दशम अध्याय

अथ दशमोऽध्यायः ।   विभूतियोगः

        श्रीभगवानुवाच ।       

भूय एव महाबाहो, 

शृणु मे परमं वचः ।

यत्तेऽहं प्रीयमाणाय, 

वक्ष्यामि हित-काम्यया ॥ १०-१॥

न मे विदुः सुरगणाः,

 प्रभवं न महर्षयः ।

अहमादिर् हि देवानां, 

महर्षीणां च सर्वशः ॥ १०-२॥

यो माम् अजम् अनादिं च, 

वेत्ति लोक-महेश्वरम् ।

असंमूढः स मर्त्येषु, 

सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ १०-३॥

बुद्धिर् ज्ञानम् असम्मोहः, 

क्षमा सत्यं दमः शमः ।

सुखं दुःखं भवोऽ(अ)भावो, 

भयं च अभयमेव च ॥ १०-४॥

अहिंसा समता तुष्टिस्, 

तपो दानं यशोऽयशः ।

भवन्ति भावा भूतानां, 

मत्त एव पृथग्विधाः ॥ १०-५॥

महर्षयः सप्त पूर्वे, 

चत्वारो मनवस्तथा ।

मद्भावा मानसा जाता, 

येषां लोक इमाः प्रजाः ॥ १०-६॥

एतां विभूतिं योगं च, 

मम यो वेत्ति तत्त्वतः ।

सोऽ(अ)विकम्पेन योगेन, 

युज्यते नात्र संशयः ॥ १०-७॥

अहं सर्वस्य प्रभवो, 

मत्तः सर्वं प्रवर्तते ।

इति मत्वा भजन्ते मां, 

बुधा भावसमन्विताः ॥ १०-८॥

मच्चित्ता मद्गतप्राणा, 

बोधयन्तः परस्परम् ।

कथयन्तश्च मां नित्यं, 

तुष्यन्ति च रमन्ति च ॥ १०-९॥

तेषां सततयुक्तानां, 

भजतां प्रीतिपूर्वकम् ।

ददामि बुद्धियोगं तं, 

येन माम् उपयान्ति ते ॥ १०-१०॥

तेषामेव अनुकम्पार्थम्, 

अहम् अज्ञानजं तमः ।

नाशयामि आत्मभावस्थो, 

ज्ञानदीपेन भास्वता ॥ १०-११॥

        अर्जुन उवाच ।         

परं ब्रह्म परं धाम, 

पवित्रं परमं भवान् ।

पुरुषं शाश्वतं दिव्यम्, 

आदिदेवम् अजं विभुम् ॥ १०-१२॥

आहुस् त्वाम् ऋषयः सर्वे, 

देवर्षिर् नारदस् तथा ।

असितो देवलो व्यासः, 

स्वयं चैव ब्रवीषि मे ॥ १०-१३॥

सर्वमेतद्  ऋतं मन्ये, 

यन्मां वदसि केशव ।

न हि ते भगवन् व्यक्तिं, 

विदुर् देवा न दानवाः ॥ १०-१४॥

स्वयमेव आत्मनात्मानं, 

वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम ।

भूतभावन भूतेश, 

देवदेव जगत्पते ॥ १०-१५॥

वक्तुम् अर्हसि अशेषेण, 

दिव्या हि आत्मविभूतयः ।

याभिर् विभूतिभिर् लोकान्, 

इमां त्वं व्याप्य तिष्ठसि ॥ १०-१६॥

कथं विद्याम् अहं योगिंस्, 

त्वां सदा परिचिन्तयन् ।

केषु केषु च भावेषु, 

चिन्त्योऽसि भगवन्मया ॥ १०-१७॥

विस्तरेण आत्मनो योगं,

 विभूतिं च जनार्दन ।

भूयः कथय तृप्तिर् हि, 

शृण्वतो नास्ति मेऽ(अ)मृतम् ॥ १०-१८॥

        श्रीभगवानुवाच ।         

हन्त ते कथयिष्यामि, 

दिव्या हि आत्मविभूतयः ।

प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ, 

नास्ति अन्तो विस्तरस्य मे ॥ १०-१९॥

अहमात्मा गुडाकेश, 

सर्व-भूताशय-स्थितः ।

अहम् आादिश्च मध्यं च, 

भूतानाम् अन्त एव च ॥ १०-२०॥

आदित्यानाम् अहं विष्णुर्, 

ज्योतिषां रविर् अंशुमान् ।

मरीचिर् मरुताम् अस्मि, 

नक्षत्राणाम् अहं शशी ॥ १०-२१॥

वेदानां सामवेदोऽस्मि, 

देवानाम्  अस्मि वासवः ।

इन्द्रियाणां मनश्च अस्मि, 

भूतानाम् अस्मि चेतना ॥ १०-२२॥

रुद्राणां शंकरश्च अस्मि, 

वित्तेशो यक्ष-रक्षसाम् ।

वसूनां पावकश्च अस्मि, 

मेरुः शिखरिणाम् अहम् ॥ १०-२३॥

पुरोधसां च मुख्यं मां, 

विद्धि पार्थ बृहस्पतिम् ।

सेनानीनाम् अहं स्कन्दः, 

सरसाम् अस्मि सागरः ॥ १०-२४॥

महर्षीणां भृगुरहं, 

गिराम् अस्मि एकमक्षरम् ।

यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि, 

स्थावराणां हिमालयः ॥ १०-२५॥

अश्वत्थः सर्व-वृक्षाणां, 

देवर्षीणां च नारदः ।

गन्धर्वाणां चित्ररथः, 

सिद्धानां कपिलो मुनिः ॥ १०-२६॥

उच्चैःश्रवसम् अश्वानां, 

विद्धि माम् अमृतोद्भवम् ।

ऐरावतं गजेन्द्राणां, 

नराणां च नराधिपम् ॥ १०-२७॥

आयुधानाम् अहं वज्रं, 

धेनूनाम् अस्मि कामधुक् ।

प्रजनश्च अस्मि कन्दर्पः, 

सर्पाणाम् अस्मि वासुकिः ॥ १०-२८॥

अनन्तश्च अस्मि नागानां, 

वरुणो यादसाम् अहम् ।

पितॄणाम् अर्यमा चास्मि, 

यमः संयमताम् अहम् ॥ १०-२९॥

प्रह्लादश्च अस्मि दैत्यानां, 

कालः कलयताम् अहम् ।

मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं, 

वैनतेयश्च पक्षिणाम् ॥ १०-३०॥

पवनः पवताम् अस्मि, 

रामः शस्त्र-भृताम् अहम् ।

झषाणां मकरश् च अस्मि, 

स्रोतसाम् अस्मि जाह्नवी ॥ १०-३१॥

सर्गाणाम् आदिरन्तश्च, 

मध्यं च एवाहम् अर्जुन ।

अध्यात्मविद्या विद्यानां, 

वादः प्रवदताम् अहम् ॥ १०-३२॥

अक्षराणाम् अकारोऽस्मि, 

द्वन्द्वः सामासिकस्य च ।

अहमेव अक्षयः कालो, 

धाता(अ)हं विश्वतोमुखः ॥ १०-३३॥

मृत्युः सर्वहरश्च अहम्, 

उद्भवश्च भविष्यताम् ।

कीर्तिः श्रीर् वाक्च नारीणां, 

स्मृतिर् मेधा धृतिः क्षमा ॥ १०-३४॥

बृहत्साम तथा साम्नां, 

गायत्री छन्दसाम् अहम् ।

मासानां मार्गशीर्षोऽ(अ)हम्, 

ऋतूनां कुसुमाकरः ॥ १०-३५॥

द्यूतं छलयताम् अस्मि, 

तेजस् तेजस्विनाम् अहम् ।

जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि, 

सत्त्वं सत्त्ववताम् अहम् ॥ १०-३६॥

वृष्णीनां वासुदेवोऽ(अ)स्मि, 

पाण्डवानां धनञ्जयः ।

मुनीनाम् अप्यहं व्यासः, 

कवीनाम् उशना कविः ॥ १०-३७॥

दण्डो दमयताम् अस्मि, 

नीतिर् अस्मि जिगीषताम् ।

मौनं चैव अस्मि गुह्यानां, 

ज्ञानं ज्ञानवताम् अहम् ॥ १०-३८॥

यच्चापि सर्वभूतानां, 

बीजं तदहम् अर्जुन ।

न तदस्ति विना यत्स्यान्, 

मया भूतं चराचरम् ॥ १०-३९॥

नान्तोऽ(अ)स्ति मम दिव्यानां, 

विभूतीनां परन्तप ।

एष तु उद्देशतः प्रोक्तो, 

विभूतेर् विस्तरो मया ॥ १०-४०॥

यद्यद् विभूतिमत् सत्त्वं, 

श्रीमद् उर्जितम् एव वा ।

तत्तद् एव अवगच्छ त्वं, 

मम तेजोंऽश-सम्भवम् ॥ १०-४१॥

अथवा बहुना एतेन, 

किं ज्ञातेन तवार्जुन ।

विष्टभ्य अहमिदं कृत्स्नम्, 

एकांशेन स्थितो जगत् ॥ १०-४२॥

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु

ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे

विभूतियोगो नाम दशमोऽध्यायः ॥ १०॥