॥
येक मूर्ख येक पढतमूर्ख ।
उभय लक्षणीं कौतुक ।
श्रोतीं सादर विवेक ।
केला पाहिजे ॥ ४॥
पढतमूर्खाचें लक्षण ।
पुढिले समासीं निरूपण ।
साअवध होऊनि विचक्षण ।
परिसोत पुढें ॥ ५॥
आतां प्रस्तुत विचार ।
लक्षणें सांगतां अपार ।
परि कांहीं येक तत्पर ।
होऊन ऐका ॥ ६॥
जे प्रपंचिक जन ।
जयांस नाहीं आत्मज्ञान ।
जे केवळ अज्ञान ।
त्यांचीं लक्षणें ॥ ७॥
जन्मला जयांचे उदरीं ।
तयासि जो विरोध करी ।
सखी मनिली अंतुरी ।
तो येक मूर्ख ॥ ८॥
सांडून सर्वही गोत ।
स्त्रीआधेन जीवित ।
सांगे अंतरींची मात ।
तो येक मूर्ख ॥ ९॥
परस्त्रीसीं प्रेमा धरी ।
श्वशुरगृही वास करी ।
कुळेंविण कन्या वरी ।
तो येक मूर्ख ॥ १०॥
समर्थावरी अहंता ।
अंतरीं मानी समता ।
सामर्थ्येंविण करी सत्ता ।
तो येक मूर्ख ॥ ११॥
आपली आपण करी स्तुती ।
स्वदेशीं भोगी विपत्ति ।
सांगे वडिलांची कीर्ती ।
तो येक मूर्ख ॥ १२॥
अकारण हास्य करी ।
विवेक सांगतां न धरी ।
जो बहुतांचा वैरी ।
तो येक मूर्ख ॥ १३॥
आपुलीं धरूनियां दुरी ।
पराव्यासीं करी मीत्री ।
परन्यून बोले रात्रीं ।
तो येक मूर्ख ॥ १४॥
बहुत जागते जन ।
तयांमध्यें करी शयन ।
परस्थळीं बहु भोजन- ।
करी, तो येक मूर्ख ॥ १५॥
मान अथवा अपमान ।
स्वयें करी परिच्छिन्न ।
सप्त वेसनीं जयाचें मन ।
तो येक मूर्ख ॥ १६॥
धरून परावी आस ।
प्रेत्न सांडी सावकास ।
निसुगाईचा संतोष- ।
मानी, तो येक मूर्ख ॥ १७॥
घरीं विवेक उमजे ।
आणि सभेमध्यें लाजे ।
शब्द बोलतां निर्बुजे ।
तो येक मूर्ख ॥ १८॥
आपणाहून जो श्रेष्ठ ।
तयासीं अत्यंत निकट ।
सिकवेणेचा मानी वीट ।
तो येक मूर्ख ॥ १९॥
नायेके त्यांसी सिकवी ।
वडिलांसी जाणीव दावी ।
जो आरजास गोवी ।
तो येक मूर्ख ॥ २०॥
येकायेकीं येकसरा ।
जाला विषईं निलाजिरा ।
मर्यादा सांडून सैरा- ।
वर्ते, तो येक मूर्ख ॥ २१॥
औषध न घे असोन वेथा ।
पथ्य न करी सर्वथा ।
न मिळे आलिया पदार्था ।
तो येक मूर्ख ॥ २२॥
संगेंविण विदेश करी ।
वोळखीविण संग धरी ।
उडी घाली माहापुरीं ।
तो येक मूर्ख ॥ २३॥
आपणास जेथें मान ।
तेथें अखंड करी गमन ।
रक्षूं नेणे मानाभिमान ।
तो येक मूर्ख ॥ २४॥
सेवक जाला लक्ष्मीवंत ।
तयाचा होय अंकित ।
सर्वकाळ दुश्चित्त ।
तो येक मूर्ख ॥ २५॥
विचार न करितां कारण ।
दंड करी अपराधेंविण ।
स्वल्पासाठीं जो कृपण ।
तो येक मूर्ख ॥ २६॥
देवलंड पितृलंड ।
शक्तिवीण करी तोड ।
ज्याचे मुखीं भंडउभंड ।
तो येक मूर्ख ॥ २७॥
घरीच्यावरी खाय दाढा ।
बाहेरी दीन बापुडा ।
ऐसा जो कां वेड मूढा ।
तो येक मूर्ख ॥ २८॥
नीच यातीसीं सांगात ।
परांगनेसीं येकांत ।
मार्गें जाय खात खात ।
तो येक मूर्ख ॥ २९॥
स्वयें नेणे परोपकार ।
उपकाराचा अनोपकार ।
करी थोडें बोले फार ।
तो येक मूर्ख ॥ ३०॥
तपीळ खादाड आळसी ।
कुश्चीळ कुटीळ मानसीं ।
धारीष्ट नाहीं जयापासीं ।
तो येक मूर्ख ॥ ३१॥
विद्या वैभव ना धन ।
पुरुषार्थ सामर्थ्य ना मान ।
कोरडाच वाहे अभिमान ।
तो येक मूर्ख ॥ ३२॥
लंडी लटिका लाबाड ।
कुकर्मी कुटीळ निचाड ।
निद्रा जयाची वाड ।
तो येक मूर्ख ॥ ३३॥
उंचीं जाऊन वस्त्र नेसे ।
चौबारां बाहेरी बैसे ।
सर्वकाळ नग्न दिसे ।
तो येक मूर्ख ॥ ३४॥
दंत चक्षु आणी घ्राण ।
पाणी वसन आणी चरण ।
सर्वकाळ जयाचे मळिण ।
तो येक मूर्ख ॥ ३५॥
वैधृति आणी वितिपात ।
नाना कुमुहूर्तें जात ।
अपशकुनें करी घात ।
तो येक मूर्ख ॥ ३६॥
क्रोधें अपमानें कुबुद्धि ।
आपणास आपण वधी ।
जयास नाहीं दृढ बुद्धि ।
तो येक मूर्ख ॥ ३७॥
जिवलगांस परम खेदी ।
सुखाचा शब्द तोहि नेदी ।
नीच जनास वंदी ।
तो येक मूर्ख ॥ ३८॥
आपणास राखे परोपरी ।
शरणागतांस अव्हेरी ।
लक्ष्मीचा भरवसा धरी ।
तो येक मूर्ख ॥ ३९॥
पुत्र कळत्र आणी दारा ।
इतुकाचि मानुनियां थारा ।
विसरोन गेला ईश्वरा ।
तो येक मूर्ख ॥ ४०॥
जैसें जैसें करावें ।
तैसें तैसें पावाअवें ।
हे जयास नेणवे ।
तो येक मूर्ख ॥ ४१॥
पुरुषाचेनि अष्टगुणें ।
स्त्रियांस ईश्वरी देणें ।
ऐशा केल्या बहुत जेणें ।
तो येक मूर्ख ॥ ४२॥
दुर्जनाचेनि बोलें ।
मर्यादा सांडून चाले ।
दिवसा झांकिले डोळे ।
तो येक मूर्ख ॥ ४३॥
देवद्रोही गुरुद्रोही ।
मातृद्रोही पितृद्रोही ।
ब्रह्मद्रोही स्वामीद्रोही ।
तो येक मूर्ख ॥ ४४॥
परपीडेचें मानी सुख ।
पससंतोषाचें मानी दुःख ।
गेले वस्तूचा करी शोक ।
तो येक मूर्ख ॥ ४५॥
आदरेंविण बोलणें ।
न पुसतां साअक्ष देणें ।
निंद्य वस्तु आंगिकारणें ।
तो येक मूर्ख ॥ ४६॥
तुक तोडून बोले ।
मार्ग सांडून चाले ।
कुकर्मी मित्र केले ।
तो येक मूर्ख ॥ ४७॥
पत्य राखों नेणें कदा ।
विनोद करी सर्वदा ।
हासतां खिजे पेटे द्वंदा ।
तो येक मूर्ख ॥ ४८॥
होड घाली अवघड ।
काजेंविण करी बडबड ।
बोलोंचि नेणे मुखजड ।
तो येक मूर्ख ॥ ४९॥
वस्त्र शास्त्र दोनी नसे ।
उंचे स्थळीं जाऊन बैसे ।
जो गोत्रजांस विश्वासे ।
तो येक मूर्ख ॥ ५०॥
तश्करासी वोळखी सांगे ।
देखिली वस्तु तेचि मागे ।
आपलें आन्हीत करी रागें ।
तो येक मूर्ख ॥ ५१॥
हीन जनासीं बरोबरी ।
बोल बोले सरोत्तरीं ।
वामहस्तें प्राशन करी ।
तो येक मूर्ख ॥ ५२॥
समर्थासीं मत्सर धरी ।
अलभ्य वस्तूचा हेवा करी ।
घरीचा घरीं करी चोरी ।
तो येक मूर्ख ॥ ५३॥
सांडूनियां जगदीशा ।
मनुष्याचा मानी भर्वसा ।
सार्थकेंविण वेंची वयसा ।
तो येक मूर्ख ॥ ५४॥
संसारदुःखाचेनि गुणें ।
देवास गाळी देणें ।
मैत्राचें बोले उणें ।
तो येक मूर्ख ॥ ५५॥
अल्प अन्याय क्ष्मा न करी ।
सर्वकाळ धारकीं धरी ।
जो विस्वासघात करी ।
तो येक मूर्ख ॥ ५६॥
समर्थाचे मनींचे तुटे ।
जयाचेनि सभा विटे ।
क्षणा बरा क्षणा पालटे ।
तो येक मूर्ख ॥ ५७॥
बहुतां दिवसांचे सेवक ।
त्यागून ठेवी आणिक ।
ज्याची सभा निर्नायेक ।
तो येक मूर्ख ॥ ५८॥
अनीतीनें द्रव्य जोडी ।
धर्म नीति न्याय सोडी ।
संगतीचें मनुष्य तोडी ।
तो येक मूर्ख ॥ ५९॥
घरीं असोन सुंदरी ।
जो सदांचा परद्वारी ।
बहुतांचे उच्छिष्ट अंगीकारी ।
तो येक मूर्ख ॥ ६०॥
आपुलें अर्थ दुसर्यापासीं ।
आणी दुसर्याचें अभिळासी ।
पर्वत करी हीनासी ।
तो येक मूर्ख ॥ ६१॥
अतिताचा अंत पाहे ।
कुग्रामामधें राहे ।
सर्वकाळ चिंता वाहे ।
तो येक मूर्ख ॥ ६२॥
दोघे बोलत असती जेथें ।
तिसरा जाऊन बैसे तेथें ।
डोई खाजवी दोहीं हातें ।
तो येक मूर्ख ॥ ६३॥
उदकामधें सांडी गुरळी ।
पायें पायें कांडोळी ।
सेवा करी हीन कुळीं ।
तो येक मूर्ख ॥ ६४॥
स्त्री बाळका सलगी देणें ।
पिशाच्या सन्निध बैसणें ।
मर्यादेविण पाळी सुणें ।
तो येक मूर्ख ॥ ६५॥
परस्त्रीसीं कळह करी ।
मुकी वस्तु निघातें मारी ।
मूर्खाची संगती धरी ।
तो येक मूर्ख ॥ ६६॥
कळह पाहात उभा राहे ।
तोडविना कौतुक पाहे ।
खरें अस्ता खोटें साहे ।
तो येक मूर्ख ॥ ६७॥
लक्ष्मी आलियावरी ।
जो मागील वोळखी न धरी ।
देवीं ब्राह्मणीं सत्ता करी ।
तो येक मूर्ख ॥ ६८॥
आपलें काज होये तंवरी ।
बहुसाल नम्रता धरी ।
पुढीलांचें कार्य न करी ।
तो येक मूर्ख ॥ ६९॥
अक्षरें गाळून वाची ।
कां तें घाली पदरिचीं ।
नीघा न करी पुस्तकाची ।
तो येक मूर्ख ॥ ७०॥
आपण वाचीना कधीं ।
कोणास वाचावया नेदी ।
बांधोन ठेवी बंदीं ।
तो येक मूर्ख ॥ ७१॥
ऐसीं हें मूर्खलक्षणें ।
श्रवणें चातुर्य बाणे ।
चीत्त देउनियां शहाणे ।
ऐकती सदा ॥ ७२॥
लक्षणें अपार असती ।
परी कांहीं येक येथामती ।
त्यागार्थ बोलिलें श्रोतीं ।
क्ष्मा केलें पाहिजे ॥ ७३॥
उत्तम लक्षणें घ्यावीं ।
मूर्खलक्षणें त्यागावीं ।
पुढिले समासी आघवीं ।
निरोपिलीं ॥ ७४॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
मूर्खलक्षणनाम समास पहिला ॥ १॥
समास दुसरा : उत्तम लक्षण
॥ श्रीराम् ॥
श्रोतां व्हावें सावधान ।
आतां सांगतों उत्तम गुण ।
जेणें करितां बाणे खुण ।
सर्वज्ञपणाची ॥ १॥
वाट पुसल्याविण जाऊं नये ।
फळ वोळखिल्याविण खाऊं नये ।
पडिली वस्तु घेऊं नये ।
येकायेकीं ॥ २॥
अति वाद करूं नये ।
पोटीं कपट धरूं नये ।
शोधल्याविण करूं नये ।
कुळहीन कांता ॥ ३॥
विचारेंविण बोलों नये ।
विवंचनेविण चालों नये ।
मर्यादेविण हालों नये ।
कांहीं येक ॥ ४॥
प्रीतीविण रुसों नये ।
चोरास वोळखी पुसों नये ।
रात्री पंथ क्रमूं नये ।
येकायेकीं ॥ ५॥
जनीं आर्जव तोडूं नये ।
पापद्रव्य जोडूं नये ।
पुण्यमार्ग सोडूं नये ।
कदाकाळीं ॥ ६॥
निंदा द्वेष करूं नये ।
असत्संग धरूं नये ।
द्रव्यदारा हरूं नये ।
बळात्कारें ॥ ७॥
वक्तयास खोदूं नये ।
ऐक्यतेसी फोडूं नये ।
विद्याअभ्यास सोडूं नये ।
कांहीं केल्या ॥ ८॥
तोंडाळासि भांडों नये ।
वाचाळासी तंडों नये ।
संतसंग खंडूं नये ।
अंतर्यामीं ॥ ९॥
अति क्रोध करूं नये ।
जिवलगांस खेदूं नये ।
मनीं वीट मानूं नये ।
सिकवणेचा ॥ १०॥
क्षणाक्षणां रुसों नये ।
लटिका पुरुषार्थ बोलों नये ।
केल्याविण सांगों नये ।
आपला पराक्रमु ॥ ११॥
बोलिला बोल विसरों नये ।
प्रसंगी सामर्थ्य चुकों नये ।
केल्याविण निखंदूं नये ।
पुढिलांसि कदा ॥ १२॥
आळसें सुख मानूं नये ।
चाहाडी मनास आणूं नये ।
शोधिलुआविण करूं नये ।
कार्य कांहीं ॥ १३॥
सुखा आंग देऊं नये ।
प्रेत्न पुरुषें सांडूं नये ।
कष्ट करितां त्रासों नये ।
निरंतर ॥ १४॥
सभेमध्यें लाजों नये ।
बाष्कळपणें बोलों नये ।
पैज होड घालूं नये ।
काहीं केल्या ॥ १५॥
बहुत चिंता करूं नये ।
निसुगपणें राहों नये ।
परस्त्रीतें पाहों नये ।
पापबुद्धी ॥ १६॥
कोणाचा उपकार घेऊं नये ।
घेतला तरी राखों नये ।
परपीडा करूं नये ।
विस्वासघात ॥ १७॥
शोच्येंविण असों नये ।
मळिण वस्त्र नेसों नये ।
जणारास पुसों नये ।
कोठें जातोस म्हणौनी ॥ १८॥
व्यापकपण सांडूं नये ।
पराधेन होऊं नये ।
आपलें वोझें घालूं नये ।
कोणीयेकासी ॥ १९॥
पत्रेंविण पर्वत करूं नये ।
हीनाचें रुण घेऊं नये ।
गोहीविण जाऊं नये ।
राजद्वारा ॥ २०॥
लटिकी जाजू घेऊं नये ।
सभेस लटिकें करूं नये ।
आदर नस्तां बोलों नये ।
स्वभाविक ॥ २१॥
आदखणेपण करूं नये ।
अन्यायेंविण गांजूं नये ।
अवनीतीनें वर्तों नये ।
आंगबळें ॥ २२॥
बहुत अन्न खाऊं नये ।
बहुत निद्रा करूं नये ।
बहुत दिवस राहूं नये ।
पिसुणाचेथें ॥ २३॥
आपल्याची गोही देऊं नये ।
आपली कीर्ती वर्णूं नये ।
आपलें आपण हांसों नये ।
गोष्टी सांगोनी ॥ २४॥
धूम्रपान घेऊं नये ।
उन्मत्त द्रव्य सेवूं नये ।
बहुचकासीं करूं नये ।
मैत्री कदा ॥ २५॥
कामेंविण राहों नये ।
नीच उत्तर साहों नये ।
आसुदें अन्न सेऊं नये ।
वडिलांचेंहि ॥ २६॥
तोंडीं सीवी असों नये ।
दुसर्यास देखोन हांसों नये ।
उणें अंगीं संचारों नये ।
कुळवंताचे ॥ २७॥
देखिली वस्तु चोरूं नये ।
बहुत कृपण होऊं नये ।
जिवलगांसी करूं नये ।
कळह कदा ॥ २८॥
येकाचा घात करूं नये ।
लटिकी गोही देऊं नये ।
अप्रमाण वर्तों नये ।
कदाकाळीं ॥ २९॥
चाहाडी चोरी धरूं नये ।
परद्वार करूं नये ।
मागें उणें बोलों नये ।
कोणीयेकाचें ॥ ३०॥
समईं यावा चुकों नये ।
सत्वगुण सांडूं नये ।
वैरियांस दंडूं नये ।
शरण आलियां ॥ ३१॥
अल्पधनें माजों नये ।
हरिभक्तीस लाजों नये ।
मर्यादेविण चालों नये ।
पवित्र जनीं ॥ ३२॥
मूर्खासीं संमंध पडों नये ।
अंधारीं हात घालूं नये ।
दुश्चितपणें विसरों नये ।
वस्तु आपुली ॥ ३३॥
स्नानसंध्या सांडूं नये ।
कुळाचार खंडूं नये ।
अनाचार मांडूं नये ।
चुकुरपणें ॥ ३४॥
हरिकथा सांडूं नये ।
निरूपण तोडूं नये ।
परमार्थास मोडूं नये ।
प्रपंचबळें ॥ ३५॥
देवाचा नवस बुडऊं नये ।
आपला धर्म उडऊं नये ।
भलते भरीं भरों नये ।
विचारेंविण ॥ ३६॥
निष्ठुरपण धरूं नये ।
जीवहत्या करूं नये ।
पाउस देखोन जाऊं नये ।
अथवा अवकाळीं ॥ ३७॥
सभा देखोन गळों नये ।
समईं उत्तर टळों नये ।
धिःकारितां चळों नये ।
धारिष्ट आपुलें ॥ ३८॥
गुरुविरहित असों नये ।
नीच यातीचा गुरु करूं नये ।
जिणें शाश्वत मानूं नये ।
वैभवेंसीं ॥ ३९॥
सत्यमार्ग सांडूं नये ।
असत्य पंथें जाऊं नये ।
कदा अभिमान घेऊं नये ।
असत्याचा ॥ ४०॥
अपकीर्ति ते सांडावी ।
सद्कीर्ति वाढवावी ।
विवेकें दृढ धरावी ।
वाट सत्याची ॥ ४१॥
नेघतां हे उत्तम गुण ।
तें मनुष्य अवलक्षण ।
ऐक तयांचे लक्षण ।
पुढिले समासीं ॥ ४२॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
उत्तामलक्षणनाम समास दुसराअ ॥ २॥
समास तिसरा : कुविद्या लक्षण
॥ श्रीराम् ॥
ऐका कुविद्येचीं लक्षणें ।
अति हीनें कुलक्षणें ।
त्यागार्थ बोलिलीं ते श्रवणें ।
त्याग घडे ॥ १॥
ऐका कुविद्येचा प्राणी ।
जन्मा येऊन केली हानी ।
सांगिजेल येहीं लक्षणीं ।
वोळखावा ॥ २॥
कुविद्येचा प्राणी असे ।
तो कठिण निरूपणें त्रासे ।
अवगुणाची समृद्धि असे ।
म्हणौनियां ॥ ३॥
मेद्स्किप् श्लोक ॥
दंभो दर्पो । अभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च ।
अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ संपदमासुरीम् ॥
मेद्स्किप् काम क्रोध मद मत्सर ।
लोभ दंभ तिरस्कार ।
गर्व ताठा अहंकार ।
द्वेष विषाद विकल्पी ॥ ४॥
आशा ममता तृष्णा कल्पना ।
चिंता अहंता कामना भावना ।
असूय अविज्ञा ईषणा वासना ।
अतृप्ती लोलंगता ॥ ५॥
इछ्या वांछ्या चिकिछ्या निंदा ।
आनित्य ग्रामणी मस्ती सदा ।
जाणीव अवज्ञा विपत्ती आपदा ।
दुर्वृत्ती दुर्वासना ॥ ६॥
स्पर्धा खटपट आणि चटचट ।
तऱे झटपट आणी वटवट ।
सदा खटपट आणी लटपट ।
परम वेथा कुविद्या ॥ ७॥
कुरूप आणी कुलक्षण ।
अशक्त आणी दुर्जन ।
दरिद्री आणी कृपण ।
आतिशयेंसीं ॥ ८॥
आळसी आणी खादाड ।
दुर्बळ आणी लाताड ।
तुटक आणी लाबाड ।
आतिशयेंसीं ॥ ९॥
मूर्ख आणी तपीळ ।
वेडें आणी वाचाळ ।
लटिकें आणी तोंडाळ ।
आतिशयेंसीं ॥१०॥
नेणे आणी नायके ।
न ये आणी न सीके ।
न करी आणी न देखे ।
अभ्यास दृष्टी ॥ ११॥
अज्ञान आणी अविस्वासी ।
छळवादी आणी दोषी ।
अभक्त आणी भक्तांसी ।
देखों सकेना ॥ १२॥
पापी आणी निंदक ।
कष्टी आणी घातक ।
दुःखी आणी हिंसक ।
आतिशयेंसीं ॥ १३॥
हीन आणी कृत्रिमी ।
रोगी आणी कुकर्मी ।
आचंगुल आणी अधर्मी ।
वासना रमे ॥ १४॥
हीन देह आणी ताठा ।
अप्रमाण आणी फांटा ।
बाष्कळ आणी करंटा ।
विवेक सांगे ॥ १५॥
लंडी आणी उन्मत्त ।
निकामी आणी डुल्लत ।
भ्याड आणी बोलत ।
पराक्रमु ॥ १६॥
कनिष्ठ आणी गर्विष्ठ ।
नुपरतें आणी नष्ट ।
द्वेषी आणी भ्रष्ट ।
आतिशयेंसीं ॥ १७॥
अभिमानी आणी निसंगळ ।
वोडगस्त आणी खळ ।
दंभिक आणी अनर्गळ ।
आतिशयेंसीं ॥ १८॥
वोखटे आणी विकारी ।
खोटे आणी अनोपकारी ।
अवलक्ष्ण आणी धिःकारी ।
प्राणिमात्रांसी ॥ १९॥
अल्पमती आणी वादक ।
दीनरूप आणि भेदक ।
सूक्ष्म आणी त्रासक ।
कुशब्दें करूनि ॥ २०॥
कठिणवचनी कर्कशवचनी ।
कापट्यवचनी संदेहवचनी ।
दुःखवचनी तीव्रवचनी ।
क्रूर निष्ठुर दुरात्मा ॥ २१॥
न्यूनवचनी पैशून्यवचनी ।
अशुभवचनी अनित्यवचनी ।
द्वेषवचनी अनृत्यवचनी ।
बाष्कळवचनी धिःकारु ॥ २२॥
कओअटी कुटीळ गाठ्याळ ।
कुर्टें कुचर नट्याळ ।
कोपी कुधन टवाळ ।
आतिशयेंसीं ॥ २३॥
तपीळ तामस अविचार ।
पापी अनर्थी अपस्मार ।
भूत समंधी संचार ।
आंगीं वसे ॥ २४॥
आत्महत्यारा स्त्रीहत्यारा ।
गोहत्यारा ब्रह्महत्यारा ।
मातृहत्यारा पितृहत्यारा ।
माहापापी पतित ॥ २५॥
उणें कुपात्र कुतर्की ।
मित्रद्रोही विस्वासघातकी ।
कृतघ्न तल्पकी नारकी ।
अतित्याई जल्पक ॥ २६॥
किंत भांडण झगडा कळहो ।
अधर्म अनराहाटी शोकसंग्रहो ।
चाहाड वेसनी विग्रहो ।
निग्रहकर्ता ॥ २७॥
द्वाड आपेसी वोंगळ ।
चाळक चुंबक लच्याळ ।
स्वार्थी अभिळासी वोढाळ ।
आद्दत्त झोड आदखणा ॥ २८॥
शठ शुंभ कातरु ।
लंड तर्मुंड सिंतरु ।
बंड पाषांड तश्करु ।
अपहारकर्ता ॥ २९॥
धीट सैराट मोकाट ।
चाट चावट वाजट ।
थोट उद्धट लंपट ।
बटवाल कुबुद्धी ॥ ३०॥
मारेकरी वरपेकरी ।
दरवडेकरी खाणोरी ।
मैंद भोंदु परद्वारी ।
भुररेकरी चेटकी ॥ ३१॥
निशंक निलाजिरा कळभंट ।
टौणपा लौंद धट उद्धट ।
ठस ठोंबस खट नट ।
जगभांड विकारी ॥ ३२॥
अधीर आळिका अनाचारी ।
अंध पंगु खोकलेंकरी ।
थोंटा बधिर दमेकरी ।
तऱ्ही ताठा न संडी ॥ ३३॥
विद्याहीन वैभवहीन ।
कुळहीन लक्ष्मीहीन ।
शक्तिहीन सामर्थ्यहीन ।
अदृष्टहीन भिकारी ॥ ३४॥
बळहीन कळाहीन ।
मुद्राहीन दीक्षाहीन ।
लक्षणहीन लावण्यहीन ।
आंगहीन विपारा ॥ ३५॥
युक्तिहीन बुद्धिहीन ।
आचारहीन विचारहीन ।
क्रियाहीन सत्वहीन ।
विवेकहीन संशई ॥ ३६॥
भक्तिहीन भावहीन ।
ज्ञानहीन वैराग्यहीन ।
शांतिहीन क्ष्माहीन ।
सर्वहीन क्षुल्लकु ॥ ३७॥
समयो नेणे प्रसंग नेणे ।
प्रेत्न नेणे अभ्यास नेणे ।
आर्जव नेणे मैत्री नेणे ।
कांहींच नेणे अभागी ॥ ३८॥
असो ऐसे नाना विकार ।
कुलक्षणाचें कोठार ।
ऐसा कुविद्येचा नर ।
श्रोतीं वोळखावा ॥ ३९॥
ऐसीं कुविद्येचीं लक्षणें ।
ऐकोनि त्यागची करणें ।
अभिमानीं तऱ्हें भरणें ।
हें विहित नव्हें ॥ ४०॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
कुविद्यालक्षणनाम समास तिसरा ॥ ३॥
समास चवथा : भक्ति निरूपण
॥ श्रीराम् ॥
नाना सुकृताचें फळ ।
तो हा नरदेह केवळ ।
त्याहिमधें भाग्य सफळ ।
तरीच सन्मार्ग लागे ॥ १॥
नरदेहीं विशेष ब्राह्मण ।
त्याहीवरी संध्यास्नान ।
सद्वासना भगवद्भजन ।
घडे पूर्वपुण्यें ॥ २॥
भगवद्भक्ति हे उत्तम ।
त्याहिवरी सत्समागम ।
काळ सार्थक हाचि परम ।
लाभ, जाणावा ॥ ३॥
प्रेमप्रीतीचा सद्भाव ।
आणी भक्तांचा समुदाव ।
हरिकथा मोहोत्साव ।
तेणें प्रेमा दुणावे ॥ ४॥
नरदेहीं आलियां येक ।
कांही करावें सार्थक ।
जेणें पाविजे परलोक ।
परम दुल्लभ जो ॥ ५॥
विधियुक्त ब्रह्मकर्म ।
अथवा दया दान धर्म ।
अथवा करणें सुगम ।
भजन भगवंताचें ॥ ६॥
अनुतापें करावा त्याग ।
अथवा करणें भक्तियोग ।
नाहीं तरी धरणें संग ।
साधुजनाचा ॥ ७॥
नाना शास्त्रें धांडोळावीं ।
अथवा तीर्थे तरी करावीं ।
अथवा पुरश्चरणें बरवीं ।
पापक्षयाकारणें ॥ ८॥
अथवा कीजे परोपकार ।
अथवा ज्ञानाचा विचार ।
निरूपणीं सारासार ।
विवेक करणें ॥ ९॥
पाळावी वेदांची आज्ञा ।
कर्मकांड उपासना ।
जेणें होइजे ज्ञाना- ।
आधिकारपात्र ॥ १०॥
काया वाचा आणी मनें ।
पत्रें पुष्पें फळें जीवनें ।
कांहीं तरी येका भजनें ।
सार्थक करावें ॥ ११॥
जन्मा आलियाचें फळ ।
कांहीं करावें सफळ ।
ऐसें न करितां निर्फळ ।
भूमिभार होये ॥ १२॥
नरदेहाचे उचित ।
कांहीं करावें आत्महित ।
येथानुशक्त्या चित्तवित्त ।
सर्वोत्तमीं लावावें ॥ १३॥
हें कांहींच न धरी जो मनीं ।
तो मृत्यप्राय वर्ते जनीं ।
जन्मा येऊन तेणें जननी ।
वायांच कष्टविली ॥ १४॥
नाहीं संध्या नाहीं स्नान ।
नाहीं भजन देवतार्चन ।
नाहीं मंत्र जप ध्यान ।
मानसपूजा ॥ १५॥
नाहीं भक्ति नाहीं प्रेम ।
नाहीं निष्ठा नाहीं नेम ।
नाहीं देव नाहीं धर्म ।
अतीत अभ्यागत ॥ १६॥
नाहीं सद्बुद्धि नाहीं गुण ।
नाहीं कथा नाहीं श्रवण ।
नाहीं अध्यात्मनिरूपण ।
ऐकिलें कदां ॥ १७॥
नाहीं भल्यांची संगती ।
नाहीं शुद्ध चित्तवृत्ती ।
नाहीं कैवल्याची प्राप्ती ।
मिथ्यामदें ॥ १८॥
नाहीं नीति नाहीं न्याये ।
नाहीं पुण्याचा उपाये ।
नाहीं परत्रीची सोये ।
युक्तायुक्त क्रिया ॥ १९॥
नाहीं विद्या नाहीं वैभव ।
नाहीं चातुर्याचा भाव ।
नाहीं कळा नाहीं लाघव ।
रम्यसरस्वतीचें ॥ २०॥
शांती नाहीं क्ष्मा नाहीं ।
दीक्षा नाहीं मैत्री नाहीं ।
शुभाशुभ कांहींच नाहीं ।
साधनादिक ॥ २१॥
सुचि नाहीं स्वधर्म नाहीं ।
आचार नाहीं विचार नाहीं ।
आरत्र नाहीं परत्र नाहीं ।
मुक्त क्रिया मनाची ॥ २२॥
कर्म नाहीं उपासना नाहीं ।
ज्ञान नाहीं वैराग्य नाहीं ।
योग नाहीं धारिष्ट नाहीं ।
कांहीच नाहीं पाहातां ॥ २३॥
उपरती नाहीं त्याग नाहीं ।
समता नाहीं लक्षण नाहीं ।
आदर नाहीं प्रीति नाहीं ।
परमेश्वराची ॥ २४॥
परगुणाचा संतोष नाहीं ।
परोपकारें सुख नाहीं ।
हरिभक्तीचा लेश नाहीं ।
अंतर्यामीं ॥ २५॥
ऐसे प्रकारीचे पाहातां जन ।
ते जीतचि प्रेतासमान ।
त्यांसीं न करावें भाषण ।
पवित्र जनीं ॥ २६॥
पुण्यसामग्री पुरती ।
तयासीच घडें भगवद्भक्ती ।
जें जें जैसें करिती ।
ते पावती तैसेंचि ॥ २७॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
भक्तिनिरूपणणनाम
समास चवथा ॥ ४॥
समास पाचवा : रजोगुण लक्षण
॥ श्रीराम् ॥
मुळीं देह त्रिगुणाचा ।
सत्त्वरजतमाचा ।
त्यामध्यें सत्त्वाचा ।
उत्तम गुण ॥ १॥
सत्वगुणें भगवद्भक्ती ।
रजोगुणें पुनरावृत्ती ।
तमोगुणें अधोगती ।
पावति प्राणी ॥ २॥
श्लोक ॥ ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था
मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः ।
जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो
गच्छन्ति तामसाः ॥
त्यांतहि शुद्ध आणी सबळ ।
तेहि बोलिजेति सकळ ।
शुद्ध तेंचि जें निर्मळ ।
सबळ बाधक जाणावें ॥ ३॥
शुद्धसबळाचें लक्षण ।
सावध परिसा विचक्षण ।
शुद्ध तो परमार्थी जाण ।
सबळ तो संसारिक ॥ ४॥
तयां संसारिकांची स्थिती ।
देहीं त्रिगुण वर्तती ।
येक येतां दोनी जाती ।
निघोनियां ॥ ५॥
रज तम आणी सत्व ।
येणेंचि चाले जीवित्व ।
रजोगुणाचें कर्तृत्व ।
दाखऊं आता ॥ ६॥
रजोगुण येतां शरिरीं ।
वर्तणुक कैसी करी ।
सावध होऊनी चतुरीं ।
परिसावें ॥ ७॥
माझें घर माझा संसार ।
देव कैंचा आणिला थोर ।
ऐसा करी जो निर्धार ।
तो रजोगुण ॥ ८॥
माता पिता आणी कांता ।
पुत्र सुना आणी दुहिता ।
इतुकियांची वाहे चिंता ।
तो रजोगोण ॥ ९॥
बरें खावें बरें जेवावें ।
बरें ल्यावें बरें नेसावें ।
दुसर्याचें अभिळाषावें ।
तो रजोगोण ॥ १०॥
कैंचा धर्म कैंचें दान ।
कैंचा जप कैंचें ध्यान ।
विचारीना पापपुण्य ।
तो रजोगुण ॥ ११॥
नेणे तीर्थ नेणे व्रत ।
नेणे अतीत अभ्यागत ।
अनाचारीं मनोगत ।
तो रजोगोण ॥ १२॥
धनधान्याचे संचित ।
मन होये द्रव्यासक्त ।
अत्यंत कृपण जीवित्व ।
तो रजोगोण ॥ १३॥
मी तरुण मी सुंदर ।
मी बलाढ्य मी चतुर ।
मी सकळांमध्ये थोर- ।
म्हणे, तो रजोगुण ॥ १४॥
माझा देश माझा गांव ।
माझा वाडा माझा ठाव ।
ऐसी मनीं धरी हांव ।
तो रजोगोण ॥ १५॥
दुसर्याचें सर्व जावें ।
माझेचेंचि बरें असावें ।
ऐसें आठवे स्वभावें ।
तो रजोगोण ॥ १६॥
कपट आणी मत्सर ।
उठे देहीं तिरस्कार ।
अथवा कामाचा विकार ।
तो रजोगोण ॥ १७॥
बाळकावरी ममताअ ।
प्रीतीनें आवडे कांता ।
लोभ वाटे समस्तां ।
तो रजोगोण ॥ १८॥
जिवलगांची खंती ।
जेणें काळें वाटे चित्तीं ।
तेणें काळें सीघ्रगती ।
रजोगुण आला ॥ १९॥
संसाराचे बहुत कष्ट ।
कैसा होईल सेवट ।
मनास आठवे संकट ।
तो रजोगोण ॥ २०॥
कां मागें जें जें भोगिलें ।
तें तें मनीं आठवलें ।
दुःख अत्यंत वाटलें ।
तो रजोगोण ॥ २१॥
वैभव देखोनि दृष्टी ।
आवडी उपजली पोटीं ।
आशागुणें हिंपुटी- ।
करी, तो रजोगुण ॥ २२॥
जें जें दृष्टी पडिलें ।
तें तें मनें मागितलें ।
लभ्य नस्तां दुःख जालें ।
तो रजोगोण ॥ २३॥
विनोदार्थीं भरे मन ।
शृंघारिक करी गायेन ।
राग रंग तान मान ।
तो रजोगोण ॥ २४॥
टवाळी ढवाळी निंदा ।
सांगणें घडे वेवादा ।
हास्य विनोद करी सर्वदा ।
तो रजोगोण ॥ २५॥
आळस उठे प्रबळ ।
कर्मणुकेचा नाना खेळ ।
कां उपभोगाचे गोंधळ ।
तो रजोगोण ॥ २६॥
कळावंत बहुरूपी ।
नटावलोकी साक्षेपी ।
नाना खेळी दान अर्पी ।
तो रजोगोण ॥ २७॥
उन्मत्त द्रव्यापरी अति प्रीती ।
ग्रामज्य आठवे चित्तीं ।
आवडे नीचाची संगती ।
तो रजोगुण ॥ २८॥
तश्करविद्या जीवीं उठे ।
परन्यून बोलावें वाटे ।
नित्यनेमास मन विटे ।
तो रजोगुण ॥ २९॥
देवकारणीं लाजाळु ।
उदरालागीं कष्टाळु ।
प्रपंची जो स्नेहाळु ।
तो रजोगुण ॥ ३०॥
गोडग्रासीं आळकेपण ।
अत्यादरें पिंडपोषण ।
रजोगुणें उपोषण ।
केलें न वचे ॥ ३१॥
शृंगारिक तें आवडे ।
भक्ती वैराग्य नावडे ।
कळालाघवीं पवाडे ।
तो रजोगुण ॥ ३२॥
नेणोनियां परमात्मा ।
सकळ पदार्थी प्रेमा ।
बळात्कारें घाली जन्मा ।
तो रजोगुण ॥ ३३॥
असो ऐसा रजोगुण ।
लोभें दावी जन्ममरण ।
प्रपंची तो सबळ जाण ।
दारुण दुःख भोगवी ॥ ३४॥
आतां रजोगुण हा सुटेना ।
संसारिक हें तुटेना ।
प्रपंचीं गुंतली वासना ।
यास उपाय कोण ॥ ३५॥
उपाये येक भगवद्भक्ती ।
जरी ठाकेना विरक्ती ।
तरी येथानुशक्ती ।
भजन करावें ॥ ३६॥
काया वाचा आणी मनें ।
पत्रें पुष्पें फळें जीवनें ।
ईश्वरीं अर्पूनियां मनें ।
सार्थक करावें ॥ ३७॥
येथानुशक्ती दानपुण्य ।
परी भगवंतीं अनन्य ।
सुखदुःखें परी चिंतन ।
देवाचेंचि करावें ॥ ३८॥
आदिअंती येक देव ।
मध्येंचि लाविली माव ।
म्हणोनियां पूर्ण भाव ।
भगवंतीं असावा ॥ ३९॥
ऐसा सबळ रजोगुण ।
संक्षेपें केलें कथन ।
आतां शुद्ध तो तूं जाण ।
परमार्थिक ॥ ४०॥
त्याचे वोळखीचें चिन्ह ।
सत्वगुणीं असे जाण ।
तो रजोगुण परिपूर्ण ।
भजनमूळ ॥ ४१॥
ऐसा रजोगुण बोलिला ।
श्रोतीं मनें अनुमानिला ।
आतां पुढें परिसिला ।
पाहिजे तमोगुण ॥ ४२॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
रजोगुणलक्षणनाम
समास पांचवा ॥ ५॥
समास सहावा : तमोगुण लक्षण
॥ श्रीराम् ॥
मागां बोलिला रजोगुण ।
क्रियेसहित लक्षण ।
आतां ऐका तमोगुण ।
तोहि सांगिजेल ॥ १॥
संसारीं दुःखसंमंध ।
प्राप्त होतां उठे खेद ।
कां अद्भुत आला क्रोध ।
तो तमोगुण ॥ २॥
शेरीरीं क्रोध भरतां ।
नोळखे माता पिता ।
बंधु बहिण कांता ।
ताडी, तो तमोगुण ॥ ३॥
दुसर्याचा प्राण घ्यावा ।
आपला आपण स्वयें द्यावा ।
विसरवी जीवभावा ।
तो तमोगुण ॥ ४॥
भरलें क्रोधाचें काविरें ।
पिश्याच्यापरी वावरे ।
नाना उपायें नावरे ।
तो तमोगुण ॥ ५॥
आपला आपण शस्त्रपात ।
पराचा करी घात ।
ऐसा समय वर्तत ।
तो तमोगुण ॥ ६॥
डोळा युध्यचि पाहवें ।
रण पडिलें तेथें जावें ।
ऐसें घेतलें जीवें ।
तो तमोगुण ॥ ७॥
अखंड भ्रांती पडे ।
केला निश्चय विघडे ।
अत्यंत निद्रा आवडे ।
तो तमोगुण ॥ ८॥
क्षुधा जयाची वाड ।
नेणे कडु अथवा गोड ।
अत्यंत जो कां मूढ ।
तो तमोगुण ॥ ९॥
प्रीतिपात्र गेलें मरणें ।
तयालागीं जीव देणें ।
स्वयें आत्महत्या करणें ।
तो तमोगुण ॥ १०॥
किडा मुंगी आणी स्वापद ।
यांचा करूं आवडे वध ।
अत्यंत जो कृपामंद ।
तो तमोगुण ॥ ११॥
स्त्रीहत्या बाळहत्या ।
द्रव्यालागीं ब्रह्मत्या ।
करूं आवडे गोहत्या ।
तो तमोगुण ॥ १२॥
विसळाचेनि नेटें ।
वीष घ्यावेंसें वाटे ।
परवध मनीं उठे ।
तो तमोगुण ॥ १३॥
अंतरीं धरूनि कपट ।
पराचें करी तळपट ।
सदा मस्त सदा उद्धट ।
तो तमोगुण ॥ १४॥
कळह व्हावा ऐसें वाटे ।
झोंबी घ्यावी ऐसें उठे ।
अन्तरी द्वेष प्रगटे ।
तो तमोगुण ॥ १५॥
युध्य देखावें ऐकावें ।
स्वयें युध्यचि करावें ।
मारावें कीं मरावें ।
तो तमोगुण ॥ १६॥
मत्सरें भक्ति मोडावी ।
देवाळयें विघडावीं ।
फळतीं झाडें तोडावीं ।
तो तमोगुण ॥ १७॥
सत्कर्में ते नावडती ।
नाना दोष ते आवडती ।
पापभय नाहीं चित्ती ।
तो तमोगुण ॥ १८॥
ब्रह्मवृत्तीचा उछेद ।
जीवमात्रास देणें खेद ।
करूं आवडे अप्रमाद ।
तो तमोगुण ॥ १९॥
आग्नप्रळये शस्त्रप्रळये ।
भूतप्रळये वीषप्रळये ।
मत्सरें करीं जीवक्षये ।
तो तमोगुण ॥ २०॥
परपीडेचा संतोष ।
निष्ठुरपणाचा हव्यास ।
संसाराचा नये त्रास ।
तो तमोगुण ॥ २१॥
भांडण लाऊन द्यावें ।
स्वयें कौतुक पाहावें ।
कुबुद्धि घेतली जीवें ।
तो तमोगुण ॥ २२॥
प्राप्त जालियां संपत्ती ।
जीवांस करी यातायाती ।
कळवळा नये चित्तीं ।
तो तमोगुण ॥ २३॥
नावडे भक्ति नावडे भाव ।
नावडे तीर्थ नावडे देव ।
वेदशास्त्र नलगे सर्व ।
तो तमोगुण ॥ २४॥
स्नानसंध्या नेम नसे ।
स्वधर्मीं भ्रष्टला दिसे ।
अकर्तव्य करीतसे ।
तो तमोगुण ॥ २५॥
जेष्ठ बंधु बाप माये ।
त्यांचीं वचनें न साहे ।
सीघ्रकोपी निघोन जाये ।
तो तमोगुण ॥ २६॥
उगेंचि खावें उगेंचि असावें ।
स्तब्ध होऊन बैसावें ।
कांहींच स्मरेना स्वभावें ।
तो तमोगुण ॥ २७॥
चेटकविद्येचा अभ्यास ।
शस्त्रविद्येचा हव्यास ।
मल्लविद्या व्हावी ज्यास ।
तो तमोगुण ॥ २८॥
केले गळाचे नवस ।
रडिबेडीचे सायास ।
काष्ठयंत्र छेदी जिव्हेस ।
तो तमोगुण ॥ २९॥
मस्तकीं भदें जाळावें ।
पोतें आंग हुरपळावें ।
स्वयें शस्त्र टोचून घ्यावें ।
तो तमोगुण ॥ ३०॥
देवास सिर वाहावें ।
कां तें आंग समर्पावें ।
पडणीवरून घालून घ्यावे ।
तो तमोगुण ॥ ३१॥
निग्रह करून धरणें ।
कां तें टांगून घेणें ।
देवद्वारीं जीव देणें ।
तो तमोगुण ॥ ३२॥
निराहार उपोषण ।
पंचाग्नी धूम्रपान ।
आपणास घ्यावें पुरून ।
तो तमोगुण ॥ ३३॥
सकाम जें का अनुष्ठान ।
कां तें वायोनिरोधन ।
अथवा राहावें पडोन ।
तो तमोगुण ॥ ३४॥
नखें केश वाढवावे ।
हस्तचि वर्ते करावे ।
अथवा वाग्सुंन्य व्हावें ।
तो तमोगुण ॥ ३५॥
नाना निग्रहें पिडावें ।
देहदुःखें चर्फडावें ।
क्रोधें देवांस फोडावें ।
तो तमोगुण ॥ ३६॥
देवाची जो निंदा करी ।
तो आशाबद्धि अघोरी ।
जो संतसंग न धरी ।
तो तमोगुण ॥ ३७॥
ऐसा हा तमोगुण ।
सांगतां जो असाधारण ।
परी त्यागार्थ निरूपण ।
कांहीं येक ॥ ३८॥
ऐसें वर्ते तो तमोगुण ।
परी हा पतनास कारण ।
मोक्षप्राप्तीचें लक्षण ।
नव्हे येणें ॥ ३९॥
केल्या कर्माचें फळ ।
प्राप्त होईल सकळ ।
जन्म दुःखाचें मूळ ।
तुटेना कीं ॥ ४०॥
व्हावया जन्माचें खंडण ।
पाहिजे तो सत्वगुण ।
तेंचि असे निरुपण ।
पुढिले समासीं ॥ ४१॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
तमोगुणलक्षणनाम समास सहावा ॥ ६॥
समास सातवा : सत्त्वगुण लक्षण
॥ श्रीराम् ॥
मागां बोलिला तमोगुण ।
जो दुःखदायक दारुण ।
आतां ऐका सत्वगुण ।
परम दुल्लभ ॥ १॥
जो भजनाचा आधार ।
जो योगियांची थार ।
जो निरसी संसार ।
दुःखमूळ जो ॥ २॥
जेणें होये उत्तम गती ।
मार्ग फुटे भगवंतीं ।
जेणें पाविजे मुक्ती ।
सायोज्यता ते ॥ ३॥
जो भक्तांचा कोंवसा ।
जो भवार्णवींचा भर्वसा ।
मोक्षलक्ष्मीची दशा ।
तो सत्वगुण ॥ ४॥
जो परमार्थाचें मंडण ।
जो महंतांचें भूषण ।
रजतमाचें निर्शन ।
तो सत्वगुण ॥ ५॥
जो परमसुखकारी ।
जो आनंदाची लहरी ।
देऊनियां, निवारी- ।
जन्ममृत्य ॥ ६॥
जो अज्ञानाचा सेवट ।
जो पुण्याचें मूळ पीठ ।
जयाचेनि सांपडे वाट ।
परलोकाची ॥ ७॥
ऐसा हा सत्वगुण ।
देहीं उमटतां आपण ।
तये क्रियेचें लक्षण ।
ऐसें असे ॥ ८॥
ईश्वरीं प्रेमा अधिक ।
प्रपंच संपादणे लोकिक ।
सदा सन्निध विवेक ।
तो सत्वगुण ॥ ९॥
संसारदुःख विसरवी ।
भक्तिमार्ग विमळ दावी ।
भजनक्रिया उपजवी ।
तो सत्वगुण ॥ १०॥
परमार्थाची आवडी ।
उठे भावार्थाची गोडी ।
परोपकारीं तांतडी ।
तो सत्वगुण ॥ ११॥
स्नानसंध्या पुण्यसीळ ।
अभ्यांतरींचा निर्मळ ।
शरीर वस्त्रें सोज्वळ ।
तो सत्वगुण ॥ १२॥
येजन आणी याजन ।
आधेन आणी अध्यापन ।
स्वयें करी दानपुण्य ।
तो सत्वगुण ॥ १३॥
निरूपणाची आवडी ।
जया हरिकथेची गोडी ।
क्रिया पालटे रोकडी ।
तो सत्वगुण ॥ १४॥
अश्वदानें गजदानें ।
गोदानें भूमिदानें ।
नाना रत्नांचीं दानें- ।
करी, तो सत्वगुण ॥ १५॥
धनदान वस्त्रदान ।
अन्नदान उदकदान ।
करी ब्राह्मणसंतर्पण ।
तो सत्वगुण ॥ १६॥
कार्तिकस्नानें माघस्नानें ।
व्रतें उद्यापनें दानें ।
निःकाम तीर्थें उपोषणे ।
तो सत्वगुण ॥ १७॥
सहस्रभोजनें लक्षभोजनें ।
विविध प्रकारींचीं दानें ।
निःकाम करी सत्वगुणें ।
कामना रजोगुण ॥ १८॥
तीर्थीं अर्पी जो अग्रारें ।
बांधे वापी सरोवरें ।
बांधे देवाळयें सिखरें ।
तो सत्वगुण ॥ १९॥
देवद्वारीं पडशाळा ।
पाईरीया दीपमाळा ।
वृंदावनें पार पिंपळा- ।
बांधे, तो सत्वगुण ॥ २०॥
लावीं वनें उपवनें ।
पुष्पवाटिका जीवनें ।
निववी तापस्यांचीं मनें ।
तो सत्वगुण ॥ २१॥
संध्यामठ आणि भुयेरीं ।
पाईरीया नदीतीरीं ।
भांडारगृहें देवद्वारीं ।
बांधें, तो सत्वगुण ॥ २२॥
नाना देवांचीं जे स्थानें ।
तेथें नंदादीप घालणें ।
वाहे आळंकार भूषणें ।
तो सत्वगुण ॥ २३॥
जेंगट मृदांग टाळ ।
दमामे नगारे काहळ ।
नाना वाद्यांचे कल्लोळ ।
सुस्वरादिक ॥ २४॥
नाना समग्री सुंदर ।
देवाळईं घाली नर ।
हरिभजनीं जो तत्पर ।
तो सत्वगुण ॥ २५॥
छेत्रें आणी सुखासनें ।
दिंड्या पताका निशाणें ।
वाहे चामरें सूर्यापानें ।
तो सत्वगुण ॥ २६॥
वृंदावनें तुळसीवने ।
रंगमाळा संमार्जनें ।
ऐसी प्रीति घेतली मनें ।
तो सत्वगुण ॥ २७॥
सुंदरें नाना उपकर्णें ।
मंडप चांदवे आसनें ।
देवाळईं समर्पणें ।
तो सत्वगुण ॥ २८॥
देवाकारणें खाद्य ।
नाना प्रकारीं नैवेद्य ।
अपूर्व फळें अर्पी सद्य ।
तो सत्वगुण ॥ २९॥
ऐसी भक्तीची आवडी ।
नीच दास्यत्वाची गोडी ।
स्वयें देवद्वार झाडी ।
तो सत्वगुण ॥ ३०॥
तिथी पर्व मोहोत्साव ।
तेथें ज्याचा अंतर्भाव ।
काया वाचा मनें सर्व- ।
अर्पी, तो सत्वगुण ॥ ३१॥
हरिकथेसी तत्पर ।
गंधें माळा आणी धुशर ।
घेऊन उभीं निरंतर ।
तो सत्वगुण ॥ ३२॥
नर अथवा नारी ।
येथानुशक्ति सामग्री ।
घेऊन उभीं देवद्वारीं ।
तो सत्वगुण ॥ ३३॥
महत्कृत्य सांडून मागें ।
देवास ये लागवेगें ।
भक्ति निकट आंतरंगें ।
तो सत्वगुण ॥ ३४॥
थोरपण सांडून दुरी ।
नीच कृत्य आंगीकारी ।
तिष्ठत उभा देवद्वारीं ।
तो सत्वगुण ॥ ३५॥
देवालागीं उपोषण ।
वर्जी तांबोल भोजन ।
नित्य नेम जप ध्यान- ।
करी, तो सत्वगुण ॥ ३६॥
शब्द कठीण न बोले ।
अतिनेमेसी चाले ।
योगू जेणें तोषविले ।
तो सत्वगुण ॥ ३७॥
सांडूनिया अभिमान ।
निःकाम करी कीर्तन ।
श्वेद रोमांच स्फुराण ।
तो सत्वगुण ॥ ३८॥
अंतरीं देवाचें ध्यान ।
तेणें निडारले नयन ।
पडे देहाचें विस्मरण ।
तो सत्वगुण ॥ ३९॥
हरिकथेची अति प्रीति ।
सर्वथा नये विकृती ।
आदिक प्रेमा आदिअंतीं ।
तो सत्वगुण ॥ ४०॥
मुखीं नाम हातीं टाळी ।
नाचत बोले ब्रीदावळी ।
घेऊन लावी पायधुळी ।
तो सत्वगुण ॥ ४१॥
देहाभिमान गळे ।
विषईं वैराग्य प्रबळे ।
मिथ्या माया ऐसें कळे ।
तो सत्वगुण ॥ ४२॥
कांहीं करावा उपाये ।
संसारीं गुंतोन काये ।
उकलवी ऐसें हृदये ।
तो सत्वगुण ॥ ४३॥
संसारासी त्रासे मन ।
कांहीं करावें भजन ।
ऐसें मनीं उठे ज्ञान ।
तो सत्वगुण ॥ ४४॥
असतां आपुले आश्रमीं ।
अत्यादरें नित्यनेमी ।
सदा प्रीती लागे रामीं ।
तो सत्वगुण ॥ ४५॥
सकळांचा आला वीट ।
परमार्थीं जो निकट ।
आघातीं उपजे धारिष्ट ।
तो सत्वगुण ॥ ४६॥
सर्वकाळ उदासीन ।
नाना भोगीं विटे मन ।
आठवे भगवद्भजन ।
तो सत्वगुण ॥ ४७॥
पदार्थीं न बैसे चित्त ।
मनीं आठवे भगवंत ।
ऐसा दृढ भावार्थ ।
तो सत्वगुण ॥ ४८॥
लोक बोलती विकारी ।
तरी आदिक प्रेमा धरी ।
निश्चय बाणे अंतरीं ।
तो सत्वगुण ॥ ४९॥
अंतरीं स्फूर्ती स्फुरे ।
सस्वरूपीं तर्क भरे ।
नष्ट संदेह निवारे ।
तो सत्वगुण ॥ ५०॥
शरीर लावावें कारणीं ।
साक्षेप उठे अंतःकर्णी ।
सत्वगुणाची करणी ।
ऐसी असे ॥ ५१॥
शांति क्ष्मा आणि दया ।
निश्चय उपजे जया ।
सत्वगुण जाणावा तया ।
अंतरीं आला ॥ ५२॥
आले अतीत अभ्यागत ।
जाऊं नेदी जो भुकिस्त ।
येथानुशक्ती दान देन ।
तो सत्वगुण ॥ ५३॥
तडितापडी दैन्यवाणें ।
आलें आश्रमाचेनि गुणें ।
तयालागीं स्थळ देणें ।
तो सत्वगुण ॥ ५४॥
आश्रमीं अन्नची आपदा ।
परी विमुख नव्हे कदा ।
शक्तिनुसार दे सर्वदा ।
तो सत्वगुण ॥ ५५॥
जेणें जिंकिली रसना ।
तृप्त जयाची वासना ।
जयास नाहीं कामना ।
तो सत्वगुण ॥ ५६॥
होणार तैसें होत जात ।
प्रपंचीं जाला आघात ।
डळमळिना ज्याचें चित्त ।
तो सत्वगुण ॥ ५७॥
येका भगवंताकारणें ।
सर्व सुख सोडिलें जेणें ।
केलें देहाचें सांडणें ।
तो सत्वगुण ॥ ५८॥
विषईं धांवे वासना ।
परी तो कदा डळमळिना ।
ज्याचें धारिष्ट चळेना ।
तो सत्वगुण ॥ ५९॥
देह आपदेनें पीडला ।
क्षुधे तृषेनें वोसावला ।
तरी निश्चयो राहिला ।
तो सत्वगुण ॥ ६०॥
श्रवण आणी मनन ।
निजध्यासें समाधान ।
शुद्ध जालें आत्मज्ञान ।
तो सत्वगुण ॥ ६१॥
जयास अहंकार नसे ।
नैराशता विलसे ।
जयापासीं कृपा वसे ।
तो सत्वगुण ॥ ६२॥
सकळांसीं नम्र बोले ।
मर्यादा धरून चाले ।
सर्व जन तोषविले ।
तो सत्वगुण ॥ ६३॥
सकळ जनासीं आर्जव ।
नाहीं विरोधास ठाव ।
परोपकारीं वेची जीव ।
तो सत्वगुण ॥ ६४॥
आपकार्याहून जीवीं ।
परकार्यसिद्धी करावी ।
मरोन कीर्ती उरवावी ।
तो सत्वगुण ॥ ६५॥
पराव्याचे दोषगुण ।
दृष्टीस देखे आपण ।
समुद्राऐसी साठवण ।
तो सत्वगुण ॥ ६६॥
नीच उत्तर साहाणें ।
प्रत्योत्तर न देणें ।
आला क्रोध सावरणें ।
तो सत्वगुण ॥ ६७॥
अन्यायेंवीण गांजिती ।
नानापरी पीडा करिती ।
तितुकेंहि साठवी चित्तीं ।
तो सत्वगुण ॥ ६८॥
शरीरें घीस साहाणें ।
दुर्जनासीं मिळोन जाणें ।
निंदकास उपकार करणें ।
हा सत्वगुण ॥ ६९॥
मन भलतीकडे धावें ।
तें विवेकें आवराअवें ।
इंद्रियें दमन करावें ।
तो सत्वगुण ॥ ७०॥
सत्क्रिया आचरावी ।
असत्क्रिया त्यागावी ।
वाट भक्तीची धरावी ।
तो सत्वगुण ॥ ७१॥
जया आवडे प्रातःस्नान ।
आवडे पुराणश्रवण ।
नाना मंत्रीं देवतार्चन- ।
करी, तो सत्वगुण ॥ ७२॥
पर्वकाळीं अतिसादर ।
वसंतपूजेस तत्पर ।
जयंत्यांची प्रीती थोर ।
तो सत्वगुण ॥ ७३॥
विदेसिं मेलें मरणें ।
तयास संस्कार देणें ।
अथवा सादर होणें ।
तो सत्वगुण ॥ ७४॥
कोणी येकास मारी ।
तयास जाऊन वारी ।
जीव बंधनमुक्त करी ।
तो सत्वगुण ॥ ७५॥
लिंगें लाहोलीं अभिशेष ।
नामस्मरणीं विश्वास ।
देवदर्शनीं अवकाश ।
तो सत्वगुण ॥ ७६॥
संत देखोनि धावें ।
परम सुख हेलावे ।
नमस्कारी सर्वभावें ।
तो सत्वगुण ॥ ७७॥
संतकृपा होय जयास ।
तेणें उद्धरिला वंश ।
तो ईश्वराचा अंश ।
सत्वगुणें ॥ ७८॥
सन्मार्ग दाखवी जना ।
जो लावी हरिभजना ।
ज्ञान सिकवी अज्ञाना ।
तो सत्वगुण ॥ ७९॥
आवडे पुण्य संस्कार ।
प्रदक्षणा नमस्कार ।
जया राहे पाठांतर ।
तो सत्वगुण ॥ ८०॥
भक्तीचा हव्यास भारी ।
ग्रंथसामग्री जो करी ।
धातुमूर्ति नानापरी ।
पूजी, तो सत्वगुण ॥ ८१॥
झळफळित उपकर्णें ।
माळा गवाळी आसनें ।
पवित्रे सोज्वळें वसनें ।
तो सत्वगुण ॥ ८२॥
परपीडेचें वाहे दुःख ।
परसंतोषाचें सुख ।
वैराग्य देखोन हरिख- ।
मानी, तो सत्वगुण ॥ ८३॥
परभूषणें भूषण ।
परदूषणें दूषण ।
परदुःखें सिणे जाण ।
तो सत्वगुण ॥ ८४॥
आतां असों हें बहुत ।
देवीं धर्मीं ज्याचें चित्त ।
भजे कामनारहित ।
तो सत्वगुण ॥ ८५॥
ऐसा हा सत्वगुण सात्विक ।
संसारसागरीं तारक ।
येणें उपजे विवेक ।
ज्ञानमार्गाचा ॥ ८६॥
सत्वगुणें भगवद्भक्ती ।
सत्वगुणें ज्ञानप्राप्ती ।
सत्वगुणें सायोज्यमुक्ती ।
पाविजेते ॥ ८७॥
ऐसी सत्वगुणाची स्थिती ।
स्वल्प बोलिलें येथामती ।
सावध होऊन श्रोतीं ।
पुढें अवधान द्यावें ॥ ८८॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
सत्वगुणनाम समास सातवा ॥ ७॥
समास आठवा : सद्विद्या निरूपण
॥ श्रीराम् ॥
ऐका सद्विद्येचीं लक्षणें ।
परम शुद्ध सुलक्षणें ।
विचार घेतां बळेंचि बाणे ।
सद्विद्या आंगीं ॥ १॥
सद्विद्येचा जो पुरुष ।
तो उत्तमलक्षणी विशेष ।
त्याचे गुण ऐकतां संतोष ।
परम वाटे ॥ २॥
भाविक सात्विक प्रेमळ ।
शांति क्ष्मा दयासीळ ।
लीन तत्पर केवळ ।
अमृतवचनी ॥ ३॥
परम सुंदर आणी चतुर ।
परम सबळ आणी धीर ।
परम संपन्न आणी उदार ।
आतिशयेंसीं ॥ ४॥
परम ज्ञाता आणी भक्त ।
माहा पंडीत आणी विरक्त ।
माहा तपस्वी आणी शांत ।
आतिशयेंसीं ॥ ५॥
वक्ता आणी नैराशता ।
सर्वज्ञ आणी सादरता ।
श्रेष्ठ आणी नम्रता ।
सर्वत्रांसी ॥ ६॥
राजा आणी धार्मिक ।
शूर आणी विवेक ।
तारुण्य आणी नेमक ।
आतिशयेंसीं ॥ ७॥
वृधाचारी कुळाचारी ।
युक्ताहारी निर्विकारी ।
धन्वंतरी परोपकारी ।
पद्महस्ती ॥ ८॥
कार्यकर्ता निराभिमानी ।
गायक आणी वैष्णव जनी ।
वैभव आणी भगवद्भजनी ।
अत्यादरें ॥ ९॥
तत्वज्ञ आणी उदासीन ।
बहुश्रुत आणी सज्जन ।
मंत्री आणी सगुण ।
नीतिवंत ॥ १०॥
आधु पवित्र पुण्यसीळ ।
अंतरशुद्ध धर्मात्मा कृपाळ ।
कर्मनिष्ठ स्वधर्में निर्मळ ।
निर्लोभ अनुतापी ॥ ११॥
गोडी आवडी परमार्थप्रीती ।
सन्मार्ग सत्क्रिया धारणा धृती ।
श्रुति स्मृती लीळा युक्ति ।
स्तुती मती परीक्षा ॥ १२॥
दक्ष धूर्त योग्य तार्किक ।
सत्यसाहित्य नेमक भेदक ।
कुशळ चपळ चमत्कारिक ।
नाना प्रकारें ॥ १३॥
आदर सन्मान तार्तम्य जाणे ।
प्रयोगसमयो प्रसंग जाणे ।
कार्याकारण चिन्हें जाणे ।
विचक्षण बोलिका ॥ १४॥
सावध साक्षेपी साधक ।
आगम निगम शोधक ।
ज्ञानविज्ञान बोधक ।
निश्चयात्मक ॥ १५॥
पुरश्चरणी तीर्थवासी ।
धृढव्रती कायाक्लेसी ।
उपासक, निग्रहासी- ।
करूं जाणे ॥ १६॥
सत्यवचनी शुभवचनी ।
कोमळवचनी येकवचनी ।
निश्चयवचनी सौख्यवचनी ।
सर्वकाळ ॥ १७॥
वासनातृप्त सखोल योगी ।
भव्य सुप्रसन्न वीतरागी ।
सौम्य सात्विक शुद्धमार्गी ।
निःकपट निर्वेसनी ॥ १८॥
सुगड संगीत गुणग्राही ।
अनापेक्षी लोकसंग्रही ।
आर्जव सख्य सर्वहि ।
प्राणीमात्रासी ॥ १९॥
द्रव्यसुची दारासुची ।
न्यायसुची अंतरसुची ।
प्रवृत्तिसुची निवृत्तिसुची ।
सर्वसुची निःसंगपणें ॥ २०॥
मित्रपणें परहितकारी ।
वाग्माधुर्य परशोकहारी ।
सामर्थ्यपणें वेत्रधारी ।
पुरूषार्थें जगमित्र ॥ २१॥
संशयछेदक विशाळ वक्ता ।
सकळ कॢप्त असोनी श्रोता ।
कथानिरूपणीं शब्दार्था ।
जाऊंच नेदी ॥ २२॥
वेवादरहित संवादी ।
संगरहित निरोपाधी ।
दुराशारहित अक्रोधी ।
निर्दोष निर्मत्सरी ॥ २३॥
विमळज्ञानी निश्चयात्मक ।
समाधानी आणी भजक ।
सिद्ध असोनी साधक ।
साधन रक्षी ॥ २४॥
सुखरूप संतोषरूप ।
आनंदरूप हास्यरूप ।
ऐक्यरूप आत्मरूप ।
सर्वत्रांसी ॥ २५॥
भाग्यवंत जयवंत ।
रूपवंत गुणवंत ।
आचारवंत क्रियावंत ।
विचारवंत स्थिती ॥ २६॥
येशवंत किर्तिवंत ।
शक्तिवंत सामर्थ्यवंत ।
वीर्यवंत वरदवंत ।
सत्यवंत सुकृती ॥ २७॥
विद्यावंत कळावंत ।
लक्ष्मीवंत लक्ष्णवंत ।
कुळवंत सुचिष्मंत ।
बळवंत दयाळु ॥ २८॥
युक्तिवंत गुणवंत वरिष्ठ ।
बुद्धिवंत बहुधारिष्ट ।
दीक्षावंत सदासंतुष्ट ।
निस्पृह वीतरागी ॥ २९॥
असो ऐसे उत्तम गुण ।
हें सद्विद्यचें लक्षण ।
अभ्यासाया निरूपण ।
अल्पमात्र बोलिलें ॥ ३०॥
रूपलावण्य अभ्यासितां न ये ।
सहजगुणास न चले उपाये ।
कांहीं तरी धरावी सोये ।
अगांतुक गुणाची ॥ ३१॥
ऐसी सद्विद्या बरवी ।
सर्वत्रांपासी असावी ।
परी विरक्तपुरुषें अभ्यासवी ।
अगत्यरूप ॥ ३२॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सद्विद्यानिरूपणनाम समास आठवा ॥ ८॥
समास नववा : विरक्त लक्षण
॥ श्रीराम् ॥
ऐका विरक्तांची लक्षणें ।
विरक्तें असावें कोण्या गुणें ।
जेणें आंगीं सामर्थ्य बाणें ।
योगियाचें ॥ १॥
जेणें सत्कीर्ति वाढे ।
जेणें सार्थकता घडे ।
जेणेंकरितां महिमा चढे ।
विरक्तांसी ॥ २॥
जेणें परमार्थ फावे ।
जेणें आनंद हेलावे ।
जेणें विरक्ति दुणावे ।
विवेकेंसहित ॥ ३॥
जेणें सुख उचंबळे ।
जेणें सद्विद्या वोळे ।
जेणें भाग्यश्री प्रबळे ।
मोक्षेंसहित ॥ ४॥
मनोरथ पूर्ण होती ।
सकळ कामना पुरती ।
मुखीं राहे सरस्वती ।
मधुर बोलावया ॥ ५॥
हे लक्षणें श्रवण कीजे ।
आणी सदृढ जीवीं धरिजे ।
तरी मग विख्यात होईजे ।
भूमंडळीं ॥ ६॥
विरक्तें विवेकें असावें ।
विरक्तें अध्यात्म वाढवावें ।
विरक्तें धारिष्ट धरावें ।
दमनविषईं ॥ ७॥
विरक्तें राखावें साधन ।
विरक्तें लावावें भजन ।
विरक्तें विशेष ब्रह्मज्ञान ।
प्रगटवावें ॥ ८॥
विरक्तें भक्ती वाढवावी ।
विरक्ते शांती दाखवावी ।
विरक्तें येत्नें करावी ।
विरक्ती आपुली ॥ ९॥
विरक्तें सद्क्रिया प्रतिष्ठावी ।
विरक्तें निवृत्ति विस्तारावी ।
विरक्तें नैराशता धरावी ।
सदृढ जिवेंसीं ॥ १०॥
विरक्तें धर्मस्थापना करावी ।
विरक्तें नीति आवलंबावी ।
विरक्तें क्ष्मा सांभाळावी ।
अत्यादरेंसी ॥ ११॥
विरक्तें परमार्थ उजळावा ।
विरक्तें विचार शोधावा ।
विरक्तें सन्निध ठेवावा ।
सन्मार्ग सत्वगुण ॥ १२॥
विरक्तें भाविकें सांभाळावीं ।
विरक्तें प्रेमळें निववावीं ।
विरक्तें साबडीं नुपेक्षावीं ।
शरणागतें ॥ १३॥
विरक्तें असावें परम दक्ष ।
विरक्तें असावें अंतरसाक्ष ।
विरक्तें वोढावा कैपक्ष ।
परमार्थाचा ॥ १४॥
विरक्तें अभ्यास करावा ।
विरक्तें साक्षेप धरावा ।
विरक्तें वग्त्रृत्वें उभारावा ।
मोडला परमार्थ ॥ १५॥
विरक्तें विमळज्ञान बोलावें ।
विरक्तें वैराग्य स्तवीत जावें ।
विरक्तें निश्चयाचें करावें ।
समाधान ॥ १६॥
पर्वें करावीं अचाटें ।
चालवावी भक्तांची थाटे ।
नाना वैभवें कचाटें ।
उपासनामार्ग ॥ १७॥
हरिकीर्तनें करावीं ।
निरूपणें माजवावीं ।
भक्तिमार्गे लाजवावीं ।
निंदक दुर्जनें ॥ १८॥
बहुतांस करावे परोपकार ।
भलेपणाचा जीर्णोद्धार ।
पुण्यमार्गाचा विस्तार ।
बळेंचि करावा ॥ १९॥
स्नान संध्या जप ध्यान ।
तीर्थयात्रा भगवद्भजन ।
नित्यनेम पवित्रपण ।
अंतरशुद्ध असावें ॥ २०॥
दृढ निश्चयो धरावा ।
संसार सुखाचा करावा ।
विश्वजन उद्धरावा ।
संसर्गमात्रें ॥ २१॥
विरक्तें असावें धीर ।
विरक्तें असावें उदार ।
विरक्तें असावें तत्पर ।
निरूपणविषईं ॥ २२॥
विरक्तें सावध असावें ।
विरक्तें शुद्ध मार्गें जावें ।
विरक्तें झिजोन उरवावें ।
सद्कीर्तीसी ॥ २३॥
विरक्तें विरक्त धुंडावे ।
विरक्तें साधु वोळखावे ।
विरक्तें मित्र करावे ।
संत योगी सज्जन ॥ २४॥
विरक्तें करावीं पुरश्चरणें ।
विरक्तें फिरावीं तीर्थाटणें ।
विरक्तें करावीं नानास्थानें ।
परम रमणीय ॥ २५॥
विरक्तें उपाधी करावी ।
आणि उदासवृत्ति न संडावी ।
दुराशा जडो नेदावी ।
कोणयेकविषईं ॥ २६॥
विरक्तें असावें अंतरनिष्ठ ।
विरक्तें नसावें क्रियाभ्रष्ट ।
विरक्तें न व्हावें कनिष्ठ ।
पराधेनपणें ॥ २७॥
विरक्तें समय जाणावा ।
विरक्तें प्रसंग वोळखावा ।
विरक्त चतुर असाअवा ।
सर्वप्रकारें ॥ २८॥
विरक्तें येकदेसी नसावें ।
विरक्तें सर्व अभ्यासावें ।
विरक्तें अवघें जाणावें ।
ज्याचें त्यापरी ॥ २९॥
हरिकथा निरूपण ।
सगुणभजन ब्रह्मज्ञान ।
पिंडज्ञान तत्वज्ञान ।
सर्व जाणावें ॥ ३०॥
कर्ममार्ग उपासनामार्ग ।
ज्ञानमार्ग सिद्धांतमार्ग ।
प्रवृत्तिमार्ग निवृत्तिमार्ग ।
सकळ जाणावें ॥ ३१॥
प्रेमळ स्थिती उदास स्थिती ।
योगस्थिती ध्यानस्थिती ।
विदेह स्थिती सहज स्थिती ।
सकळ जाणावें ॥ ३२॥
ध्वनी लक्ष मुद्रा आसनें ।
मंत्र यंत्र विधी विधानें ।
नाना मतांचें देखणें ।
पाहोन सांडावें ॥ ३३॥
विरक्तें असावें जगमित्र ।
विरक्तें असावें स्वतंत्र ।
विरक्तें असावें विचित्र ।
बहुगुणी ॥ ३४॥
विरक्तें असावें विरक्त ।
विरक्तें असावें हरिभक्त ।
विरक्तें असावें नित्यमुक्त ।
अलिप्तपणें ॥ ३५॥
विरक्तें शास्त्रें धांडोळावीं ।
विरक्तें मतें विभांडावीं ।
विरक्तें मुमुक्षें लावावीं ।
शुद्धमार्गें ॥ ३६॥
विरक्तें शुद्धमार्ग सांगावा ।
विरक्तें संशय छेदावा ।
विरक्तें आपला म्हणावा ।
विश्वजन ॥ ३७॥
विरक्तें निंदक वंदावें ।
विरक्तें साधक बोधावे ।
विरक्तें बद्ध चेववावे- ।
मुमुक्षनिरूपणें ॥ ३८॥
विरक्तें उत्तम गुण घ्यावे ।
विरक्तें अवगुण त्यागावे ।
नाना अपाय भंगावे ।
विवेकबळें ॥ ३९॥
ऐसीं हे उत्तम लक्षणें ।
ऐकावीं येकाग्र मनें ।
याचा अव्हेर न करणें ।
विरक्त पुरुषें ॥ ४०॥
इतुकें बोलिलें स्वभावें ।
त्यांत मानेल तितुकें घ्यावें ।
श्रोतीं उदास न करावें ।
बहु बोलिलें म्हणौनी ॥ ४१॥
परंतु लक्षणें ने घेतां ।
अवलक्षणें बाष्कळता ।
तेणें त्यास पढतमूर्खता ।
येवों पाहे ॥ ४२॥
त्या पढतमूर्खाचें लक्षण ।
पुढिले समासीं निरूपण ।
बोलिलें असे सावधान- ।
होऊन आइका ॥ ४३॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
विरक्तलक्षणनाम समास नववा ॥ ९॥
समास दहावा : पढतमुर्ख लक्षण
॥ श्रीराम् ॥
मागां सांगितलीं लक्षणें ।
मूर्खाआंगी चातुर्य बाणे ।
आतां ऐका शाहाणे- ।
असोनि, मूर्ख ॥ १॥
तया नांव पढतमूर्ख ।
श्रोतीं न मनावें दुःख ।
अवगुण त्यागितां , सुख- ।
प्राप्त होये ॥ २॥
बहुश्रुत आणि वित्पन्न ।
प्रांजळ बोले ब्रह्मज्ञान ।
दुराशा आणि अभिमान ।
धरी, तो येक पढतमूर्ख ॥ ३॥
मुक्तक्रिया प्रतिपादी ।
सगुणभक्ति उछेदी ।
स्वधर्म आणि साधन निंदी ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ ४॥
आपलेन ज्ञातेपणें ।
सकळांस शब्द ठेवणें ।
प्राणीमात्राचें पाहे उणें ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ ५॥
शिष्यास अवज्ञा घडे ।
कां तो संकटीं पडे ।
जयाचेनि शब्दें मन मोडे ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ ६॥
रजोगुणी तमोगुणी ।
कपटी कुटिळ अंतःकर्णी ।
वैभव देखोन वाखाणी ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ ७॥
समूळ ग्रंथ पाहिल्याविण ।
उगाच ठेवी जो दूषण ।
गुण सांगतां अवगुण- ।
पाहे तो येक पढतमूर्ख ॥ ८॥
लक्षणें ऐकोन मानी वीट ।
मत्सरें करी खटपट ।
नीतिन्याय उद्धट ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ ९॥
जाणपणें भरीं भरे ।
आला क्रोध नावरे ।
क्रिया शब्दास अंतरे ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ १०॥
वक्ता अधिकारेंवीण ।
वग्त्रृत्वाचा करी सीण ।
वचन जयाचें कठीण ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ ११॥
श्रोता बहुश्रुतपणें ।
वक्तयास आणी उणें ।
वाचाळपणाचेनि गुणें ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ १२॥
दोष ठेवी पुढिलांसी ।
तेंचि स्वयें आपणापासीं ।
ऐसें कळेना जयासी ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ १३॥
अभ्यासाचेनि गुणें ।
सकळ विद्या जाणे ।
जनास निवऊं नेणें ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ १४॥
हस्त बांधीजे ऊर्णतंतें ।
लोभें मृत्य भ्रमरातें ।
ऐसा जो प्रपंची गुंते ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ १५॥
स्त्रियंचा संग धरी ।
स्त्रियांसी निरूपण करी ।
निंद्य वस्तु आंगिकारी ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ १६॥
जेणें उणीव ये आंगासी ।
तेंचि दृढ धरी मानसीं ।
देहबुद्धि जयापासीं ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ १७॥
सांडूनियां श्रीपती ।
जो करी नरस्तुती ।
कां दृष्टी पडिल्यांची कीर्ती- ।
वर्णी, तो येक पढतमूर्ख ॥ १८॥
वर्णी स्त्रियांचे आवेव ।
नाना नाटकें हावभाव ।
देवा विसरे जो मानव ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ १९॥
भरोन वैभवाचे भरीं ।
जीवमात्रास तुछ्य करी ।
पाषांडमत थावरी ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ २०॥
वित्पन्न आणी वीतरागी ।
ब्रह्मज्ञानी माहायोगी ।
भविष्य सांगों लागे जगीं ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ २१॥
श्रवण होतां अभ्यांतरीं ।
गुणदोषाची चाळणा करी ।
परभूषणें मत्सरी ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ २२॥
नाहीं भक्तीचें साधन ।
नाहीं वैराग्य ना भजन ।
क्रियेविण ब्रह्मज्ञान- ।
बोले, तो येक पढतमूर्ख ॥ २३॥
न मनी तीर्थ न मनी क्षेत्र ।
न मनी वेद न मनी शास्त्र ।
पवित्रकुळीं जो अपवित्र ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ २४॥
आदर देखोनि मन धरी ।
कीर्तीविण स्तुती करी ।
सवेंचि निंदी अनादरी ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ २५॥
मागें येक पुढें येक ।
ऐसा जयाचा दंडक ।
बोले येक करी येक ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ २६॥
प्रपंचविशीं सादर ।
परमार्थीं ज्याचा अनादर ।
जाणपणें घे अधार ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ २७॥
येथार्थ सांडून वचन ।
जो रक्षून बोले मन ।
ज्याचें जिणें पराधेन ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ २८॥
सोंग संपाधी वरीवरी ।
करूं नये तेंचि करी ।
मार्ग चुकोन भरे भरीं ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ २९॥
रात्रंदिवस करी श्रवण ।
न संडी आपले अवगुण ।
स्वहित आपलें आपण ।
नेणे तो येक पढतमूर्ख ॥ ३०॥
निरूपणीं भले भले ।
श्रोते येऊन बैसले ।
क्षुद्रें लक्षुनी बोले ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ ३१॥
शिष्य जाला अनधिकारी ।
आपली अवज्ञा करी ।
पुन्हां त्याची आशा धरी ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ ३२॥
होत असतां श्रवण ।
देहास आलें उणेपण ।
क्रोधें करी चिणचिण ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ ३३॥
भरोन वैभवाचे भरीं ।
सद्गुरूची उपेक्षा करी ।
गुरुपरंपरा चोरी ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ ३४॥
ज्ञान बोलोन करी स्वार्थ ।
कृपणा ऐसा सांची अर्थ ।
अर्थासाठीं लावी परमार्थ ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ ३५॥
वर्तल्यावीण सिकवी ।
ब्रह्मज्ञान लावणी लावी ।
पराधेन गोसावी ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ ३६॥
भक्तिमार्ग अवघा मोडे ।
आपणामध्यें उपंढर पडे ।
ऐसिये कर्मीं पवाडे ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ ३७॥
प्रपंच गेला हातीचा ।
लेश नाहीं परमार्थाचा ।
द्वेषी देवां ब्राह्मणाचा ।
तो येक पढतमूर्ख ॥ ३८॥
त्यागावया अवगुण ।
बोलिलें पढतमूर्खाचें लक्षण ।
विचक्षणें नीउन पूर्ण ।
क्ष्मा केलें पाहिजे ॥ ३९॥
परम मूर्खामाजी मूर्ख ।
जो संसारीं मानी सुख ।
या संसारदुःखा ऐसें दुःख ।
आणीक नाहीं ॥४०॥
तेंचि पुढें निरूपण ।
जन्मदुःखाचें लक्षण ।
गर्भवास हा दारुण ।
पुढें निरोपिला ॥ ४१॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
पढतमूर्खलक्षणनाम समास दहावा ॥ १० ॥
॥ दशक दुसरा समाप्त ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse