Embedded Files
॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥
॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ श्रीमद् भगवद्‌गीता ॥
॥ अथ द्वादशोऽध्यायः - अध्याय बारावा ॥
॥ भक्तियोगः ॥
जय जय वो शुद्धे ।
उदारे प्रसिद्धे ।
अनवरत आनंदे ।
वर्षतिये ॥ १ ॥
विषयव्याळें मिठी ।
दिधलिया नुठी ताठी ।
ते तुझिये गुरुकृपादृष्टी ।
निर्विष होय ॥ २ ॥
तरी कवणातें तापु पोळी ।
कैसेनि वो शोकु जाळी ।
जरी प्रसादरसकल्लोळीं ।
पुरें येसि तूं ॥ ३ ॥
योगसुखाचे सोहळे ।
सेवकां तुझेनि स्नेहाळे ।
सोऽहंसिद्धीचे लळे ।
पाळिसी तूं ॥ ४ ॥
आधारशक्तीचिया अंकीं ।
वाढविसी कौतुकीं ।
हृदयाकाशपल्लकीं ।
परीये देसी निजे ॥ ५ ॥
प्रत्यक्‌ज्योतीची वोवाळणी ।
करिसी मनपवनाचीं खेळणीं ।
आत्मसुखाची बाळलेणीं ।
लेवविसी ॥ ६ ॥
सतरावियेचें स्तन्य देसी ।
अनुहताचा हल्लरू गासी ।
समाधिबोधें निजविसी ।
बुझाऊनि ॥ ७ ॥
म्हणोनि साधकां तूं माउली ।
पिके सारस्वत तुझिया पाउलीं ।
या कारणें मी साउली ।
न संडीं तुझी ॥ ८ ॥
अहो सद्‌गुरुचिये कृपादृष्टी ।
तुझें कारुण्य जयातें अधिष्ठी ।
तो सकलविद्यांचिये सृष्टीं ।
धात्रा होय ॥ ९ ॥
म्हणोनि अंबे श्रीमंते ।
निजजनकल्पलते ।
आज्ञापीं मातें ।
ग्रंथनिरूपणीं ॥ १० ॥
नवरसीं भरवीं सागरु ।
करवीं उचित रत्‍नांचे आगरु ।
भावार्थाचे गिरिवरु ।
निफजवीं माये ॥ ११ ॥
साहित्यसोनियाचिया खाणी ।
उघडवीं देशियेचिया क्षोणीं ।
विवेकवल्लीची लावणी ।
हों देई सैंघ ॥ १२ ॥
संवादफळनिधानें ।
प्रमेयाचीं उद्यानें ।
लावीं म्हणे गहनें ।
निरंतर ॥ १३ ॥
पाखांडाचे दरकुटे ।
मोडीं वाग्वाद अव्हांटे ।
कुतर्कांचीं दुष्टें ।
सावजें फेडीं ॥ १४ ॥
श्रीकृष्णगुणीं मातें ।
सर्वत्र करीं वो सरतें ।
राणिवे बैसवी श्रोते ।
श्रवणाचिये ॥ १५ ॥
ये मर्‍हाठियेचिया नगरीं ।
ब्रह्मविद्येचा सुकाळु करीं ।
घेणें देणें सुखचिवरी ।
हों देईं या जगा ॥ १६ ॥
तूं आपुलेनि स्नेहपल्लवें ।
मातें पांघुरविशील सदैवें ।
तरी आतांचि हें आघवें ।
निर्मीन माये ॥ १७ ॥
इये विनवणीयेसाठीं ।
अवलोकिलें गुरु कृपादृष्टी ।
म्हणे गीतार्थेंसी उठी ।
न बोलें बहु ॥ १८ ॥
तेथ जी जी महाप्रसादु ।
म्हणोनि साविया जाहला आनन्दु ।
आतां निरोपीन प्रबंधु ।
अवधान दीजे ॥ १९ ॥
अर्जुन उवाच ।
एवं सतत युक्ता ये
भक्तास्त्वां पर्युपासते ।
ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां
के योगवित्तमाः ॥ १ ॥
तरी सकलवीराधिराजु ।
जो सोमवंशीं विजयध्वजु ।
तो बोलता जाहला आत्मजु ।
पंडुनृपाचा ॥ २० ॥
कृष्णातें म्हणे अवधारिलें ।
आपण विश्वरूप मज दाविलें ।
तें नवल म्हणोनि बिहालें ।
चित्त माझें ॥ २१ ॥
आणि इये कृष्णमूर्तीची सवे ।
यालागीं सोय धरिली जीवें ।
तंव नको म्हणोनि देवें ।
वारिलें मातें ॥ २२ ॥
तरी व्यक्त आणि अव्यक्त ।
हें तूंचि एक निभ्रांत ।
भक्ती पाविजे व्यक्त ।
अव्यक्त योगें ॥ २३ ॥
या दोनी जी वाटा ।
तूंतें पावावया वैकुंठा ।
व्यक्ताव्यक्त दारवंठां ।
रिगिजे येथ ॥ २४ ॥
पैं जे वानी श्यातुका ।
तेचि वेगळिये व्याला येका ।
म्हणोनि एकदेशिया व्यापका ।
सरिसा पाडू ॥ २५ ॥
अमृताचिया सागरीं ।
जे लाभे सामर्थ्याची थोरी ।
तेचि दे अमृतलहरी ।
चुळीं घेतलिया ॥ २६ ॥
हे कीर माझ्या चित्तीं ।
प्रतीति आथि जी निरुती ।
परि पुसणें योगपती ।
तें याचिलागीं ॥ २७ ॥
जें देवा तुम्हीं नावेक ।
अंगिकारिलें व्यापक ।
तें साच कीं कवतिक ।
हें जाणावया ॥ २८ ॥
तरी तुजलागीं कर्म ।
तूंचि जयांचें परम ।
भक्तीसी मनोधर्म ।
विकोनि घातला ॥ २९ ॥
इत्यादि सर्वीं परीं ।
जे भक्त तूंतें श्रीहरी ।
बांधोनियां जिव्हारीं ।
उपासिती ॥ ३० ॥
आणि जें प्रणवापैलीकडे ।
वैखरीयेसी जें कानडें ।
कायिसयाहि सांगडें ।
नव्हेचि जें वस्तु ॥ ३१ ॥
तें अक्षर जी अव्यक्त ।
निर्देश देशरहित ।
सोऽहंभावें उपासित ।
ज्ञानिये जे ॥ ३२ ॥
तयां आणि जी भक्तां ।
येरयेरांमाजी अनंता ।
कवणें योगु तत्त्वतां ।
जाणितला सांगा ॥ ३३ ॥
इया किरीटीचिया बोला ।
तो जगद्‌बंधु संतोषला ।
म्हणे हो प्रश्नु भला ।
जाणसी करूं ॥ ३४ ॥
श्री भगवानुवाच ।
मय्यावेश्य मनो ये मां
नित्ययुक्ता उपासते ।
श्रद्धया परयोपेतास्ते मे
युक्ततमा मताः ॥ २ ॥
तरी अस्तुगिरीचियां उपकंठीं ।
रिगालिया रविबिंबापाठीं ।
रश्मी जैसे किरीटी ।
संचरती ॥ ३५ ॥
कां वर्षाकाळीं सरिता ।
जैसी चढों लागें पांडुसुता ।
तैसी नीच नवी भजतां ।
श्रद्धा दिसे ॥ ३६ ॥
परी ठाकिलियाहि सागरु ।
जैसा मागीलही यावा अनिवारु ।
तिये गंगेचिये ऐसा पडिभरु ।
प्रेमभावा ॥ ३७ ॥
तैसें सर्वेंद्रियांसहित ।
मजमाजीं सूनि चित्त ।
जे रात्रिदिवस न म्हणत ।
उपासिती ॥ ३८ ॥
इयापरी जे भक्त ।
आपणपें मज देत ।
तेचि मी योगयुक्त ।
परम मानीं ॥ ३९ ॥
ये त्वक्षर्मनिर्देश्यमव्यक्तं
पर्युपासते ।
सर्वत्रगमचिन्त्यं च
कूटस्थमचलं ध्रुवं ॥ ३ ॥
आणि येर तेही पांडवा ।
जे आरूढोनि सोऽहंभावा ।
झोंबती निरवयवा ।
अक्षरासी ॥ ४० ॥
मनाची नखी न लगे ।
जेथ बुद्धीची दृष्टी न रिगे ।
ते इंद्रियां कीर जोगें ।
कायि होईल ? ॥ ४१ ॥
परी ध्यानाही कुवाडें ।
म्हणोनि एके ठायीं न संपडे ।
व्यक्तीसि माजिवडें ।
कवणेही नोहे ॥ ४२ ॥
जया सर्वत्र सर्वपणें ।
सर्वांही काळीं असणें ।
जें पावूनि चिंतवणें ।
हिंपुटी जाहलें ॥ ४३ ॥
जें होय ना नोहे ।
जें नाहीं ना आहे ।
ऐसें म्हणोनि उपाये ।
उपजतीचि ना ॥ ४४ ॥
जें चळे ना ढळे ।
सरे ना मैळे ।
तें आपुलेनीचि बळें ।
आंगविलें जिहीं ॥ ४५ ॥
सन्नियम्येन्द्रियग्रामं
सर्वत्र समबुद्धयः ।
ते प्राप्नुवन्ति मामेव
सर्वभूतहिते रताः ॥ ४ ॥
पैं वैराग्यमहापावकें ।
जाळूनि विषयांचीं कटकें ।
अधपलीं तवकें ।
इंद्रियें धरिलीं ॥ ४६ ॥
मग संयमाची धाटी ।
सूनि मुरडिलीं उफराटीं ।
इंद्रियें कोंडिलीं कपाटीं ।
हृदयाचिया ॥ ४७ ॥
अपानींचिया कवाडा ।
लावोनि आसनमुद्रा सुहाडा ।
मूळबंधाचा हुडा ।
पन्नासिला ॥ ४८ ॥
आशेचे लाग तोडिले ।
अधैर्याचे कडे झाडिले ।
निद्रेचें शोधिलें ।
काळवखें ॥ ४९ ॥
वज्राग्नीचिया ज्वाळीं ।
करूनि सप्तधातूंची होळी ।
व्याधींच्या सिसाळीं ।
पूजिलीं यंत्रें ॥ ५० ॥
मग कुंडलिनियेचा टेंभा ।
आधारीं केला उभा ।
तया चोजवलें प्रभा ।
निमथावरी ॥ ५१ ॥
नवद्वारांचिया चौचकीं ।
बाणूनि संयतीची आडवंकी ।
उघडिली खिडकी ।
ककारांतींची ॥ ५२ ॥
प्राणशक्तिचामुंडे ।
प्रहारूनि संकल्पमेंढे ।
मनोमहिषाचेनि मुंडें ।
दिधलीं बळी ॥ ५३ ॥
चंद्रसूर्यां बुझावणी ।
करूनि अनुहताची सुडावणी ।
सतरावियेचें पाणी ।
जिंतिलें वेगीं ॥ ५४ ॥
मग मध्यमा मध्य विवरें ।
तेणें कोरिवें दादरें ।
ठाकिलें चवरें ।
ब्रह्मरंध्र ॥ ५५ ॥
वरी मकारांत सोपान ।
ते सांडोनिया गहन ।
काखे सूनियां गगन ।
भरले ब्रह्मीं ॥ ५६ ॥
ऐसे जे समबुद्धी ।
गिळावया सोऽहंसिद्धी ।
आंगविताती निरवधी ।
योगदुर्गें ॥ ५७ ॥
आपुलिया साटोवाटी ।
शून्य घेती उठाउठीं ।
तेही मातेंचि किरीटी ।
पावती गा ॥ ५८ ॥
वांचूनि योगचेनि बळें ।
अधिक कांहीं मिळे ।
ऐसें नाहीं आगळें ।
कष्टचि तया ॥ ५९ ॥
क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् ।
अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं
देहवद्भिरवाप्यते ॥ ५ ॥
जिहीं सकळ भूतांचिया हितीं ।
निरालंबीं अव्यक्तीं ।
पसरलिया आसक्ती ।
भक्तीवीण ॥ ६० ॥
तयां महेन्द्रादि पदें ।
करिताति वाटवधें ।
आणि ऋद्धिसिद्धींचीं द्वंद्वें ।
पडोनि ठाती ॥ ६१ ॥
कामक्रोधांचे विलग ।
उठावती अनेग ।
आणि शून्येंसीं आंग ।
झुंजवावें कीं ॥ ६२ ॥
ताहानें ताहानचि पियावी ।
भुकेलिया भूकचि खावी ।
अहोरात्र वावीं ।
मवावा वारा ॥ ६३ ॥
उनी दिहाचें पहुडणें ।
निरोधाचें वेल्हावणें ।
झाडासि साजणें ।
चाळावें गा ॥ ६४ ॥
शीत वेढावें ।
उष्ण पांघुरावें ।
वृष्टीचिया असावें ।
घरांआंतु ॥ ६५ ॥
किंबहुना पांडवा ।
हा अग्निप्रवेशु नीच नवा ।
भ्रतारेंवीण करावा ।
तो हा योगु ॥ ६६ ॥
एथ स्वामीचें काज ।
न बापिकें व्याज ।
परी मरणेंसीं झुंज ।
नीच नवें ॥ ६७ ॥
ऐसें मृत्यूहूनि तीख ।
कां घोंटे कढत विख ।
डोंगर गिळितां मुख ।
न फाटे काई ? ॥ ६८ ॥
म्हणोनि योगाचियां वाटा ।
जे निगाले गा सुभटा ।
तयां दुःखाचाचि शेलवांटा ।
भागा आला ॥ ६९ ॥
पाहें पां लोहाचे चणे ।
जैं बोचरिया पडती खाणें ।
तैं पोट भरणें कीं प्राणें ।
शुद्धी म्हणों ॥ ७० ॥
म्हणोनि समुद्र बाहीं ।
तरणे आथि केंही ।
कां गगनामाजीं पाईं ।
खोलिजतु असें ? ॥ ७१ ॥
वळघलिया रणाची थाटी ।
आंगीं न लागतां कांठी ।
सूर्याची पाउटी ।
कां होय गा ॥ ७२ ॥
यालागीं पांगुळा हेवा ।
नव्हे वायूसि पांडवा ।
तेवीं देहवंता जीवां ।
अव्यक्तीं गति ॥ ७३ ॥
ऐसाही जरी धिंवसा ।
बांधोनियां आकाशा ।
झोंबती तरी क्लेशा ।
पात्र होती ॥ ७४ ॥
म्हणोनि येर ते पार्था ।
नेणतीचि हे व्यथा ।
जे कां भक्तिपंथा ।
वोटंगले ॥ ७५ ॥
ये तु सर्वाणि कर्माणि
मयि संन्यस्य मत्पराः ।
अनन्येनैव योगेन मां
ध्यायन्त उपासते ॥ ६ ॥
कर्मेंद्रियें सुखें ।
करिती कर्में अशेखें ।
जियें कां वर्णविशेखें ।
भागा आलीं ॥ ७६ ॥
विधीतें पाळित ।
निषेधातें गाळित ।
मज देऊनि जाळित ।
कर्मफळें ॥ ७७ ॥
ययापरी पाहीं ।
अर्जुना माझें ठाईं ।
संन्यासूनि नाहीं ।
करिती कर्में ॥ ७८ ॥
आणीकही जे जे सर्व ।
कायिक वाचिक मानसिक भाव ।
तयां मीवांचूनि धांव ।
आनौती नाहीं ॥ ७९ ॥
ऐसे जे मत्पर ।
उपासिती निरंतर ।
ध्यानमिषें घर ।
माझें झालें ॥ ८० ॥
जयांचिये आवडी ।
केली मजशीं कुळवाडी ।
भोग मोक्ष बापुडीं ।
त्यजिलीं कुळें ॥ ८१ ॥
ऐसे अनन्ययोगें ।
विकले जीवें मनें आंगें ।
तयांचे कायि एक सांगें ।
जें सर्व मी करीं ॥ ८२ ॥
तेषामहं समुद्धर्ता
मृत्युसंसारसागरात् ।
भवामि न चिरात्पार्थ
मय्यावेशितचेतसाम् ॥ ७ ॥
किंबहुना धनुर्धरा ।
जो मातेचिया ये उदरा ।
तो मातेचा सोयरा ।
केतुला पां ॥ ८३ ॥
तेवीं मी तयां ।
जैसे असती तैसियां ।
कळिकाळ नोकोनियां ।
घेतला पट्टा ॥ ८४ ॥
एर्‍हवीं तरी माझियां भक्तां ।
आणि संसाराची चिंता ।
काय समर्थाची कांता ।
कोरान्न मागे ॥ ८५ ॥
तैसे ते माझें ।
कलत्र हें जाणिजे ।
कायिसेनिही न लजें ।
तयांचेनि मी ॥ ८६ ॥
जन्ममृत्यूचिया लाटीं ।
झळंबती इया सृष्टी ।
तें देखोनियां पोटीं ।
ऐसें जाहलें ॥ ८७ ॥
भवसिंधूचेनि माजें ।
कवणासि धाकु नुपजे ।
तेथ जरी कीं माझे ।
बिहिती हन ॥ ८८ ॥
म्हणोनि गा पांडवा ।
मूर्तीचा मेळावा ।
करूनि त्यांचिया गांवा ।
धांवतु आलों ॥ ८९ ॥
नामाचिया सहस्रवरी ।
नावा इया अवधारीं ।
सजूनियां संसारीं ।
तारू जाहलों ॥ ९० ॥
सडे जे देखिले ।
ते ध्यानकासे लाविले ।
परीग्रहीं घातले ।
तरियावरी ॥ ९१ ॥
प्रेमाची पेटी ।
बांधली एकाचिया पोटीं ।
मग आणिले तटीं ।
सायुज्याचिया ॥ ९२ ॥
परी भक्तांचेनि नांवें ।
चतुष्पदादि आघवे ।
वैकुंठींचिये राणिवे ।
योग्य केले ॥ ९३ ॥
म्हणोनि गा भक्तां ।
नाहीं एकही चिंता ।
तयांतें समुद्धर्ता ।
आथि मी सदा ॥ ९४ ॥
आणि जेव्हांचि कां भक्तीं ।
दीधली आपुली चित्तवृत्ती ।
तेव्हांचि मज सूति ।
त्यांचिये नाटीं ॥ ९५ ॥
याकारणें गा भक्तराया ।
हा मंत्र तुवां धनंजया ।
शिकिजे जे यया ।
मार्गा भजिजे ॥ ९६ ॥
मय्येव मन आधत्स्व
मयि बुद्धिं निवेशय ।
निवसिष्यसि मय्येव
अत उर्ध्वं न संशयः ॥ ८ ॥
अगा मानस हें एक ।
माझ्या स्वरूपीं वृत्तिक ।
करूनि घालीं निष्टंक ।
बुद्धि निश्चयेंसीं ॥ ९७ ॥
इयें दोनीं सरिसीं ।
मजमाजीं प्रेमेसीं ।
रिगालीं तरी पावसी ।
मातें तूं गा ॥ ९८ ॥
जे मन बुद्धि इहीं ।
घर केलें माझ्यां ठायीं ।
तरी सांगें मग काइ ।
मी तू ऐसें उरे ? ॥ ९९ ॥
म्हणोनि दीप पालवे ।
सवेंचि तेज मालवे ।
कां रविबिंबासवें ।
प्रकाशु जाय ॥ १०० ॥
उचललेया प्राणासरिसीं ।
इंद्रियेंही निगती जैसीं ।
तैसा मनोबुद्धिपाशीं ।
अहंकारु ये ॥ १०१ ॥
म्हणोनि माझिया स्वरूपीं ।
मनबुद्धि इयें निक्षेपीं ।
येतुलेनि सर्वव्यापी ।
मीचि होसी ॥ १०२ ॥
यया बोला कांहीं ।
अनारिसें नाहीं ।
आपली आण पाहीं ।
वाहतु असें गा ॥ १०३ ॥
अथ चित्तं समाधातुं न
शक्नोषि मयि स्थिरम् ।
अभ्यासयोगेन ततो
मामिच्छाप्तुं धनन्जय ॥ ९ ॥
अथवा हें चित्त ।
मनबुद्धिसहित ।
माझ्यां हातीं अचुंबित ।
न शकसी देवों ॥ १०४ ॥
तरी गा ऐसें करीं ।
यया आठां पाहारांमाझारीं ।
मोटकें निमिषभरी ।
देतु जाय ॥ १०५ ॥
मग जें जें कां निमिख ।
देखेल माझें सुख ।
तेतुलें अरोचक ।
विषयीं घेईल ॥ १०६ ॥
जैसा शरत्कालु रिगे ।
आणि सरिता वोहटूं लागे ।
तैसें चित्त काढेल वेगें ।
प्रपंचौनि ॥ १०७ ॥
मग पुनवेहूनि जैसें ।
शशिबिंब दिसेंदिसें ।
हारपत अंवसे ।
नाहींचि होय ॥ १०८ ॥
तैसें भोगाआंतूनि निगतां ।
चित्त मजमाजीं रिगतां ।
हळूहळू पंडुसुता ।
मीचि होईल ॥ १०९ ॥
अगा अभ्यासयोगु म्हणिजे ।
तो हा एकु जाणिजे ।
येणें कांहीं न निपजे ।
ऐसें नाहीं ॥ ११० ॥
पैं अभ्यासाचेनि बळें ।
एकां गति अंतराळे ।
व्याघ्र सर्प प्रांजळे ।
केले एकीं ॥ १११ ॥
विष कीं आहारीं पडे ।
समुद्रीं पायवाट जोडे ।
एकीं वाग्ब्रह्म थोकडें ।
अभ्यासें केलें ॥ ११२ ॥
म्हणोनि अभ्यासासी कांहीं ।
सर्वथा दुष्कर नाहीं ।
यालागी माझ्या ठायीं ।
अभ्यासें मीळ ॥ ११३ ॥
अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि
मत्कर्मपरमो भव ।
मदर्थमपि कर्माणि कुर्वन्
सिद्धिमवाप्स्यसि ॥ १०॥
कां अभ्यासाही लागीं ।
कसु नाहीं तुझिया अंगीं ।
तरी आहासी जया भागीं ।
तैसाचि आस ॥ ११४ ॥
इंद्रियें न कोंडीं ।
भोगातें न तोडीं ।
अभिमानु न संडीं ।
स्वजातीचा ॥ ११५ ॥
कुळधर्मु चाळीं ।
विधिनिषेध पाळीं ।
मग सुखें तुज सरळी ।
दिधली आहे ॥ ११६ ॥
परी मनें वाचा देहें ।
जैसा जो व्यापारु होये ।
तो मी करीतु आहें ।
ऐसें न म्हणें ॥ ११७ ॥
करणें कां न करणें ।
हें आघवें तोचि जाणे ।
विश्व चळतसे जेणें ।
परमात्मेनि ॥ ११८ ॥
उणयापुरेयाचें कांहीं ।
उरों नेदी आपुलिया ठायीं ।
स्वजाती करूनि घेईं ।
जीवित्व हें ॥ ११९ ॥
माळियें जेउतें नेलें ।
तेउतें निवांतचि गेलें ।
तया पाणिया ऐसें केलें ।
होआवें गा ॥ १२० ॥
म्हणोनि प्रवृत्ति आणि निवृत्ती ।
इयें वोझीं नेघे मती ।
अखंड चित्तवृत्ती ।
माझ्या ठायीं ॥ १२१ ॥
एर्‍हवीं तरी सुभटा ।
उजू कां अव्हाटां ।
रथु काई खटपटा ।
करितु असे ? ॥ १२२ ॥
आणि जें जें कर्म निपजे ।
तें थोडें बहु न म्हणिजे ।
निवांतचि अर्पिजे ।
माझ्यां ठायीं ॥ १२३ ॥
ऐसिया मद्‌भावना ।
तनुत्यागीं अर्जुना ।
तूं सायुज्य सदना ।
माझिया येसी ॥ १२४ ॥
अथैतदप्यशक्तोऽसि
कर्तुं मद्योगमाश्रितः ।
सर्वकर्मफलत्यागं
ततः कुरु यतात्मवान् ॥ ११ ॥
ना तरी हेंही तूज ।
नेदवे कर्म मज ।
तरी तूं गा बुझ ।
पंडुकुमरा ॥ १२५ ॥
बुद्धीचिये पाठीं पोटीं ।
कर्माआदि कां शेवटीं ।
मातें बांधणें किरीटी ।
दुवाड जरी ॥ १२६ ॥
तरी हेंही असो ।
सांडीं माझा अतिसो ।
परि संयतिसीं वसो ।
बुद्धि तुझी ॥ १२७ ॥
आणि जेणें जेणें वेळें ।
घडती कर्में सकळें ।
तयांचीं तियें फळें ।
त्यजितु जाय ॥ १२८ ॥
वृक्ष कां वेली ।
लोटती फळें आलीं ।
तैसीं सांडीं निपजलीं ।
कर्में सिद्धें ॥ १२९ ॥
परि मातें मनीं धरावें ।
कां मज उद्देशें करावें ।
हें कांहीं नको आघवें ।
जाऊं दे शून्यीं ॥ १३० ॥
खडकीं जैसें वर्षलें ।
कां आगीमाजीं पेरिलें ।
कर्म मानी देखिलें ।
स्वप्न जैसें ॥ १३१ ॥
अगा आत्मजेच्या विषीं ।
जीवु जैसा निरभिलाषी ।
तैसा कर्मीं अशेषीं ।
निष्कामु होईं ॥ १३२ ॥
वन्हीची ज्वाळा जैसी ।
वायां जाय आकाशीं ।
क्रिया जिरों दे तैसी ।
शून्यामाजी ॥ १३३ ॥
अर्जुना हा फलत्यागु ।
आवडे कीर असलगु ।
परी योगामाजीं योगु ।
धुरेचा हा ॥ १३४ ॥
येणें फलत्यागें सांडे ।
तें तें कर्म न विरूढे ।
एकचि वेळे वेळुझाडें ।
वांझें जैसीं ॥ १३५ ॥
तैसें येणेंचि शरीरें ।
शरीरा येणें सरे ।
किंबहुना येरझारे ।
चिरा पडे ॥ १३६ ॥
पैं अभ्यासाचिया पाउटीं ।
ठाकिजे ज्ञान किरीटी ।
ज्ञानें येइजे भेटी ।
ध्यानाचिये ॥ १३७ ॥
मग ध्यानासि खेंव ।
देती आघवेचि भाव ।
तेव्हां कर्मजात सर्व ।
दूरी ठाके ॥ १३८ ॥
कर्म जेथ दुरावे ।
तेथ फलत्यागु संभवे ।
त्यागास्तव आंगवे ।
शांति सगळी ॥ १३९ ॥
म्हणोनि यावया शांति ।
हाचि अनुक्रमु सुभद्रापती ।
म्हणोनि अभ्यासुचि प्रस्तुतीं ।
करणें एथ ॥ १४० ॥
श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासाज्ञानाद्
ध्यानं विशिष्यते ।
ध्यानात् कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिनिरन्तरम् ॥ १२ ॥
अभ्यासाहूनि गहन ।
पार्था मग ज्ञान ।
ज्ञानापासोनि ध्यान ।
विशेषिजे ॥ १४१ ॥
मग कर्मफलत्यागु ।
तो ध्यानापासोनि चांगु ।
त्यागाहूनि भोगु ।
शांतिसुखाचा ॥ १४२ ॥
ऐसिया या वाटा ।
इहींचि पेणा सुभटा ।
शांतीचा माजिवटा ।
ठाकिला जेणें ॥ १४३ ॥
अद्वेष्टा सर्वभूतानां
मैत्रः करुण एव च ।
निर्ममो निरहङ्कारः
समदुःखसुखः क्षमी ॥ १३ ॥
जो सर्व भूतांच्या ठायीं ।
द्वेषांतें नेणेंचि कहीं ।
आपपरु नाहीं ।
चैतन्या जैसा ॥ १४४ ॥
उत्तमातें धरिजे ।
अधमातें अव्हेरिजे ।
हें काहींचि नेणिजे ।
वसुधा जेवीं ॥ १४५ ॥
कां रायाचें देह चाळूं ।
रंकातें परौतें गाळूं ।
हें न म्हणेचि कृपाळू ।
प्राणु पैं गा ॥ १४६ ॥
गाईची तृषा हरूं ।
कां व्याघ्रा विष होऊनि मारूं ।
ऐसें नेणेंचि गा करूं ।
तोय जैसें ॥ १४७ ॥
तैसी आघवियांचि भूतमात्रीं ।
एकपणें जया मैत्री ।
कृपेशीं धात्री ।
आपणचि जो ॥ १४८ ॥
आणि मी हे भाष नेणें ।
माझें काहींचि न म्हणे ।
सुख दुःख जाणणें ।
नाहीं जया ॥ १४९ ॥
तेवींचि क्षमेलागीं ।
पृथ्वीसि पवाडु आंगीं ।
संतोषा उत्संगीं ।
दिधलें घर ॥ १५० ॥
सन्तुष्टः सततं योगी
यतात्मा दृढनिश्चयः ।
मय्यर्पितमनोबुद्धिर्यो
मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १४ ॥
वार्षियेवीण सागरू ।
जैसा जळें नित्य निर्भरु ।
तैसा निरुपचारु ।
संतोषी जो ॥ १५१ ॥
वाहूनि आपुली आण ।
धरी जो अंतःकरण ।
निश्चया साचपण ।
जयाचेनि ॥ १५२ ॥
जीवु परमात्मा दोन्ही ।
बैसऊनि ऐक्यासनीं ।
जयाचिया हृदयभुवनीं ।
विराजती ॥ १५३ ॥
ऐसा योगसमृद्धि ।
होऊनि जो निरवधि ।
अर्पी मनोबुद्धी ।
माझ्या ठायीं ॥ १५४ ॥
आंतु बाहेरि योगु ।
निर्वाळलेयाहि चांगु ।
तरी माझा अनुरागु ।
सप्रेम जया ॥ १५५ ॥
अर्जुना गा तो भक्तु ।
तोचि योगी तोचि मुक्तु ।
तो वल्लभा मी कांतु ।
ऐसा पढिये ॥ १५६ ॥
हें ना तो आवडे ।
मज जीवाचेनि पाडें ।
हेंही एथ थोकडें ।
रूप करणें ॥ १५७ ॥
तरी पढियंतयाची काहाणी ।
हे भुलीची भारणी ।
इयें तंव न बोलणीं ।
परी बोलवी श्रद्धा ॥ १५८ ॥
म्हणोनि गा आम्हां ।
वेगां आली उपमा ।
एर्‍हवीं काय प्रेमा ।
अनुवादु असे ? ॥ १५९ ॥
आतां असो हें किरीटी ।
पैं प्रियाचिया गोष्टी ।
दुणा थांव उठी ।
आवडी गा ॥ १६० ॥
तयाही वरी विपायें ।
प्रेमळु संवादिया होये ।
तिये गोडीसी आहे ।
कांटाळें मग ? ॥ १६१ ॥
म्हणोनि गा पंडुसुता ।
तूंचि प्रियु आणि तूंचि श्रोता ।
वरी प्रियाची वार्ता ।
प्रसंगें आली ॥ १६२ ॥
तरी आतां बोलों ।
भलें या सुखा मीनलों ।
ऐसें म्हणतखेंवीं डोलों ।
लागला देवो ॥ १६३ ॥
मग म्हणे जाण ।
तया भक्तांचे लक्षण ।
जया मी अंतःकरण ।
बैसों घालीं ॥ १६४ ॥
यस्मान्नोद्विजते लोको
लोकान्नोद्विजते च यः ।
हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो
यः स च मे प्रियः ॥ १५ ॥
तरी सिंधूचेनि माजें ।
जळचरां भय नुपजे ।
आणि जळचरीं नुबगिजे ।
समुद्रु जैसा ॥ १६५ ॥
तेवीं उन्मत्तें जगें ।
जयासि खंती न लगे ।
आणि जयाचेनि आंगें ।
न शिणे लोकु ॥ १६६ ॥
किंबहुना पांडवा ।
शरीर जैसें अवयवां ।
तैसा नुबगे जीवां ।
जीवपणें जो ॥ १६७ ॥
जगचि देह जाहलें ।
म्हणोनि प्रियाप्रिय गेलें ।
हर्षामर्ष ठेले ।
दुजेनविण ॥ १६८ ॥
ऐसा द्वंद्वनिर्मुक्तु ।
भयोद्वेगरहितु ।
याहीवरी भक्तु ।
माझ्यां ठायीं ॥ १६९ ॥
तरी तयाचा गा मज मोहो ।
काय सांगों तो पढियावो ।
हें असे जीवें जीवो ।
माझेनि तो ॥ १७० ॥
जो निजानंदें धाला ।
परिणामु आयुष्या आला ।
पूर्णते जाहला ।
वल्लभु जो ॥ १७१ ॥
अनपेक्षः शुचिर्दक्ष
उदासीनो गतव्यथः ।
सर्वारंभपरित्यागी यो
मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १६ ॥
जयाचिया ठायीं पांडवा ।
अपेक्षे नाहीं रिगावा ।
सुखासि चढावा ।
जयाचें असणें ॥ १७२ ॥
मोक्ष देऊनि उदार ।
काशी होय कीर ।
परी वेचावें लागें शरीर ।
तिये गांवीं ॥ १७३ ॥
हिमवंतु दोष खाये ।
परी जीविताची हानि होये ।
तैसें शुचित्व नोहे ।
सज्जनाचें ॥ १७४ ॥
शुचित्वें शुचि गांग होये ।
आणि पापतापही जाये ।
परी तेथें आहे ।
बुडणें एक ॥ १७५ ॥
खोलिये पारु नेणिजे ।
तरी भक्तीं न बुडिजे ।
रोकडाचि लाहिजे ।
न मरतां मोक्षु ॥ १७६ ॥
संताचेनि अंगलगें ।
पापातें जिणणें गंगे ।
तेणें संतसंगें ।
शुचित्व कैसें ॥ १७७ ॥
म्हणोनि असो जो ऐसा ।
शुचित्वें तीर्थां कुवासा ।
जेणें उल्लंघविलें दिशा ।
मनोमळ ॥ १७८ ॥
आंतु बाहेरी चोखाळु ।
सूर्य जैसा निर्मळु ।
आणि तत्त्वार्थींचा पायाळु ।
देखणा जो ॥ १७९ ॥
व्यापक आणि उदास ।
जैसें कां आकाश ।
तैसें जयाचें मानस ।
सर्वत्र गा ॥ १८० ॥
संसारव्यथे फिटला ।
जो नैराश्यें विनटला ।
व्याधाहातोनि सुटला ।
विहंगु जैसा ॥ १८१ ॥
तैसा सतत जो सुखें ।
कोणीही टवंच न देखे ।
नेणिजे गतायुषें ।
लज्जा जेवीं ॥ १८२ ॥
आणि कर्मारंभालागीं ।
जया अहंकृती नाही आंगीं ।
जैसें निरिंधन आगी ।
विझोनि जाय ॥ १८३ ॥
तैसा उपशमुचि भागा ।
जयासि आला पैं गा ।
जो मोक्षाचिया आंगा ।
लिहिला असे ॥ १८४ ॥
अर्जुना हा ठावोवरी ।
जो सोऽहंभावो सरोभरीं ।
द्वैताच्या पैलतीरीं ।
निगों सरला ॥ १८५ ॥
कीं भक्तिसुखालागीं ।
आपणपेंचि दोही भागीं ।
वांटूनियां आंगीं ।
सेवकै बाणी ॥ १८६ ॥
येरा नाम मी ठेवी ।
मग भजती वोज बरवी ।
न भजतया दावी ।
योगिया जो ॥ १८७ ॥
तयाचे आम्हां व्यसन ।
आमुचें तो निजध्यान ।
किंबहुना समाधान ।
तो मिळे तैं ॥ १८८ ॥
तयालागीं मज रूपा येणें ।
तयाचेनि मज येथें असणें ।
तया लोण कीजे जीवें प्राणें ।
ऐसा पढिये ॥ १८९ ॥
यो न हृष्यति न द्वेष्टि न
शोचति न काङ्क्षति ।
शुभाशुभपरित्यागी
भक्तिमान्यः स मे प्रियः ॥ १७ ॥
जो आत्मलाभासारिखें ।
गोमटें कांहींचि न देखे ।
म्हणोनि भोगविशेखें ।
हरिखेजेना ॥ १९० ॥
आपणचि विश्व जाहला ।
तरी भेदभावो सहजचि गेला ।
म्हणोनि द्वेषु ठेला ।
जया पुरुषा ॥ १९१ ॥
पैं आपुलें जें साचें ।
तें कल्पांतींहीं न वचे ।
हें जाणोनि गताचें ।
न शोची जो ॥ १९२ ॥
आणि जयापरौतें कांहीं नाहीं ।
तें आपणपेंचि आपुल्या ठायीं ।
जाहला यालागीं जो कांहीं ।
आकांक्षी ना ॥ १९३ ॥
वोखटें कां गोमटें ।
हें काहींचि तया नुमटे ।
रात्रिदिवस न घटे ।
सूर्यासि जेवीं ॥ १९४ ॥
ऐसा बोधुचि केवळु ।
जो होवोनि असे निखळु ।
त्याहीवरी भजनशीळु ।
माझ्या ठायीं ॥ १९५ ॥
तरी तया ऐसें दुसरें ।
आम्हां पढियंतें सोयरें ।
नाहीं गा साचोकारें ।
तुझी आण ॥ १९६ ॥
समः शत्रौ च मित्रे च
तथामानापमानयोः ।
शीतोष्णसुखदुःखेषु
समः सङ्गविवर्जितः ॥ १८ ॥
पार्था जयाचिया ठायीं ।
वैषम्याची वार्ता नाहीं ।
रिपुमित्रां दोहीं ।
सरिसा पाडु ॥ १९७ ॥
कां घरींचियां उजियेडु करावा ।
पारखियां आंधारु पाडावा ।
हें नेणेचि गा पांडवा ।
दीपु जैसा ॥ १९८ ॥
जो खांडावया घावो घाली ।
कां लावणी जयानें केली ।
दोघां एकचि साउली ।
वृक्षु दे जैसा ॥ १९९ ॥
नातरी इक्षुदंडु ।
पाळितया गोडु ।
गाळितया कडु ।
नोहेंचि जेवीं ॥ २०० ॥
अरिमित्रीं तैसा ।
अर्जुना जया भावो ऐसा ।
मानापमानीं सरिसा ।
होतु जाये ॥ २०१ ॥
तिहीं ऋतूं समान ।
जैसें कां गगन ।
तैसा एकचि मान ।
शीतोष्णीं जया ॥ २०२ ॥
दक्षिण उत्तर मारुता ।
मेरु जैसा पंडुसुता ।
तैसा सुखदुःखप्राप्तां ।
मध्यस्थु जो ॥ २०३ ॥
माधुर्यें चंद्रिका ।
सरिसी राया रंका ।
तैसा जो सकळिकां ।
भूतां समु ॥ २०४ ॥
आघवियां जगा एक ।
सेव्य जैसें उदक ।
तैसें जयातें तिन्ही लोक ।
आकांक्षिती ॥ २०५ ॥
जो सबाह्यसंग ।
सांडोनिया लाग ।
एकाकीं असे आंग ।
आंगीं सूनी ॥ २०६ ॥
तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी
सन्तुष्टो येन केनचित् ।
अनिकेतः स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे
प्रियो नरः ॥ १९ ॥
जो निंदेतें नेघे ।
स्तुति न श्लाघे ।
आकाशा न लगे ।
लेपु जैसा ॥ २०७ ॥
तैसें निंदे आणि स्तुति ।
मानु करूनि एके पांती ।
विचरे प्राणवृत्ती ।
जनीं वनीं ॥ २०८ ॥
साच लटिकें दोन्ही ।
बोलोनि न बोले जाहला मौनी ।
जो भोगितां उन्मनी ।
आरायेना ॥ २०९ ॥
जो यथालाभें न तोखे ।
अलाभें न पारुखे ।
पाउसेवीण न सुके ।
समुद्रु जैसा ॥ २१० ॥
आणि वायूसि एके ठायीं ।
बिढार जैसें नाहीं ।
तैसा न धरीच कहीं ।
आश्रयो जो ॥ २११ ॥
आघवाची आकाशस्थिति ।
जेवीं वायूसि नित्य वसती ।
तेवीं जगचि विश्रांती- ।
स्थान जया ॥ २१२ ॥
हें विश्वचि माझें घर ।
ऐसी मती जयाची स्थिर ।
किंबहुना चराचर ।
आपण जाहला ॥ २१३ ॥
मग याहीवरी पार्था ।
माझ्या भजनीं आस्था ।
तरी तयातें मी माथां ।
मुकुट करीं ॥ २१४ ॥
उत्तमासि मस्तक ।
खालविजे हें काय कौतुक ।
परी मानु करिती तिन्ही लोक ।
पायवणियां ॥ २१५ ॥
तरी श्रद्धावस्तूसी आदरु ।
करितां जाणिजे प्रकारु ।
जरी होय श्रीगुरु ।
सदाशिवु ॥ २१६ ॥
परी हे असो आतां ।
महेशातें वानितां ।
आत्मस्तुति होतां ।
संचारु असे ॥ २१७ ॥
ययालागीं हें नोहे ।
म्हणितलें रमानाहें ।
अर्जुना मी वाहें ।
शिरीं तयातें ॥ २१८ ॥
जे पुरुषार्थसिद्धि चौथी ।
घेऊनि आपुलिया हातीं ।
रिगाला भक्तिपंथीं ।
जगा देतु ॥ २१९ ॥
कैवल्याचा अधिकारी ।
मोक्षाची सोडी बांधी करी ।
कीं जळाचिये परी ।
तळवटु घे ॥ २२० ॥
म्हणोनि गा नमस्कारूं ।
तयातें आम्ही माथां मुगुट करूं ।
तयाची टांच धरूं ।
हृदयीं आम्हीं ॥ २२१ ॥
तयाचिया गुणांचीं लेणीं ।
लेववूं अपुलिये वाणी ।
तयाची कीर्ति श्रवणीं ।
आम्हीं लेवूं ॥ २२२ ॥
तो पहावा हे डोहळे ।
म्हणोनि अचक्षूसी मज डोळे ।
हातींचेनि लीलाकमळें ।
पुजूं तयातें ॥ २२३ ॥
दोंवरी दोनी ।
भुजा आलों घेउनि ।
आलिंगावयालागुनी ।
तयाचें आंग ॥ २२४ ॥
तया संगाचेनि सुरवाडें ।
मज विदेहा देह धरणें घडे ।
किंबहुना आवडे ।
निरुपमु ॥ २२५ ॥
तेणेंसीं आम्हां मैत्र ।
एथ कायसें विचित्र ? ।
परी तयाचें चरित्र ।
ऐकती जे ॥ २२६ ॥
तेही प्राणापरौते ।
आवडती हें निरुतें ।
जे भक्तचरित्रातें ।
प्रशंसिती ॥ २२७ ॥
जो हा अर्जुना साद्यंत ।
सांगितला प्रस्तुत ।
भक्तियोगु समस्त- ।
योगरूप ॥ २२८ ॥
तया मी प्रीति करी ।
कां मनीं शिरसा धरीं ।
येवढी थोरी ।
जया स्थितीये ॥ २२९ ॥
ये तु धर्म्यामृतमिदं
यथोक्तं पर्युपासते ।
श्रद्दधाना मत्परमा
भक्तास्तेऽतीव प्रियाः ॥ २० ॥
इति श्रीमद्भग्वद्गीतासूपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे भक्तियोगोनाम
द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥
ते हे गोष्टी रम्य ।
अमृतधारा धर्म्य ।
करिती प्रतीतिगम्य ।
आइकोनि जे ॥ २३० ॥
तैसीचि श्रद्धेचेनि आदरें ।
जयांचे ठायीं विस्तरे ।
जीवीं जयां थारे ।
जे अनुष्ठिती ॥२३१ ॥
परी निरूपली जैसी ।
तैसीच स्थिति मानसीं ।
मग सुक्षेत्रीं जैसी ।
पेरणी केली ॥ २३२ ॥
परी मातें परम करूनि ।
इयें अर्थीं प्रेम धरूनि ।
हेंचि सर्वस्व मानूनि ।
घेती जे पैं ॥ २३३ ॥
पार्था गा जगीं ।
तेचि भक्त तेचि योगी ।
उत्कंठा तयांलागीं ।
अखंड मज ॥ २३४ ॥
तें तीर्थ तें क्षेत्र ।
जगीं तेंचि पवित्र ।
भक्ति कथेसि मैत्र ।
जयां पुरुषां ॥ २३५ ॥
आम्हीं तयांचें करूं ध्यान ।
ते आमुचें देवतार्चन ।
ते वांचूनि आन ।
गोमटें नाहीं ॥ २३६ ॥
तयांचें आम्हां व्यसन ।
ते आमुचें निधिनिधान ।
किंबहुना समाधान ।
ते मिळती तैं ॥ २३७ ॥
पैं प्रेमळाची वार्ता ।
जे अनुवादती पंडुसुता ।
ते मानूं परमदेवता ।
आपुली आम्ही ॥ २३८ ॥
ऐसे निजजनानंदें ।
तेणें जगदादिकंदें ।
बोलिलें मुकुंदें ।
संजयो म्हणे ॥ २३९ ॥
राया जो निर्मळु ।
निष्कलंक लोककृपाळु ।
शरणागतां प्रतिपाळु ।
शरण्यु जो ॥ २४० ॥
पैं सुरसहायशीळु ।
लोकलालनलीळु ।
प्रणतप्रतिपाळु ।
हा खेळु जयाचा ॥ २४१ ॥
जो धर्मकीर्तिधवळु ।
आगाध दातृत्वें सरळु ।
अतुळबळें प्रबळु ।
बळिबंधनु ॥ २४२ ॥
जो भक्तजनवत्सळु ।
प्रेमळजन प्रांजळु ।
सत्यसेतु सकळु ।
कलानिधी ॥ २४३ ॥
तो श्रीकृष्ण वैकुंठींचा ।
चक्रवर्ती निजांचा ।
सांगे येरु दैवाचा ।
आइकतु असे ॥ २४४ ॥
आतां ययावरी ।
निरूपिती परी ।
संजयो म्हणे अवधारीं ।
धृतराष्ट्रातें ॥ २४५ ॥
तेचि रसाळ कथा ।
मर्‍हाठिया प्रतिपथा ।
आणिजेल आतां ।
आवधारिजो ॥ २४६ ॥
ज्ञानदेव म्हणे तुम्ही ।
संत वोळगावेति आम्ही ।
हें पढविलों जी स्वामी ।
निवृत्तिदेवीं ॥ २४७ ॥
इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां
भावार्थदीपिकायां द्वादशोऽध्यायः ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse