दशक चौदावा
Embedded Files
दशक चौदावा : अखंडध्यान
समास पहिला :
निस्पृह लक्षणनाम॥ श्रीराम ॥
ऐका स्पृहाची सिकवण ।
युक्ति बुद्धि शाहाणपण ।
जेणें राहे समाधान ।
निरंतर ॥ १॥
सोपा मंत्र परी नेमस्त ।
साधें वोषध गुणवंत ।
साधें बोलणें सप्रचित ।
तैसें माझें ॥ २॥
तत्काळचि अवगुण जाती ।
उत्तम गुणाची होये प्राप्ती ।
शब्दवोषध तीव्र श्रोतीं ।
साक्षपें सेवावें ॥ ३॥
निस्पृहता धरूं नये ।
धरिली तरी सोडूं नये ।
सोडिली तरी हिंडों नये ।
वोळखीमधें ॥ ४॥
कांता दृष्टी राखों नये ।
मनास गोडी चाखऊं नये ।
धारिष्ट चळतां दाखऊं नये ।
मुख आपुलें ॥ ५॥
येकेस्थळीं राहों नये ।
कानकोंडें साहों नये ।
द्रव्य दारा पाहों नये ।
आळकेपणें ॥ ६॥
आचारभ्रष्ट होऊं नये ।
दिल्यां द्रव्य घेऊं नये ।
उणा शब्द येऊं नये ।
आपणावरी ॥ ७॥
भिक्षेविषीं लाजों नये ।
बहुत भिक्षा घेऊं नये ।
पुसतांहि देऊं नये ।
वोळखी आपली ॥ ८॥
धड मळिन नेसों नये ।
गोड अन्न खाऊं नये ।
दुराग्रह करूं नये ।
प्रसंगें वर्तावें ॥ ९॥
भोगीं मन असों नये ।
देहदुःखें त्रासों नये ।
पुढें आशा धरूं नये ।
जीवित्वाची ॥ १०॥
विरक्ती गळों देऊं नये ।
धारिष्ट चळों देऊं नये ।
ज्ञान मळिण होऊं नये ।
विवेकबळें ॥ ११॥
करुणाकीर्तन सोडूं नये ।
अंतर्ध्यान मोडूं नये ॥
प्रेमतंतु तोडूं नये ।
सगुणमूर्तीचा ॥ १२॥
पोटीं चिंता धरूं नये ।
कष्टें खेद मानूं नये ।
समैं धीर सांडूं नये ।
कांहीं केल्या ॥ १३॥
अपमानितां सिणों नये ।
निखंदितां कष्टों नये ।
धिःकारितां झुरों नये ।
कांहीं केल्या ॥ १४॥
लोकलाज धरूं नये ।
लाजवितां लाजों नये ।
खिजवितां खिजों नये ।
विरक्त पुरुषें ॥ १५॥
शुद्ध मार्ग सोडूं नये ।
दुर्जनासीं तंडों नये ।
समंध पडों देऊं नये ।
चांडाळासी ॥ १६॥
तपीळपण धरूं नये ।
भांडवितां भांडों नये ।
उडवितां उडऊं नये ।
निजस्थिती आपुली ॥ १७॥
हांसवितां हासों नये ।
बोलवितां बोलों नये ।
चालवितां चालों नये ।
क्षणक्ष्णा ॥ १८॥
येक वेष धरूं नये ।
येक साज करूं नये ।
येकदेसी होऊं नये ।
भ्रमण करावें ॥ १९॥
सलगी पडों देऊं नये ।
प्रतिग्रह घेऊं नये ।
सभेमध्यें बैसों नये ।
सर्वकाळ ॥ २०॥
नेम आंगीं लाऊं नये ।
भरवसा कोणास देऊं नये ।
अंगीकार करूं नये ।
नेमस्तपणाचा ॥ २१॥
नित्यनेम सांडूं नये ।
अभ्यास बुडों देऊं नये ।
परतंत्र होऊं नये ।
कांहीं केल्यां ॥ २२॥
स्वतंत्रता मोडूं नये ।
निरापेक्षा तोडूं नये ।
परापेक्षा होऊं नये ।
क्षणक्ष्णा ॥ २३॥
वैभव दृष्टीं पाहों नये ।
उपाधीसुखें राहों नये ।
येकांत मोडूं देऊं नये ।
स्वरूपस्थितीचा ॥ २४॥
अनर्गळता करूं नये ।
लोकलाज धरूं नये ।
कोठेंतरी होऊं नये ।
आसक्त कदां ॥ २५॥
परंपरा तोडूं नये ।
उआपाधी मोडूं देऊं नये ।
ज्ञानमार्गे सोडूं नये ।
कदाकाळीं ॥ २६॥
कर्ममार्ग सांडूं नये ।
वैराग्य मोडूं देऊं नये ।
साधन भजन खंडूं नये ।
कदाकाळीं ॥ २७॥
अतिवाद करूं नये ।
अनित्य पोटीं धऊं नये ।
रागें भरीं भरों नये ।
भलतीकडे ॥२८॥
न मनी त्यास सांगों नये।
कंटाळवाणें बोलों नये ।
बहुसाल असो नये ।
येकें स्थळीं ॥ २९॥
कांहीं उपाधी करूं नये ।
केली तरी धरूं नये ।
धरिली तरी सांपडों नये ।
उपाधीमध्यें॥ ३०॥
थोरपणें असो नये ।
महत्त्व धरून बैसों नये ।
कांहीं मान इछूं नये ।
कोठेंतरी ॥ ३१॥
साधेपण सोडूं नये ।
सानेपण मोडूं नये ।
बळात्कारें जोडूं नये ।
अभिमान आंगीं ॥ ३२॥
अधिकारेवीण सांगों नये ।
दाटून उपदेश देऊं नये ।
कानकोंडा करूं नये ।
परमार्थ कदा ॥ ३३॥
कठीण वैराग्य सोडूं नये ।
कठीण अभ्यास सांडूं नये ।
कठिणता धरूं नये ।
कोणेकेविशैं ॥ ३४॥
कठीण शब्द बोलों नये ।
कठीण आज्ञा करूं नये ।
कठीण धीरत्व सोडूं नये ।
कांहीं केल्यां ॥ ३५॥
आपण आसक्त होऊं नये ।
केल्यावीण सांगों नये ।
बहुसाल मागों नये ।
शिष्यवर्गांसी ॥ ३६॥
उत्धट शब्द बोलों नये ।
इंद्रियेंस्मरण करूं नये ।
शाक्तमार्गें भरों नये ।
मुक्तपणें भरीं ॥ ३७॥
नीच कृतीं लाजों नये ।
वैभव होतां माजों नये ।
क्रोधें भरीं भरों नये ।
जाणपणें ॥ ३८॥
थोरपणें चुकों नये ।
न्याये नीति सांडूं नये ।
अप्रमाण वर्तों नये ।
कांहीं केल्या ॥ ३९॥
कळल्यावीण बोलों नये ।
अनुमानें निश्चये करूं नये ।
सांगतां दुःख धरूं नये ।
मूर्खपणें ॥ ४०॥
सावधपण सोडुं नये ।
व्यापकपण सांडुं नये ।
कदा सुख मानूं नये ।
निसुगपणाचें ॥ ४१॥
विकल्प पोटीं धरूं नये ।
स्वार्थआज्ञा करूं नये ।
केली तरी टाकूं नये ।
आपणास पुढें ॥ ४२॥
प्रसंगेंवीण बोलों नये ।
अन्वयेंवीण गाऊं नये ।
विचारेंवीण जाऊं नये ।
अविचारपंथें ॥ ४३॥
परोपकार सांडूं नये ।
परपीडा करूंनये ।
विकल्प पडों देऊं नये ।
कोणीयेकासी ॥ ४४॥
नेणपण सोडूं नये ।
महंतपण सांडूं नये ।
द्रव्यासाठीं हिंडों नये ।
कीर्तन करीत ॥ ४५॥
संशयात्मक बोलों नये ।
बहुत निश्चये करूं नये ।
निर्वाहेंवीण धरूं नये ।
ग्रंथ हातीं ॥ ४६॥
जाणपणें पुसों नये ।
अहंभाव दिसों नये ।
सांगेन ऐसें म्हणों नये ।
कोणीयेकासी ॥ ४७॥
ज्ञानगर्व धरूं नये ।
सहसा छळणा करूं नये ।
कोठें वाद घालुं नये ।
कोणीयेकासी ॥ ४८॥
स्वार्थबुद्धी जडों नये ।
कारबारीं पडों नये ।
कार्यकर्ते होऊं नये ।
राजद्वारीं ॥ ४९॥
कोणास भर्वसा देऊं नये ।
जड भिक्षा मागों नये ।
भिक्षेसाथीं सांगों नये ।
परंपरा आपुली ॥५०॥
सोइरिकींत पडों नये ।
मध्यावर्ति घडों नये ।
प्रपंचाची जडों नये ।
उपाधी आंगीं ॥ ५१॥
प्रपंचप्रस्तीं जाऊं नये ।
बाष्कळ अन्न खाऊं नये ।
पाहुण्यासरिसें घेऊं नये ।
आमंत्रणें कदां ॥ ५२॥
श्राध पक्ष सटी सामासें ।
शांती फळशोबन बारसें ।
भोग राहात बहुवसें ।
नवस व्रतें उद्यापनें ॥ ५३॥
तेथें निस्पृहें जाऊं नये ।
त्याचें अन्न खाऊं नये ।
येळिलवाणें करूं नये ।
आपणासी ॥ ५४॥
लग्नमुहुर्तीं जाऊं नये ।
पोटासाठीं गाऊं नये ।
मोलें कीर्तन करूं नये ।
कोठेंतरी ॥ ५५॥
आपली भिक्षा सोडूं नये ।
वारें अन्न खाऊं नये ।
निस्पृहासि घडों नये ।
मोलयात्रा ॥ ५६॥
मोलें सुकृत करूं नये ।
मोलपुजारी होऊं नये ।
दिल्हा तरी घेऊं नये ।
इनाम निस्पृहें ॥ ५७॥
कोठें मठ करूं नये ।
केला तरी तो धरूं नये ।
मठपती होऊन बैसों नये ।
निस्पृह पुरुषें ॥ ५८॥
निस्पृहें अवघेंचि करावें ।
परी आपण तेथें न सांपडावें ।
परस्परें उभारावें ।
भक्तिमार्गासी ॥ ५९॥
प्रेत्नेंविण राहों नये ।
आळस दृष्टी आणूं नये ।
देह अस्तां पाहों नये ।
वियोग उपासनेचा ॥ ६०॥
उपाधीमध्यें पडों नये ।
उपाधी आंगीं जडों नये ।
भजनमार्ग मोडूं नये ।
निसंगळपणें ॥ ६१॥
बहु उपाधी करूं नये ।
उपाधीविण कामा नये ।
सगुणभक्ति सोडूं नये ।
विभक्ति खोटी ॥ ६२॥
बहुसाल धांवों नये ।
बहुसाल साहों नये ।
बहुत कष्ट करूं नये ।
असुदें खोटें ॥ ६३॥
बहुसाल बोलों नये ।
अबोलणें कामा नये ।
बहुत अन्न खाऊं नये ।
उपवास खोटा ॥ ६४॥
बहुसाल निजों नये ।
बहुत निद्रा मोडुं नये ।
बहुत नेम धरूं नये ।
बाश्कळ खोटें ॥ ६५॥
बहु जनीं असों नये ।
बहु आरण्य सेऊं नये ।
बहु देह पाळूं नये ।
आत्महत्या खोटी ॥ ६६॥
बहु संग धरूं नये ।
संतसंग सांडुं नये ।
कर्मठपण कामा नये ।
अनाचार खोटा ॥ ६७॥
बहु लोकिक सांडुं नये ।
लोकाधेन होऊं नये ।
बहु प्रीती कामा नये ।
निष्ठुरता खोटी ॥ ६८॥
बहु संशये धरूं नये ।
मुक्तमार्ग कामा नये ।
बहु साधनीं पडों नये ।
साधनेंवीण खोटें ॥ ६९॥
बहु विषये भोगूं नये ।
विषयत्याग करितां नये ।
देहलोभ धरूं नये ।
बहु त्रास खोटा ॥ ७०॥
वेगळा अनुभव घेऊं नये ।
अनुभवेंवीण कामा नये ।
आत्मस्थिती बोलों नये ।
स्तब्धता खोटी ॥ ७१॥
मन उरों देऊं नये ।
मनेंवीण कामा नये ।
अलक्ष वस्तु लक्षा नये ।
लक्षेंवीण खोटें ॥ ७२॥
मनबुद्धिअगोचर ।
बुद्धीवीण अंधकार ।
जाणीवेचा पडो विसर ।
नेणीव खोटी ॥ ७३॥
ज्ञातेपण धरूं नये ।
ज्ञानेंवीण कामा नये ।
अतर्क्य वस्तु तर्का न ये ।
तर्केंवीण खोटें ॥ ७४॥
दृश्यस्मरण काम नये ।
विस्मरण पडों नये ।
कांहीं चर्चा करूं नये ।
केलियावीण न चले ॥ ७५॥
जगीं भेद कामा नये ।
वर्णसंकर करूं नये ।
आपला धर्म उडऊं नये ।
अभिमान खोटा ॥ ७६॥
आशाबद्धत बोलों नये ।
विवेकेंवीण चालों नये ।
समाधान हालों नये ।
कांहीं केल्यां ॥ ७७॥
अबद्ध पोथी लेहों नये ।
पोथीवीण कामा नये ।
अबद्ध वाचूं नये ।
वाचिल्यावीण खोटें ॥ ७८॥
निस्पृहें वगत्रुत्व सांडूं नये ।
आशंका घेतां भांडों नये ।
श्रोतयांचा मानूं नये ।
वीट कदा ॥ ७९॥
हें सिकवण धरितां चित्तीं ।
सकळ सुखें वोळगती ।
आंगीं बाणें महंती ।
अकस्मात ॥ ८०॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
निस्पृहलक्षणनाम
समास पहिला ॥
समास दुसरा :
भिक्षानिरूपण ॥ श्रीराम ॥
ब्रह्माणाची मुख्य दीक्षा ।
मागितली पाहिजे भिक्षा ।
वों भवति या पक्षा ।
रक्षिलें पाहिजे ॥ १॥
भिक्षा मागोन जो जेविला ।
तो निराहारी बोलिला ।
प्रतिग्रहावेगळा जाला ।
भिक्षा मागतां ॥ २॥
संतासंत जे जन ।
तेथें कोरान्न मागोन करी भोजन ।
तेनें केलें अमृतप्राशन ।
प्रतिदिनीं ॥ ३॥
॥ श्लोक ॥
भिक्षाहारी निराहारी ।
भिक्षा नैव प्रतिग्रहः ।
असंतो वापि संतो वा ।
सोमपानं दिने दिने ॥
ऐसा भिक्षेचा महिमा ।
भिक्षा माने सर्वोत्तमा ।
ईश्वराचा अगाध महिमा ।
तोहि भिक्षा मागे ॥ ४॥
दत्त गोरक्ष आदिकरुनी ।
सिद्ध भिक्षा मागती जनीं ।
निस्पृहता भिक्षेपासुनी ।
प्रगट होये ॥ ५॥
वार लाऊन बैसला ।
तरी तो पराधेन जाला ।
तैसीच नित्यावळीला ।
स्वतंत्रता कैंची ॥ ६॥
आठां दिवसां धान्य मेळविलें ।
तरी तें कंटाळवाणें जालें ।
प्राणी येकायेकीं चेवलें ।
नित्यनूतनतेपासुनी ॥ ७॥
नित्य नूतन हिंडावें ।
उदंड देशाटण करावें ।
तरीच भिक्षा मागतां बरवें ।
श्लाघ्यवाणें ॥ ८॥
अखंड भिक्षेच अभ्यास ।
तयास वाटेना परदेश।
जिकडे तिकडे स्वदेश ।
भुवनत्रैं ॥ ९॥
भिक्षां मागतां किरकों नये ।
भिक्षा मागतां लाजो नये ।
भिक्षा मागतां भागों नये ।
परिभ्रमण करावें ॥ १०॥
भिक्षा आणि चमत्कार ।
च्चाकाटती लहानथोर ।
कीर्ति वर्णी निरंतर ।
भगवंताची ॥ ११॥
भिक्षा म्हणिजे कामधेनु ।
सदा फळ नव्हे सामान्यु ।
भिक्षेस करी जो अमान्यु ।
तो करंटा जोगी ॥ १२॥
भिक्षेनें वोळखी होती ।
भिक्षेनें भरम चुकती ।
सामान्य भिक्षा मान्य करिती ।
सकळ प्राणी ॥ १३॥
भिक्षा म्हणिजे निर्भये स्थिति ।
भिक्षेनें प्रगटे महंती ।
स्वतंत्रता ईश्वरप्राप्ती ।
भिक्षागुणें ॥ १४॥
भिक्षेस नाहीं आडथळा ।
भिक्षाहारी तो मोकळा ।
भिक्षेकरितां सार्थक वेअळा ।
काळ जातो ॥ १५॥
भिक्षा म्हणिजे अमरवल्ली ।
जिकडे तिकडे लगवली ।
अवकाळीं फळदायेनी जाली ।
निर्ल्लजासी ॥ १६॥
पृथ्वीमधें देश नाना ।
फिरतां उपवासी मरेना ।
कोणे येके ठाईं जना ।
जड नव्हे ॥ १७॥
गोरज्य वाणिज्य कृषी ।
त्याहून प्रतिष्ठा भिक्षेसी ।
विसंभों नये झोळीसी ।
कदाकाळीं ॥ १८॥
भिक्षेऐसें नाहीं वैराग्य ।
वैराग्यापरतें नाहीं भाग्य ।
वैराग्य नस्तां अभाग्य ।
येकदेसी ॥ १९॥
कांहीं भिक्षा आहे म्हणावें ।
अल्पसंतोषी असावें ।
बहुत आणितां घ्यावें ।
मुष्टी येक ॥ २०॥
सुखरूप भिक्षा मागणें ।
ऐसी निस्पृहतेचीं लक्षणें ।
मृद वागविळास करणें ।
परम सौख्यकारी ॥ २१॥
ऐसी भिक्षेची स्थिती ।
अल्प बोलिलें येथामती ।
भिक्षा वांचवी विपत्ती ।
होणार काळीं ॥ २२॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
भिक्षानिरूपणनाम समास दुसरा ॥
समास तिसरा :
कवित्वकाआ निरूपण ॥ श्रीराम ॥
कवित्व शब्दसुमनमाळा ।
अर्थ परिमळ आगळा ।
तेणें संतषट्पदकुळा ।
आनंद होये ॥ १॥
ऐसी माळा अंतःकरणीं ।
गुंफुन पूजा रामचरणीं ।
वोंकारतंत अखंडपणीं ।
खंडूं च नये ॥ २॥
परोपकाराकारणें ।
कवित्व अगत्य करणें ।
तया कवित्वाचीं लक्षणें ।
बोलिजेती ॥ ३॥
जेणें घडे भगवद्भक्ती ।
जेणें घडे विरक्ती ।
ऐसिया कत्वाची युक्ती ।
आधीं वाढवावी ॥ ४॥
क्रियेवीण शब्दज्ञान ।
तया न मानिती सज्जन ।
म्हणौनी देव प्रसन्न ।
अनुतापें करावा ॥ ५॥
देवाचेन प्रसन्नपणें ।
जें जें घडे बोलणें ।
तें तें अत्यंत श्लाघ्यवाणें ।
या नाव प्रासादिक ॥ ६॥
धीट पाठ प्रसादिक ।
ऐसें बोलती अनेक ।
तरी हा त्रिविध विवेक ।
बोलिजेल ॥ ७॥
धीट म्हणिजे धीटपणें केलें ।
जें जें आपुल्या मनास आलें ।
बळेंचि कवित्व रचिलें ।
या नाव धीट बोलिजे ॥ ८॥
पाठ म्हणिजे पाठांतर ।
बहुत पाहिलें ग्रंथांतर ।
तयासरिखा उतार ।
आपणचि केला ॥ ९॥
सीघ्रचि कवित्व जोडिलें ।
दृष्टि पडिलें तें चि वर्णिलें ।
भक्तिवांचून जें केलें ।
त्या नाव धीटपाठ ॥ १०॥
कामिक रसिक श्रृंघारिक ।
वीर हास्य प्रस्ताविक ।
कौतुक विनोद अनेक ।
या नाव धीटपाठ ॥ ११॥
मन जालें कामाकार ।
तैसेचि निघती उद्गार ।
धीटपाठें परपार ।
पाविजेत नाहीं ॥ १२॥
व्हावया उदरशांती ।
करणें लागे नरस्तुती ।
तेथें केली जे वित्पत्ति ।
त्या नाव धीटपाठ ॥ १३॥
कवित्व नसावें धीटपाठ ।
कवित्व नसावें खटपट ।
कवित्व नसावें उद्धट ।
पाषांडमत ॥ १४॥
कवित्व नसावें वादांग ।
कवित्व नसावें रसभंग ।
कवित्व नसावें रंगभंग ।
दृष्टांतहीन ॥ १५॥
कवित्व नसावें पाल्हाळ ।
कवित्व नसावें बाष्कळ ।
कवित्व नसावें कुटीळ ।
लक्षुनियां ॥ १६॥
हीन कवित्व नसावें ।
बोलिलेंचि न बोलावें ।
छंदभंग न करावें ।
मुद्राहीन ॥ १७॥
वित्पत्तिहीन तर्कहीन ।
कळाहीन शब्दहीन ।
भक्तिज्ञानवैराग्यहीन ।
कवित्व नसावें ॥ १८॥
भक्तिहीन जें कवित्व ।
तेंचि जाणावें ठोंबें मत ।
आवडीहीन जें वगत्रृत्व ।
कंटाळवाणें ॥ १९॥
भक्तिविण जो अनुवाद ।
तोचि जाणावा विनोद ।
प्रीतीविण संवाद ।
घडे केवी ॥ २०॥
असो धीट पाठ तें ऐसें ।
नाथिलें अहंतेचें पिसें ।
आतां प्रसादिक तें कैसें ।
सांगिजेल ॥ २१॥
वैभव कांता कांचन ।
जयास वाटे हें वमन ।
अंतरीं लागलें ध्यान ।
सर्वोत्तमाचें ॥ २२॥
जयास घडीनें घडी ।
लागे भगवंतीं आवडी ।
चढती वाढती गोडी ।
भगद्भजनाची ॥ २३॥
जो भगवद्भजनेंवीण ।
जाऊं नेदी येक क्षण ।
सर्वकाळ अंतःकरण ।
भक्तिरंगें रंगलें ॥ २४॥
जया अंतरी भगवंत ।
अचळ राहिला निवांत ।
तो स्वभावें जें बोलत ।
तें ब्रह्मनिरूपण ॥ २५॥
अंतरी बैसला गोविंद ।
तेणें लागला भक्तिछंद ।
भक्तीविण अनुवाद ।
आणीक नाहीं ॥ २६॥
आवडी लागली अंतरीं ।
तैसीच वदे वैखरी ।
भावें करुणाकीर्तन करी ।
प्रेमभरें नाचतु ॥ २७॥
भगवंतीं लागलें मन ।
तेणें नाठवे देहभान ।
शंका लज्या पळोन ।
दुरी ठेली ॥ २८॥
तो प्रेमरंगें रंगला ।
तो भक्तिमदें मातला ।
तेणें अहंभाव घातला ।
पायांतळीं ॥ २९॥
गात नाचत निशंक ।
तयास कैचे दिसती लोक ।
दृष्टीं त्रैलोक्यनायेक ।
वसोन ठेला ॥ ३०॥
ऐसा भगवंतीं रंगला ।
आणीक कांहीं नलगे त्याला ।
स्वैछा वर्णूं लागला ।
ध्यान कीर्ती प्रताप ॥ ३१॥
नाना ध्यानें नाना मूर्ती ।
नाना प्रताप नाना कीर्ती ।
तयापुढें नरस्तुती ।
त्रुणतुल्य वाटे ॥ ३२॥
असो ऐसा भगवद्भक्त ।
जो ये संसारीं विरक्त ।
तयास मानिती मुक्त ।
साधुजन ॥ ३३॥
त्याचे भक्तीचें कौतुक ।
तयानव प्रसादिक ।
सहज बोलतां विवेक ।
प्रगट होय ॥ ३४॥
ऐका कवित्वलक्षण ।
केलेंच करूं निरूपण ।
जेणे निवे अंतःकर्ण ।
श्रोतयांचें ॥ ३५॥
कवित्व असावें निर्मळ ।
कवित्व असावें सरळ ।
कवित्व असावें प्रांजळ ।
अन्वयाचें ॥ ३६॥
कवित्व असावें भक्तिबळें ।
कवित्व असावें अर्थागळें ।
कवित्व असावें वेगळें ।
अहंतेसी ॥ ३७॥
कवित्व असावें कीर्तिवाड ।
कवित्व असावें रम्य गोड ।
कवित्व असावें जाड ।
प्रतापविषीं ॥ ३८॥
कवित्व असावें सोपें ।
कवित्व असावें अल्परूपें ।
कवित्व असावें सुल्लपें ।
चरणबंद ॥ ३९॥
मृदु मंजुळ कोमळ ।
भव्य अद्भुत विशाळ ।
गौल्य माधुर्य रसाळ ।
भक्तिरसें ॥ ४०॥
अक्षरबंद पदबंद ।
नाना चातुर्य प्रबंद ।
नाना कौशल्यता छंदबंद ।
धाटी मुद्रा अनेक ॥ ४१॥
नाना युक्ती नाना बुद्धी ।
नाना कळा नाना सिद्धी ।
नाना अन्वये साधी ।
नाना कवित्व ॥ ४२॥
नाना साहित्य दृष्टांत ।
नाना तर्क धात मात ।
नाना संमती सिद्धांत ।
पूर्वपक्षेंसीं ॥ ४३॥
नाना गती नाना वित्पत्ती ।
नाना मती नाना स्फुर्ति ।
नाना धारणा नाना धृती ।
या नाव कवित्व ॥ ४४॥
शंका आशंका प्रत्योत्तरें ।
नाना काव्यें शास्त्राधारें ।
तुटे संशये निर्धारें ।
दिर्धारितां ॥ ४५॥
नाना प्रसंग नाना विचार ।
नाना योग नाना विवर ।
नाना तत्वचर्चासार ।
या नाव कवित्व ॥ ४६॥
नाना साधनें पुरश्चरणें ।
नाना तपें तीर्थाटणें ।
नाना संदेह फेडणें ।
या नाव कवित्व ॥ ४७॥
जेणें अनुताप उपजें ।
जेणें लोकिक लाजे ।
जेणें ज्ञान उमजे ।
या नाव कवित्व ॥ ४८॥
जेणें ज्ञान हें प्रबळे ।
जेणें वृत्ती हे मावळें ।
जेणें भक्तिमार्ग कळे ।
या नाव कवित्व ॥ ४९॥
जेणें सद्बुद्धि तुटे ।
जेणें भवसिंधु आटे ।
जेणें भगवंत प्रगटे ।
या नाव कवित्व ॥ ५०॥
जेणें सद्बुद्धि लागे ।
जेणें पाषांड भंगे ।
जेणें विवेक जागे ।
या नाव कवित्व ॥ ५१॥
जेणें सद्वस्तु भासे ।
जेणें भास हा निरसे ।
जेणें भिन्नत्व नासे ।
या नाव कवित्व ॥ ५२॥
जेणें होये समाधान ।
जेणें तुटे संसारबंधन ।
जया मानिती सज्जन ।
तया नाव कवित्व ॥ ५३॥
ऐसें कवित्वलक्षण ।
सांगतां तें असाधारण ।
परंतु कांहींयेक निरूपण ।
बुझावया केलें ॥ ५४॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
कवित्वकला निरूपण
समास तिसरा ॥
समास चौथा :
कीर्तन लक्षण ॥ श्रीराम ॥
कलयुगीं कीर्तन करावें ।
केवळ कोमळ कुशळ गावें ।
कठीण कर्कश कुर्टें सांडावें ।
येकीकडे ॥ १॥
खटखट खुंटून टाकावी ।
खळखळ खळांसीं न करावी ।
खरें खोटें खवळों नेदावी ।
वृत्ति आपुली ॥ २॥
गर्वगाणें गाऊं नये ।
गातां गातां गळों नये ।
गोप्य गुज गर्जों नये ।
गुण गावे ॥ ३॥
घष्टणी घिसणी घस्मरपणें ।
घसर घसरूं घसा खाणें ।
घुमघुमों चि घुमणें ।
योग्य नव्हे ॥ ४॥
नाना नामे भगवंताचीं ।
नाना ध्यानें सगुणाचीं ।
नाना कीर्तनें कीर्तीचीं ।
अद्भुत करावीं ॥ ५॥
चकचक चुकावेना ।
चाट चावट चळावेना ।
चरचर चुरचुर लागेना ।
ऐसें करावें ॥ ६॥
छळछळ छळणा करूं नये ।
छळितां छळितां छळों नयें ।
छळणें छळणा करूं नये ।
कोणीयेकाची ॥ ७॥
जि जि जि जि म्हणावेना ।
जो जो जागे तो तो पावना ।
जपजपों जनींजनार्दना ।
संतुष्ट करावें ॥ ८॥
झिरपे झरे पझरे जळ ।
झळके दुरुनी झळाळ ।
झडझडां झळकती सकळ ।
प्राणी तेथें ॥ ९॥
या या या या म्हणावें नलगे ।
या या या या उपाव नलगे ।
या या या या कांहीं च नलगे ।
सुबुद्धासी ॥ १०॥
टक टक टक करूं नये ।
टाळाटाळी टिकों नये ।
टम टम टम टम लाऊं नये ।
कंटाळवाणी ॥ ११॥
ठस ठोंबस ठाकावेना ।
ठक ठक ठक करावेना ।
ठाकें ठमकें ठसावेना ।
मूर्तिध्यान ॥ १२॥
डळमळ डळमळ डकों नये ।
डगमग डगमग कामा नये ।
डंडळ डंडळ चुकों नये ।
हेंकाडपणें ॥ १३॥
ढिसाळ ढाला ढळती कुंचे ।
ढोबळा ढसकण डुले नाचे ।
ढळेचिना ढिगढिगांचे ।
कंटाळवाणे ॥ १४॥
नाना नेटक नागर ।
नाना नम्र गुणागर ।
नाना नेमक मधुर ।
नेमस्त गाणें ॥ १५॥
ताळ तुंबरे तानमानें ।
ताळबद्ध तंतगाणें ।
तूर्त तार्किक तनें मनें ।
तल्लिन होती ॥ १६॥
थर्थरां थरकती रोमांच ।
थै थै थै स्वरें उंच।
थिरथिर थिरावे नाच ।
प्रेमळ भक्तांचा ॥ १७॥
दक्षदाक्षण्य दाटलें ।
बंदें प्रबंदें कोंदाटलें ।
दमदम दुमदुमों लागलें ।
जगदंतर ॥ १८॥
धूर्त तूर्त धावोन आला ।
धिंगबुद्धीनें धिंग जाला ।
धाकें धाकें धोकला ।
रंग अवघा ॥ १९॥
नाना नाटक नेटकें ।
नाना मानें तुकें कौतुकें ।
नाना नेमक अनेकें ।
विद्यापात्रें ॥ २०॥
पाप पळोन गेलें दुरी ।
पुण्य पुष्कळ प्रगटे वरी ।
परतरतो परे अंतरीं ।
चटक लागे ॥ २१॥
फुकट फाकट फटवणें नाहीं ।
फटकळ फुगडी पिंगा नाहीं ।
फिकें फसकट फोल नाहीं ।
भकाध्या निंदा ॥ २२॥
बरें बरें बरें म्हणती ।
बाबा बाबा उदंड करिती ।
बळें बळेंचि बळाविती ।
कथेलागीं ॥ २३॥
भला भला भला लोकीं ।
भक्तिभावें भव्य अनेकीं ।
भूषण भाविक लोकीं ।
परोपकारें ॥ २४॥
मानेल तरी मानावें मनें ।
मत्त न व्हावें ममतेनें ।
मी मी मी मी बहुत जनें ।
म्हणिजेत आहे ॥ २५॥
येकें टोकत येकांपासीं ।
येऊं येऊं येती झडेसीं ।
या या या या असे तयासी ।
म्हणावें नलगे ॥ २६॥
राग रंग रसाळ सुरंगें ।
अंतर संगित रागें ।
रत्नपरीक्षा रत्नामागें ।
धांवती लोक ॥ २७॥
लवलवां लवती लोचन ।
लकलकां लकलें मन।
लपलपों लपती जन ।
आवडीनें ॥ २८॥
वचनें वाउगीं वदेना ।
वावरेविवरे वसेना ।
वगत्रुत्वें निववी जना ।
विनित हौनी॥ २९॥
सारासार समस्तांला ।
सिकऊं सिकऊं जनाला।
साहित संगित सज्जनाला ।
बरें वाटे ॥ ३०॥
खरेंखोटें खरें वाटलें ।
खर्खर खुर्खुर खुंटलें ।
खोटें खोटेपणें गेलें।
खोटें म्हणोनियां ॥३१॥
शाहाणे शोधितां शोधेना ।
शास्त्रार्थ श्रृती बोधेना ।
शुक शारिकाशमेना ।
शब्द तयाचा ॥ ३२॥
हरुषें हरुषें हासिला ।
हाहाहोहोनें भुलला ।
हित होईना तयाला ।
परत्रीचें ॥ ३३॥
लक्षावें लक्षितां अलक्षीं ।
लक्षिलें लोचनातें लक्षी ।
लंगलें लयेतें अलक्षी ।
विहिंगममार्गें ॥ ३४॥
क्षेत्र क्षेत्रज्ञ क्षोभतो ।
क्षमा क्षमून क्ष्मवितो ।
क्ष्मणें क्षोभणें क्षेत्रज्ञ तो ।
सर्वां ठाईं ॥ ३५॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
कीर्तन लक्षण
निरूपण समास चौथ्रा ॥
समास पांचवा :
हरिकथा लक्षण ॥ श्रीराम ॥
मागां हरिकथेचें लक्षण ।
श्रोतीं केला होता प्रस्न ।
सावध होऊन विचक्षण ।
परिसोन आतां ॥ १॥
हरिकथा कैसी करावी ।
रंगें कैसी भरावी ।
जेणें पाविजे पदवी ।
रघुनाथकृपेची ॥ २॥
सोनें आणि परिमळे ।
युक्षदंडा लागती फळें ।
गौल्य माधुर्य रसाळें ।
तरी ते अपूर्वता ॥ ३॥
तैसा हरिदास आणि विरक्त ।
ज्ञाता आणि प्रेमळ भक्त ।
वित्पन्न आणि वादरहित ।
तरी हेहि अपूर्वता ॥ ४॥
रागज्ञानी ताळज्ञानी ।
सकळकळा ब्रह्मज्ञानी ।
निराभिमानें वर्ते जनीं ।
तरी हेहि अपूर्वता ॥ ५॥
मछर नाहीं जयासी ।
जो अत्यंत प्रिये सज्जनासी ।
चतुरांग जाणें मानसीं ।
अंतरनिष्ठ ॥ ६॥
जयंत्यादिकें नाना पर्वें ।
तीर्थें क्षेत्रें जें अपूर्वें ।
जेथें वसिजे देवाधिदेवें ।
सामर्थ्यरूपें ॥ ७॥
तया तिर्थातें जे न मानिती ।
शब्दज्ञानें मिथ्या म्हणती ।
तया पामरां श्रीपती ।
जोडेल कैंचा ॥ ८॥
निर्गुण नेलें संदेहानें ।
सगुण नेलें ब्रह्मज्ञानें ।
दोहिकडे अभिमानें ।
वोस केलें ॥ ९॥
पुढें असतां सगुणमूर्ती ।
निर्गुणकथा जे करिती ।
प्रतिपादून उछेदिती ।
तेचि पढतमूर्ख ॥ १०॥
ऐसी न कीजे हरिकथा ।
अंतर पडे उभये पंथा ।
परिस लक्षणें आतां ।
हरिकथेचीं ॥ ११॥
सगुणमूर्तीपुढें भावें ।
करुणाकीर्तन करावें ।
नानाध्यानें वर्णावें ।
प्रतापकीर्तीतें ॥१२॥
ऐसें गातां स्वभावें ।
रसाळ कथा वोढवे ।
सर्वांतरीं हेलावे ।
प्रेमसुख ॥ १३॥
कथा रचायाची खूण ।
सगुणीं नाणावें निर्गुण ।
न बोलावे दोष गुण ।
पुढिलांचे कदा ॥ १४॥
देवाचें वर्णावें वैभाव ।
नाना प्रकारें महत्त्व ।
सगुणीं ठेउनियां भाव ।
हरिकथा करावी ॥ १५॥
लाज सांडून जनाची ।
आस्था सांडून धनाची ।
नीच नवी कीर्तनाची ।
आवडी धरावी ॥ १६॥
नम्र होऊन राजांगणीं ।
निःशंक जावें लोटांगणी ।
करताळिका नृत्य वाणीं ।
नामघोषें गर्जावें ॥ १७॥
येकांची कीर्ति येकापुढें ।
वर्णितां साहित्य न पडे ।
म्हणोनियां निवाडे ।
जेथील तेथें ॥ १८॥
मूर्ती नस्तां सगुण ।
श्रवणीं बैसले साधुजन ।
तरी अद्वैतनिरूपण ।
अवश्य करावें ॥ १९॥
नाहीं मूर्ती नाहीं सज्जन ।
श्रवणीं बैसले भाविक जन ।
तरी करावें कीर्तन ।
प्रस्ताविक वैराग्य ॥ २०॥
श्रुंघारिक नवरसिक ।
यामधें सांडावें येक ।
स्त्रियादिकांचें कौतुक ।
वर्णुं नये कीं ॥ २१॥
लावण्य स्त्रियांचें वर्णितां ।
विकार बाधिजे तत्वता ।
धारिष्टापासून श्रोता ।
चळे तत्काळ ॥ २२॥
म्हणऊन तें तजावें ।
जें बाधक साधकां स्वभावें ।
घेतां अंतरीं ठसावें ।
ध्यान स्त्रियांचें ॥ २३॥
लावण्य स्त्रियांचें ध्यान ।
कामाकार जालें मन ।
कैचें आठवेल ध्यान ।
ईश्वराचें ॥ २४॥
स्त्री वर्णितां सुखावला ।
लावण्याचे भरीं भरला ।
तो स्वयें जाणावा चेवला ।
ईश्वरापासुनी ॥ २५॥
हरिकथेसी भावबळें ।
गेला रंग तो तुंबळे ।
निमिष्य येक जरी आकळे ।
ध्यानीं परमात्मा ॥ २६॥
ध्यानीं गुंतलें मन ।
कैचें आठवेल जन ।
निशंक निर्ल्लज कीर्तन ।
करितां रंग माजे ॥ २७॥
रागज्ञान ताळज्ञान ।
स्वरज्ञानेंसीं वित्पन्न ।
अर्थान्वयाचें कीर्तन ।
करूं जाणे ॥ २८॥
छपन्न भाषा नाना कळा ।
कंठमाधुर्य कोकिळा ।
परी तो भक्तिमार्ग वेगळा ।
भक्त जाणती ॥ २९॥
भक्तांस देवाचें ध्यान ।
देवावांचून नेणें अन्न ।
कळावंतांचें जें मन ।
तें कळाकार जालें ॥ ३०॥
श्रीहरिवीण जे कळा ।
तेचि जाणावी अवकळा ।
देवास सांडून वेगळा ।
प्रत्यक्ष पडिला ॥ ३१॥
सर्पीं वेढिलें चंदनासी ।
निधानाआड विवसी ।
नाना कळा देवासी ।
आड तैस्या ॥ ३२॥
सांडून देव सर्वज्ञ ।
नादामध्यें व्हावें मग्न ।
तें प्रत्यक्ष विघ्न ।
आडवें आलें ॥ ३३॥
येक मन गुंतलें स्वरीं ।
कोणें चिंतावा श्रीहरी ।
बळेंचि धरुनियां चोरीं ।
शुश्रृषा घेतली ॥ ३४॥
करितां देवाचें दर्शन ।
आडवें आलें रागज्ञान ।
तेणें धरुनियां मन ।
स्वरामागें नेलें ॥ ३५॥
भेटों जातां राजद्वारीं ।
बळेंचि धरिला बेगारी ।
कळावंतां तैसी परी ।
कळेनें केली ॥ ३६॥
मन ठेऊन ईश्वरीं ।
जो कोणी हरिकथा करी ।
तोचि ये संसारीं ।
धन्य जाणा ॥ ३७॥
जयास हरिकथेची गोडी ।
उठे नीच नवी आवडी ।
तयास जोडली जोडी ।
सर्वोत्तमाची ॥ ३८॥
हरिकथा मांडली जेथें ।
सर्व सांडून धावे तेथें ।
आलस्य निद्रा दवडून स्वार्थें ।
हरिकथेसि सादर ॥ ३९॥
हरिभक्तांचिये घरीं ।
नीच कृत्य अंगिकारी ।
साहेभूत सर्वांपरीं ।
साक्षपें होये ॥ ४०॥
या नावाचा हरिदास ।
जयासि नामीं विश्वास ।
येथून हा समास ।
संपूर्ण जाला ॥ ४१॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
हरिकथालक्षणनिरूपण
समास पांचवा ॥
समास सहावा :
चातुर्य लक्षण ॥ श्रीराम ॥
रूप लावण्य अभ्यासितां न ये ।
सहजगुणास न चले उपाये ।
कांहीं तरी धरावी सोये ।
अगांतुक गुणाची ॥ १॥
काळें माणुस गोरें होयेना ।
वनाळास येत्न चालेना ।
मुक्यास वाचा फुटेना ।
हा सहजगुण ॥ २॥
आंधळें डोळस होयेना ।
बधिर तें ऐकेना ।
पांगुळ पाये घेइना ।
हा सहजगुण ॥ ३॥
कुरूपतेचीं लक्षणें ।
किती म्हणोनि सांगणें ।
रूप लावण्य याकारणें ।
पालटेना ॥ ४॥
अवगुण सोडितां जाती ।
उत्तम गुण अभासितां येती ।
कुविद्या सांडून सिकती ।
शाहाणे विद्या ॥ ५॥
मूर्खपण सांडितां जातें ।
शाहाणपण सिकतां येतें ।
कारबार करितां उमजतें ।
सकळ कांहीं ॥ ६॥
मान्यता आवडे जीवीं ।
तरी कां उपेक्षा करावी ।
चातुर्येंविण उंच पदवी ।
कदापी नाहीं ॥ ७॥
ऐसी प्रचीत येते मना ।
तरी कां स्वहित कराना ।
सन्मार्गें चालतां जनां ।
सज्जना माने ॥ ८॥
देहे नेटकें श्रुंघारिलें ।
परी चातुर्येंविण नासलें ।
गुणेंविण साजिरें केलें ।
बष्कळ जैसें ॥ ९॥
अंतर्कळा श्रृंघारावी ।
नानापरी उमजवावी ।
संपदा मेळऊन भोगावी ।
सावकास ॥ १०॥
प्रेत्न करीना सिकेना ।
शरीर तेंहि कष्टविना ।
उत्तम गुण घेईना ।
सदाकोपी ॥ ११॥
आपण दुसर्यास करावें ।
तें उसिणें सवेंचि घ्यावें ।
जना कष्टवितां कष्टावें ।
लागेल बहु ॥ १२॥
न्यायें वर्तेल तो शहाणा ।
अन्याइ तो दैन्यवाणा ।
नाना चातुर्याच्या खुणा ।
चतुर जाणे ॥ १३॥
जें बहुतांस मानलें ।
तें बहुतीं मान्य केलें ।
येर तें वेर्थचि गेलें ।
जगनिंद्य ॥ १४॥
लोक आपणासि वोळावे ।
किंवा आवघेच कोंसळावे ।
आपणास समाधान फावे ।
ऐसें करावें ॥ १५॥
समाधानें समाधान वाढे ।
मित्रिनें मित्रि जोडे ।
मोडितां क्षणमात्रें मोडे ।
बरेपण ॥ १६॥
अहो कांहो अरे काअंरे ।
जनीं ऐकिजेतें किं ते ।
कळत असतांच कां रे ।
निकामीपन ॥ १७॥
चातुर्यें श्रुंघारे अंतर ।
वस्त्रें श्रुंघारे शरीर ।
दोहिमधें कोण थोर ।
बरें पाहा ॥ १८॥
बाह्याकार श्रुंगारिलें ।
तेणें लोकांच्या हातासि काये आलें ।
चातुर्यें बहुतांसी रक्षिलें ।
नाना प्रकारें ॥ १९॥
बरें खावें बरें जेवावें ।
बरें ल्यावें बरें नेसावें ।
समस्तीं बरें म्हणावें ।
ऐसी वासना ॥ २०॥
तनें मनें झिजावें ।
तेणें भले म्हणोन घ्यावें ।
उगें चि कल्पितां सिणावें ।
लागेल पुढें ॥ २१॥
लोकीं कार्यभाग आडे ।
तो कार्यभाग जेथें घडे ।
लोक सहजचि वोढे ।
कामासाठीं ॥ २२॥
म्हणोन दुरर्यास सुखी करावें ।
तेणें आपण सुखी व्हावें ।
दुसर्यास कष्टवितां कष्टावें ।
लागेल स्वयें ॥ २३॥
हें तों प्रगटचि आहे ।
पाहिल्याविण कामा नये ।
समजणें हा उपाये ।
प्राणीमात्रासी ॥ २४॥
समजले आणि वर्तले ।
तेचि भाग्यपुरुष जाले ।
यावेगळे उरले ।
तें करंटे पुरुष ॥ २५॥
जितुका व्याप तितुकें वैभव ।
वैभवासारिखा हावभाव ।
समजले पाहिजे उपाव ।
प्रगटचि आहे ॥ २६॥
आळसें कार्येभाग नासतो ।
साक्षेप होत होत होतो ।
दिसते गोष्टी कळेना तो ।
शाहाणा कैसा ॥ २७॥
मित्रि करितां होतें कृत्य ।
वैर करितां होतो मृत्यु ।
बोलिलें हें सत्य किं असत्य ।
वोळखावें ॥ २८॥
आपणास शाहाणें करूं नेणें ।
आपलें हित आपण नेणें ।
जनीं मैत्रि राखों नेणे ।
वैर करी ॥ २९॥
ऐसे प्रकारीचे जन ।
त्यास म्हणावें अज्ञान ।
तयापासीं समाधान ।
कोण पावे ॥ ३०॥
आपण येकायेकी येकला ।
सृष्टींत भांडत चालिला ।
बहुतांमध्यें येकल्याला ।
येश कैचें ॥ ३१॥
बहुतांचे मुखी उरावें ।
बहुतांचे अंतरीं भरावें ।
उत्तम गुणीं विवरावें ।
प्राणीमात्रासी ॥ ३२॥
शाहाणे करावे जन ।
पतित करावे पावन ।
सृष्टिमधें भगवद्भजन ।
वाढवावें ॥ ३३॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
चातुर्येलक्षणनिरूपण समास सहावा ॥
समास सातवा :
युगधर्म निरूपण ॥ श्रीराम ॥
नाना वेश नाना आश्रम ।
सर्वांचें मूळ गृहस्थाश्रम ।
जेथें पावती विश्राम ।
त्रैलोक्यवासी ॥ १॥
देव ऋषी मुनी योगी ।
नाना तापसी वीतरागी ।
पितृआदिकरून विभागी ।
अतीत अभ्यागत ॥ २॥
गृहस्थाश्रमीं निर्माण जाले ।
आपला आश्रम टाकून गेले ।
परंतु गृहस्थागृहीं हिंडों लागले ।
कीर्तिरूपें ॥ ३॥
याकारणें गृहस्थाश्रम ।
सकळामधें उत्तमोत्तम ।
परंतु पाहिजे स्वधर्म ।
आणी भूतदया ॥ ४॥
जेथें शडकर्में चालती ।
विध्योक्त क्रिया आचरती ।
वाग्माधुर्यें बोलती ।
प्राणीमात्रासी ॥ ५॥
सर्वप्रकारें नेमक ।
शास्त्रोक्त करणें कांहींयेक ।
त्याहिमध्यें अलोलिक ।
तो हा भक्तिमार्ग ॥ ६॥
पुरश्चरणी कायाक्लेसी ।
दृढव्रती परम सायासी ।
जगदीशावेगळें जयासी ।
थोर नाहीं ॥ ७॥
काया वाचा जीवें प्राणें ।
कष्टे भगवंताकारणें ।
मनें घेतलें धरणें ।
भजनमार्गीं ॥ ८॥
ऐसा भगवंताचा भक्त ।
विशेष अंतरीं विरक्त ।
संसार सांडून झाला मुक्त ।
देवाकारणें ॥ ९॥
अंतरापासून वैराग्य ।
तेंचि जाणावें महद्भाग्य ।
लोलंगतेयेवढें अभाग्य ।
आणीक नाहीं ॥ १०॥
राजे राज्य सांडून गेले ।
भगवंताकारणें हिंडलें ।
कीर्तिरूपें पावन जाले ।
भूमंडळीं ॥ ११॥
ऐसा जो कां योगेश्वर ।
अंतरीं प्रत्ययाचा विचार ।
उकलूं जाणे अंतर ।
प्राणीमात्रांचें ॥१२॥
ऐसी वृत्ति उदासीन ।
त्याहिवरी विशेष आत्मज्ञान ।
दर्शनमात्रें समाधान ।
पावती लोक ॥ १३॥
बहुतांसी करी उपाये ।
तो जनाच्या वाट्या न ये ।
अखंड जयाचे हृदये ।
भगवद्रूप ॥ १४॥
जनास दिसे हा दुश्चित ।
परी तो आहे सावचित ।
अखंड जयाचें चित्त ।
परमेश्वरीं ॥ १५॥
उपासनामूर्तिध्यानीं ।
अथवा आत्मानुसंधानीं ।
नाहिं तरी श्रवणमननीं ।
निरंतर ॥ १६॥
पूर्वजांच्या पुण्यकोटी ।
संग्रह असिल्या गांठीं ।
तरीच ऐसीयाची भेटी ।
होये जनासी ॥ १७॥
प्रचीतिविण जें ज्ञान ।
तो आवघाचि अनुमान ।
तेथें कैंचें परत्रसाधन ।
प्राणीयासी ॥ १८॥
याकारणें मुख्य प्रत्यये ।
प्रचीतिविण काम नये ।
उपायासारिखा अपाये ।
शाहाणे जाणती ॥ १९॥
वेडें संसार सांडून गेलें ।
तरी तें कष्टकष्टोंचि मेलें ।
दोहिकडे अंतरलें ।
इहलोक परत्र ॥ २०॥
रागें रागें निघोन गेला ।
तरी तो भांडभांडोंचि मेला ।
बहुत लोक कष्टी केला ।
आपणहि कष्टी ॥ २१॥
निघोन गेला परी अज्ञान ।
त्याचे संगती लागले जन ।
गुरु शिष्य दोघे समान ।
अज्ञानरूपें ॥ २२॥
आशावादी अनाचारी ।
निघोनि गेला देशांतरीं ।
तरी तो अनाचारचि करी ।
जनामध्यें ॥ २३॥
गृहीं पोटेविण कष्टती ।
कष्टी होऊन निघोन जाती ।
त्यास ठाईं ठाईं मारिती ।
चोरी भरतां ॥ २४॥
संसार मिथ्या ऐसा कळला ।
ज्ञान समजोन निघोन गेला ।
तेणें जन पावन केला ।
आपणाऐसा ॥ २५॥
येके संगतीनें तरती ।
येके संगतीनें बुडती ।
याकारणें सत्संगती ।
बरी पाहावी ॥ २६॥
जेथें नाहीं विवेकपरीक्षा ।
तेथें कैंची असेल दीक्षा ।
घरोघरीं मागतां भिक्षा ।
कोठेंहि मिळेना ॥ २७॥
जो दुसर्याचें अंतर जाणे ।
देश काळ प्रसंग जाणे ।
तया पुरुषा काय उणें ।
भूमंडळीं ॥ २८॥
नीच प्राणी गुरुत्व पावला ।
तेथें आचारचि बुडाला ।
वेदशास्त्रब्राह्मणाला ।
कोण पुसे ॥ २९॥
ब्रह्मज्ञानाचा विचारू ।
त्याचा ब्राह्मणासीच अधिकारू ।
वर्णानां ब्रह्मणो गुरुः ।
ऐसें वचन ॥ ३०॥
ब्राह्मण बुद्धिपासून चेवले ।
आचारापासून भ्रष्टले ।
गुरुत्व सांडून जाले ।
शिष्य शिष्यांचे ॥ ३१॥
कित्येक दावलमलकास जाती।
कित्येक पीरास भजती ।
कित्येक तुरुक होती ।
आपले इछेनें ॥ ३२॥
ऐसा कलयुगींचा आचार ।
कोठें राहिला विचार ।
पुढें पुढें वर्णसंकर ।
होणार आहे ॥ ३३॥
गुरुत्व आले नीचयाती ।
कांहींयेक वाढली महंती ।
शुद्र आचार बुडविती ।
ब्रह्मणाचा ॥ ३४॥
हें ब्रह्मणास कळेना ।
त्याची वृत्तिच वळेना ।
मिथ्या अभिमान गळेना ।
मूर्खपणाचा ॥ ३५॥
राज्य नेलें म्लेंचिं क्षेत्रीं ।
गुरुत्व नेलें कुपात्रीं ।
आपण अरत्रीं ना परत्रीं ।
कांहींच नाहीं ॥ ३६॥
ब्रह्मणास ग्रामणीनें बुडविलें।
विष्णूनें श्रीवत्स मिरविलें ।
त्याच विष्णूनें श्रापिलें ।
फरशरामें ॥ ३७॥
आम्हीहि तेचि ब्रह्मण ।
दुःखें बोलिलें हें वचन ।
वडिल गेले ग्रामणी करून ।
आम्हां भोवतें ॥ ३८॥
अतांचे ब्रह्मणीं काये केलें ।
अन्न मिळेना ऐसें जालें ।
तुम्हा बहुतांचे प्रचितीस आलें ।
किंवा नाहीं ॥ ३९॥
बरें वडिलांस काये म्हणावें ।
ब्रह्मणाचें अदृष्ट जाणावें ।
प्रस्ंगें बोलिलें स्वभावें ।
क्ष्मा केलें पाहिजे ॥ ४०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
युगधर्म निरूपण समास सातवा ॥
समास आठवा :
अखंड ध्यान निरूपण ॥ श्रीराम ॥
बरें ऐसा प्रसंग जाला ।
जाला तो होऊन गेला।
आतां तरी ब्राह्मणीं आपणाला ।
शाहाणे करावें ॥ १॥
देव पुजावा विमळहस्तीं ।
तेणें भाग्य पाविजे समस्तीं ।
मूर्ख अभक्त वेस्तीं ।
दरिद्र भोगिजे ॥ २॥
आधीं देवासवोळखावें ।
मग अनन्यभावें भजावें ।
अखंड ध्यानचि धरावें ।
सर्वोत्तमाचें ॥ ३॥
सर्वांमधें जो उत्तम ।
तया नाव सर्वोत्तम ।
आत्मानात्मविवेकवर्म ।
ठाईं पाडावें ॥ ४॥
जाणजाणों देह रक्षी ।
आत्मा द्रष्टा अंतरसाक्षी ।
पदार्थमात्रास परीक्षी ।
जाणपणें ॥ ५॥
तो सकळ देहामधें वर्ततो।
इंद्रियेंग्राम चेष्टवितो ।
प्रचितीनें प्रत्यये येतो ।
प्राणीमात्रीं ॥ ६॥
प्राणीमात्रीं जगदांतरें ।
म्हणोनि राखावीं अंतरें ।
दाता भोक्ता परस्परें ।
सकळ कांहीं ॥ ७॥
देव वर्ततो जगदांतरी ।
तोचि आपुलें अंतरीं ।
त्रैलोकींचे प्राणीमात्रीं ।
बरें पाहा ॥ ८॥
मुळीं पाहाणार तो येकला ।
सकळां ठाईं विभागला ।
देहप्रकृतीनें जाला ।
भिन्न भिन्न ॥ ९॥
भिन्न भासें देहाकारें ।
प्रस्तुता येकचि अंतरें ।
बोलणें चालणें निर्धारें ।
त्यासीच घडे ॥ १०॥
आपुले पारिखे सकळ लोक ।
पक्षी स्वापद पश्वादिक ।
किडा मुंगी देहधारक ।
सकळ प्राणी ॥ ११॥
खेचर भूचर वनचर ।
नाना प्रकारें जळचर ।
चत्वार खाणी विस्तार ।
किती म्हणोन सांगावा ॥ १२॥
समस्त जाणीवेनें वर्तती ।
रोकडी पाहवी प्रचिती ।
त्याची आपुली संगती ।
अखंड आहे ॥ १३॥
जगदांतरें वोळला धणी ।
किती येकवटील प्राणी ।
परी ते वोळायाची करणी ।
आपणापासीं ॥ १४॥
हें आपणाकडेंच येतें ।
राजी राखिजे समस्तें ।
देहासि बरें करावें तें ।
आत्मयास पावे ॥ १५॥
दुर्जन प्राणी त्यांतील देव ।
त्याचा लाताड स्वभाव ।
रागास आला जरी राव ।
तरी तंडों नये कीं ॥ १६॥
प्रसंगीं सांडीच करणें ।
पुढें विवेकें विवरणें ।
विवेक सज्जनचि होणें ।
सकळ लोकीं ॥ १७॥
आत्मत्वीं दिसतो भेद ।
हा अवघाचि देहसमंध ।
येका जीवनें नाना स्वाद ।
औषधीभेदें ॥ १८॥
गरळ आणि अमृत जालें ।
परी आपपण नाहीं गेलें ।
साक्षत्वें आत्मयास पाहिलें ।
पाहिजे तैसें ॥ १९॥
अंतरिनिष्ठ जो पुरुष ।
तो अंतरनिष्ठेनें विशेष ।
जगामधें जो जगदीश ।
तो तयास वोळखे ॥ २०॥
नयनेंचि पाहावा नयेन ।
मनें शोधावें मन ।
तैसाचि हा भगवान ।
सकळां घटीं ॥ २१॥
तेणेंविण कार्यभाग आडे ।
सकळ कांहीं तेणेंचि घडे ।
प्राणी विवेकें पडावे ।
तेणेंचि योगें ॥ २२॥
जागृतीस व्यापार घडतो ।
समंध तयासीच पडतो ।
स्वप्नामधें घडे जो तो ।
येणेंचि न्यायें ॥ २३॥
अखंड ध्यानाचें लक्षण ।
अखंड देवाचें स्मरण ।
याचें कळतां विवरण ।
सहजचि घडे ॥ २४॥
सहज सांडून सायास ।
हाचि कोणीयेक दोष ।
आत्मा सांडून अनात्म्यास ।
ध्यानीं धरिती ॥ २५॥
परी तें धरितांहि धरेना ।
ध्यानीं येती वेक्ति ना ।
उगेंचि कष्टती मना ।
कासाविस करूनी ॥ २६॥
मूर्तिध्यान करिता।
सायासें ।
तेथें येकाचें येकचि दिसे ।
भासों नये तेंचि भासे ।
विलक्षण ॥ २७॥
ध्यान देवाचें करावें ।
किंवा देवाल्याचें करावें ।
हेंचि बरें विवरावें ।
आपले ठाईं ॥ २८॥
देह देउळ आत्मा देव ।
कोठें धरूं पाहातां भाव ।
देव वोळखोन जीव ।
तेथेंचि लावावा ॥ २९॥
अंतरनिष्ठा ध्यान ऐसें ।
दंडकध्यान अनारिसें ।
प्रत्ययेविण सकळ पिसें ।
अनुमानध्यान ॥ ३०॥
अनुमानें अनुमान वाढे ।
ध्यान धरितां सवेंचि मोडे ।
उगेचि कष्टती बापुडे ।
स्थूळध्यानें ॥ ३१॥
देवास देहधारी कल्पिती ।
तेथें नाना विकल्प उठती ।
भोगणें त्यागणें विपत्ति ।
देहयोगें ॥ ३२॥
ऐसें मनी आठवतें ।
विचारितां भलतेंचि होतें ।
दिसों नये तें दिसतें ।
नाना स्वप्नीं ॥ ३३॥
दिसतें तें सांगतां न ये ।
बळें भावर्थ धरितां नये ।
साधक कासाविस होये ।
अंतर्यामीं ॥ ३४॥
सांगोपांग घडे ध्यान ।
त्यास साक्ष आपुलें मन ।
मनामध्यें विकल्पदर्शन ।
होऊंच नये ॥ ३५॥
फुटक मन येकवटिलें ।
तेणें तुटक ध्यान केलें ।
तेथें कोण सार्थक जालें ।
पाहाना कां ॥ ३६॥
अखंड ध्यानें न घडे हित ।
तरी तो जाणावा पतित ।
हाचि अर्थ सावचित ।
बरा पाहावा ॥ ३७॥
ध्यान धरितें तें कोण ।
ध्यानीं आठवतें तें कोण ।
दोनीमधें अनन्य लक्षण ।
असिलें पाहिजे ॥ ३८॥
अनन्य सहजचि आहे ।
साधक शोधून न पाहे ।
ज्ञानी तो विवरोन राहे ।
समाधानें ॥ ३९॥
ऐसीं हे प्रत्ययाची कामें ।
प्रत्ययेंविण बाधिजे भ्रमें ।
लोकदंडकसंभ्रमें ।
चालती प्राणी ॥ ४०॥
दंडकध्यानाचें लक्षण ।
धरून बैसलें अवलक्षण ।
प्रमाण आअणि अप्रमाण ।
बाजारी नेणती ॥ ४१॥
मिथ्या समाचार उठविती ।
बाउग्याच बोंबा घालिती ।
मनांस आणितां अंतीं ।
आवघेंचि मिथ्या ॥ ४२॥
कोणीयेक ध्यानस्त बैसला ।
कोणीयेक सिकवी त्याला ।
मुकुट काढूनि माळ घाला ।
म्हणिजे बरें ॥ ४३॥
मनाचेथें काये दुष्काळ ।
जे आखुड कल्पिती माळ ।
सांगते ऐकते केवळ ।
मूर्ख जाणावे ॥ ४४॥
प्रत्यक्ष कष्ट करावे न लगती ।
दोरे फुलें गुंफावी न लगती ।
कल्पनेची माळ थिटी करिती ।
काये निमित्य ॥ ४५॥
बुधीविण प्राणी सकळ ।
ते ते अवघेचि बाष्कळ ।
तया मुर्खासीं खळखळ ।
कोणें करावी ॥ ४६॥
जेणें जैसा परमार्थ केला ।
तैसाच पृथ्वीवरी दंडक चालिला ।
साता पांचाचा बळावला ।
साभिमान ॥ ४७॥
प्रत्ययेंविण साभिमान ।
रोगी मारिले झांकून ।
तेथें अवघाची अनुमान ।
ज्ञान कैंचें ॥ ४८॥
सर्व साभिमान सांडावा ।
प्रत्ययें विवेक मांडावा ।
माया पूर्वपक्ष खंडावा ।
विवेकबळें ॥ ४९॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
अखंडध्याननिरूपणनाम समास आठवा ॥
समास नववा :
शाश्वत निरूपण ॥ श्रीराम ॥
पिंडाचें पाहिलें कौतुक ।
शोधिला आत्मानात्मा विवेक ।
पिंड अनात्मा आत्मा येक ।
सकळ कर्ता ॥ १॥
आत्म्यास अनन्यता बोलिली ।
ते विवेकें प्रत्यया आली ।
आतां पाहिजे समजली ।
ब्रह्मांडरचना ॥ २॥
आत्मानात्माविवेक पिंडी ।
सारासारविचार ब्रह्मांडी।
विवरविवरों हे गोडी ।
घेतली पाहिजे ॥ ३॥
पिंड कार्य ब्रह्मांड कारण ।
याचें करावें विवरण ।
हेंचि पुढें निरूपण ।
बोलिलें असे ॥ ४॥
असार म्हणिजे नासिवंत ।
सार म्हणिजे तें शाश्वत ।
जयास होईल कल्पांत ।
तें सार नव्हे ॥ ५॥
पृथ्वी जळापासून जाली ।
पुढें ते जळीं मिळाली ।
जळाची उत्पत्ति वाढली ।
तेजापासुनी ॥ ६॥
ते जळ तेजें शोषिलें ।
महत्तेजें आटोन गेलें ।
पुढें तेजचि उरलें ।
सावकाश ॥ ७॥
तेज जालें वायोपासुनी ।
वायो झडपी तयालागुनी ।
तेज जाउनी दाटणी ।
वायोचीच जाली ॥ ८॥
वायो गगनापासुनी जाला ।
मागुतां तेथेंचि विराला ।
ऐसा हा कल्पांत बोलिला ।
वेदांतशास्त्रीं ॥ ९॥
गुणमाया मूळमाया ।
परब्रह्मीं पावती लया ।
तें परब्रह्म विवराया ।
विवेक पाहिजे ॥ १०॥
सर्व उपाधींचा सेवट ।
तेथें नाहीं दृश्य खटपट ।
निर्गुण ब्रह्म घनदाट ।
सकळां ठाईं ॥ ११॥
उदंड कल्पांत जाला ।
तरी नाश नाहीं तयाला ।
मायात्यागें शाश्वताला ।
वोळखावें ॥ १२॥
देव अंतरात्मा सगुण ।
सगुणें पाविजे निर्गुण ।
निर्गुणज्ञानें विज्ञान ।
होत असे ॥ १३॥
कल्पनेतीत जें निर्मळ ।
तेथें नाहीं मायामळ ।
मिथ्यत्वें दृश्य सकळ ।
होत जातें ॥ १४॥
जें होते आणि सवेंचि जातें ।
तें तें प्रत्ययास येतें ।
जेथें होणें जाणें नाहीं तें ।
विवेकें वोळखावे ॥ १५॥
येक ज्ञान येक अज्ञान ।
येक जाणावें विपरीत ज्ञान ।
हे त्रिपुटी होये क्षीण ।
तेंचि विज्ञान ॥ १६॥
वेदांत सिधांत धादांत ।
याची पाहावी प्रचित ।
निर्विकार सदोदित ।
जेथें तेथें ॥ १७॥
तें ज्ञानदृष्टीनें पाहावें ।
पाहोन अनन्य राहावें मुख्य
आत्मनिवेदन जाणावें ।
याचें नांव ॥ १८॥
दृश्यास दिसते दृश्य ।
मनास भासतो भास ।
दृश्यभासातीत अविनाश ।
परब्रह्म तें ॥ १९॥
पाहों जातां दुरीच्या दुरी ।
परब्रह्म सबाहेअंतरीं ।
अंतचि नाहीं अनंत सरी ।
कोणास द्यावी ॥ २०॥
चंचळ तें स्थिरावेना ।
निश्चळ तें कदापी चळेना ।
आभाळ येतें जातें गगना ।
चळण नाहीं ॥ २१॥
जें विकारें वाढें मोडे ।
तेथें शाश्वतता कैंची घडे ।
कल्पांत होताच विघडे ।
सकळ कांहीं ॥ २२॥
जे अंतरींच भ्रमलें ।
मायासंभ्रमें संभ्रमलें ।
तयास हें कैसें उकले ।
आव्हाट चक्र ॥ २३॥
भिडेनें वेव्हार निवडेना ।
भिडेनें सिधांत कळेना ।
भिडेनें देव आकळेना ।
आंतर्यामीं ॥ २४॥
वैद्याची प्रचित येईना ।
आणी भीडहि उलंघेना ।
तरी मग रोगी वांचेना ।
ऐसें जाणावें ॥ २५॥
जेणें राजा वोळखिला ।
तो राव म्हणेना भलत्याला ।
जेणें देव वोळखिला ।
तो देवरूपी ॥ २६॥
जयास माईकाची भीड ।
तें काये बोलेल द्वाड ।
विचार पाहातां उघड ।
सकळ कांहीं ॥ २७॥
भीड मायेऐलिकडे ।
परब्रह्म तें पैलीकडे ।
पैलीकडे ऐलीकडे ।
सदोदित ॥ २८॥
लटिक्याची भीड धरणें ।
भ्रमें भलतेंचि करणें ।
ऐसी नव्हेंतीलक्षणें ।
विवेकाचीं ॥ २९॥
खोटें आवघेंचि सांडावें ।
खरें प्रत्ययें वोळखावें ।
मायात्यागें समजावें ।
परब्रह्म ॥ ३०॥
तें मायेचें जें लक्षण ।
तेंचि पुढें निरूपण ।
सुचितपणें विवरण ।
केलें पाहिजे ॥ ३१॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
शाश्वतनिरूपणनाम समास नववा ॥
समास दहावा :
मायानिरूपण ॥ श्रीराम ॥
माया दिसे परी नासे ।
वस्तु न दिसे परी न नासे ।
माया सत्य वाटे परी मिथ्या असे ।
निरंतर ॥ १॥
करंटा पडोनि उताणा ।
करी नानापरी कल्पना ।
परी तें कांहींच घडेना ।
तैसी माया ॥ २॥
द्रव्यदारेचें स्वप्नवैभव ।
नाना विळासें हावभाव ।
क्षणीक वाटे परी भाव ।
तैसी माया ॥ ३॥
गगनीं गंधर्वनगरें ।
दिसताती नाना प्रकारें ।
नाना रूपें नाना विकारें ।
तैसी माया ॥ ४॥
लक्षुमी रायेविनोदाची ।
बोलतां वाटे साची ।
मिथ्या प्रचित तेथीची ।
तैसी माया ॥ ५॥
दसर्याचे सुवर्णाचे लाटे ।
लोक म्हणती परी ते कांटे ।
परी सर्वत्र राहाटे ।
तैसी माया ॥ ६॥
मेल्याचा मोहोछाव करणें ।
सतीचें वैभव वाढविणें ।
मसणीं जाउनी रुदन करणें ।
तैसी माया ॥ ७॥
राखेसी म्हणती लक्षुमी ।
दुसरी भरदोरी लक्षुमी ।
तिसरी नाममात्र लक्षुमी ।
तैसी माया ॥ ८॥
मुळीं बाळविधवा नारी ।
तिचें नांव जन्मसावित्री ।
कुबेर हिंडे घरोघरी ।
तैसी माया ॥ ९॥
दशावतारांतील कृष्णा ।
उपजे जीर्ण वस्त्रांची तृष्णा ।
नदी नामें पीयुष्णा ।
तैसी माया ॥ १०॥
बहुरूपांतील रामदेवराव ।
ग्रामस्तांपुढे दाखवी हावभाव ।
कां माहांराज म्हणोनि लाघव ।
तैसी माया ॥ ११॥
देव्हारां असे अन्नपूर्णा ।
आणी गृहीं अन्नचि मिळेना ।
नामें सरस्वती सिकेना ।
शुभावळु ॥ १२॥
सुण्यास व्याघ्र नाम ठेविलें ।
पुत्रास इंद्रनामें पाचारिलें ।
कुरूप परी आळविलें ।
सुंदरा ऐसें ॥ १३॥
मूर्ख नामें सकळकळा ।
राशभी नामें कोकिळा ।
नातरी डोळसेचा डोळा ।
फुटला जैसा ॥ १४॥
मातांगीचें नाम तुळसी ।
चर्मिकीचें नाम कासी ।
बोलती अतिशूद्रिणीसी ।
भागीरथी ऐसें ॥ १५॥
साउली आणी अंधकार ।
येक होतां तेथीचा विचार ।
उगाचि दिसे भासमात्र ।
तैसी माया ॥ १६॥
श्रवण बोटें संधी करतळ ।
रविरश्में दिसती इंगळ ।
रम्य आरक्तकल्होळ ।
तैसी माया ॥ १७॥
भगवें वस्त्र देखतां मनाला ।
वाटे अग्नचि लागला ।
विवंचितां प्रत्ये आला ।
तैसी माया ॥ १८॥
जळीं चरणकरांगुळें ।
आखुड लांबें जिरकोळें ।
विपरीत काणें दिसती जळें ।
तैसी माया ॥ १९॥
भोवंडीनें पृथ्वी कलथली ।
कामिणीनें पिवळी जाली ।
सन्यपातस्थां अनुभवली ।
तैसी माया ॥ २०॥
कोणीयेक पदार्थविकार ।
उगाचि दिसे भासमात्र ।
अनन्याचा अन्य प्रकार ।
तैसी माया ॥ २१॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
मायानिरूपणनाम समास दहावा ॥
॥ दशक चौदावा समाप्त ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse