Embedded Files
॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥
॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ श्रीमद् भगवद्‌गीता ॥
॥ अथ सप्तमोऽध्यायः - अध्याय सातवा ॥
॥ ज्ञानविज्ञानयोगः ॥
श्रीभगवानुवाच ।
मय्यासक्तमनाः पार्थ
योगं युञ्जन्मदाश्रयः ।
असंशयं समग्रं मां
यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु ॥ १ ॥
ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानं
इदं वक्ष्याम्यशेषतः ।
यज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यत्
ज्ञातव्यं अवशिष्यते ॥ २ ॥
आइका मग तो श्रीअनंतु ।
पार्थातें असे म्हणतु ।
पैं गा तूं योगयुक्तु ।
जालासि आतां ॥ १ ॥
मज समग्रातें जाणसी ऐसें ।
आपुलिया तळहातींचें रत्‍न जैसें ।
तुज ज्ञान सांगेन तैसें ।
विज्ञानेंसीं ॥ २ ॥
एथ विज्ञानें काय करावें ।
ऐसें घेसी जरी मनोभावें ।
तरी पैं आधीं जाणावें ।
तेंचि लागे ॥ ३ ॥
मग ज्ञानाचिये वेळे ।
झांकती जाणिवेचे डोळे ।
जैसी तीरीं नाव न ढळे ।
टेकलीसांती ॥ ४ ॥
तैसी जाणीव जेथ न रिघे ।
विचार मागुता पाउलीं निघे ।
तर्कु आयणी नेघे ।
आंगीं जयांच्या ॥ ५ ॥
अर्जुना तया नांव ज्ञान ।
येर प्रपंचु हें विज्ञान ।
तेथ सत्यबुद्धि तें अज्ञान ।
हेंही जाण ॥ ६ ॥
आतां अज्ञान अवघें हरपे ।
विज्ञान निःशेष करपे ।
आणि ज्ञान तें स्वरूपें ।
होऊनि जाइजे ॥ ७ ॥
जेणें सांगतयाचें बोलणें खुंटे ।
ऐकतयाचें व्यसन तुटे ।
हें जाणणें सानें मोठें ।
उरों नेदी ॥ ८ ॥
ऐसें वर्म जें गूढ ।
तें किजेल वाक्यारूढ ।
जेणें थोडेन पुरे कोड ।
बहुत मनींचें ॥ ९ ॥
मनुष्याणां सहस्रेषु
कश्चिद्यतति सिद्धये ।
यततामपि सिद्धानां
कश्चिन्मां वेत्ति तत्त्वतः ॥ ३ ॥
पैं गा मनुष्यांचिया सहस्रशां।
माजीं विपाइले याचि धिंवसा ।
तैसें या धिंवसेकरां बहुवसां ।
माजीं विरळा जाणे ॥ १० ॥
जैसा भरलेया त्रिभुवना ।
आंतु एकएकु चांगु अर्जुना ।
निवडूनि कीजे सेना ।
लक्षवरी ॥ ११ ॥
कीं तयाही पाठीं ।
जे वेळीं लोह मांसातें घांटी ।
ते वेळीं विजयश्रियेच्या पाटीं ।
एकुची बैसे ॥ १२ ॥
तैसें आस्थेच्या महापुरीं ।
रिघताती कोटिवरी ।
परी प्राप्तीच्या पैलतीरीं ।
विपाइला निगे ॥ १३ ॥
म्हणौनि सामान्य गा नोहे ।
हें सांगतां वडिल गोठी आहे ।
परी तें बोलों येईल पाहें ।
आता प्रस्तुत ऐकें ॥ १४ ॥
भूमिरापोऽनलो वायुः
खं मनो बुद्धिरेव च ।
अहंकार इतीयं मे
भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ॥ ४ ॥
तरी अवधारीं गा धनंजया ।
हे महदादिक माझी माया ।
जैसी प्रतिबिंबे छाया ।
निजांगाची ॥ १५ ॥
आणि इयेतें प्रकृति म्हणिजे ।
जे अष्टधा भिन्न जाणिजे ।
लोकत्रय निपजे ।
इयेस्तव ॥ १६ ॥
हे अष्टधा भिन्न कैसी ।
ऐसा ध्वनि धरिसी जरी मानसीं ।
तरी तेचि गा आतां परियेसीं ।
विवंचना ॥ १७ ॥
आप तेज गगन ।
मही मारुत मन ।
बुद्धि अहंकारु हे भिन्न ।
आठै भाग ॥ १८ ॥
अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं
विद्धि मे पराम् ।
जीवभूतां महाबाहो
ययेदं धार्यते जगत् ॥ ५ ॥
या आठांची जे साम्यावस्था ।
ते माझी परम प्रकृति पार्था ।
तिये नाम व्यवस्था ।
जीवु ऐसी ॥ १९ ॥
जे जडातें जीववी ।
चेतनेतें चेतवी ।
मना करवीं मानवी ।
शोक मोहो ॥ २० ॥
पैं बुद्धीच्या अंगीं जाणणें ।
तें जिये जवळिकेचें करणें ।
जिया अहंकाराचेनि विंदाणें ।
जगचि धरिजे ॥ २१ ॥
एतद्योनीनि भूतानि
सर्वाणीत्युपधारय ।
अहं कृत्स्नस्य जगतः
प्रभवः प्रलयस्तथा ॥ ६ ॥
ते सूक्ष्म प्रकृति कोडें ।
जैं स्थूळाचिया आंगा घडे ।
तैं भूतसृष्टीची पडे ।
टांकसाळ ॥ २२ ॥
चतुर्विध ठसा ।
उमटों लागे आपैसा ।
मोला तरी सरसा ।
परी थरचि आनान ॥ २३ ॥
होती चौयांशीं लक्ष थरा ।
येरा मिती नेणिजे भांडारा ।
भरे आदिशून्याचा गाभारा ।
नाणेयांसी ॥ २४ ॥
ऐसें एकतुके पांचभौतिक ।
पडती बहुवस टांक ।
मग तिये समृद्धीचे लेख ।
प्रकृतीचि धरी ॥ २५ ॥
जे आखूनि नाणें विस्तारी ।
पाठी तयाची आटणी करी ।
माजीं कर्माकर्माचिया व्यवहारीं ।
प्रवर्तु दावी ॥ २६ ॥
हें रूपक परी असो ।
सांगों उघड जैसें परियेसों ।
तरी नामरूपाचा अतिसो ।
प्रकृतीच कीजे ॥ २७ ॥
आणि प्रकृति तंव माझ्या ठायीं ।
बिंबे येथें आन नाहीं ।
म्हणौनि आदि मध्य अवसान पाहीं ।
जगासि मी ॥ २८ ॥
मत्तः परतरं नान्यत्
किंचिदस्ति धनंजय ।
मयि सर्वमिदं प्रोतं
सूत्रे मणिगणा इव ॥ ७ ॥
हें रोहिणीचें जळ ।
तयाचें पाहतां येइजे मूळ ।
तैं रश्मि नव्हती केवळ ।
होय तें भानु ॥ २९ ॥
तयाचिपरी किरीटी ।
इया प्रकृती जालिये सृष्टी ।
जैं उपसंहरूनि कीजेल ठी ।
तैं मीचि आहें ॥ ३० ॥
ऐसें होय दिसे न दिसे ।
हें मजचि माजीं असे ।
मियां विश्व धरिजे जैसें ।
सूत्रें मणि ॥ ३१ ॥
सुवर्णाचे मणी केले ।
ते सोनियाचे सुतीं वोविले ।
तैसें म्यां जग धरिलें ।
सबाह्याभ्यंतरीं ॥ ३२ ॥
रसोऽहमप्सु कौन्तेय
प्रभास्मि शशिसूर्ययोः ।
प्रणवः सर्ववेदेषु
शब्दः खे पौरुषं नृषु ॥ ८ ॥
पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च
तेजश्चास्मि विभावसौ ।
जीवनं सर्वभूतेषु
तपश्चास्मि तपस्विषु ॥ ९ ॥
म्हणौनि उदकीं रसु ।
कां पवनीं जो स्पर्शु ।
शशिसूर्यीं जो प्रकाशु ।
तो मीचि जाण ॥ ३३ ॥
तैसाचि नैसर्गिकु शुद्धु ।
मी पृथ्वीच्या ठायीं गंधु ।
गगनीं मी शब्दु ।
वेदीं प्रणवु ॥ ३४ ॥
नराच्या ठायीं नरत्व ।
जें अहंभाविये सत्त्व ।
तें पौरुष मी हें तत्त्व ।
बोलिजत असे ॥ ३५ ॥
अग्नि ऐसें आहाच ।
तेज नामाचें आहे कवच ।
तें परतें केलिया साच ।
निजतेज तें मी ॥ ३६ ॥
आणि नानाविध योनी ।
जन्मोनि भूतें त्रिभुवनीं ।
वर्तत आहाति जीवनीं ।
आपुलाल्या ॥ ३७ ॥
एकें पवनेंचि पिती ।
एकें तृणास्तव जिती ।
एकें अन्नाधारें राहती ।
जळें एकें ॥ ३८ ॥
ऐसें भूतांप्रति आनान ।
जें प्रकृतिवशें दिसे जीवन ।
तें आघवाठायीं अभिन्न ।
मीचि एक ॥ ३९ ॥
बीजं मां सर्वभूतानां
विद्धि पार्थ सनातनम् ।
बुद्धिर्बुद्धिमतामस्मि
तेजस्तेजस्विनामहम् ॥ १० ॥
बलं बलवतां चाहं
कामरागविवर्जितम् ।
धर्माविरुद्धो भूतेषु
कामोऽस्मि भरतर्षभ ॥ ११ ॥
पैं आदिचेनि अवसरें ।
विरूढे गगनाचेनि अंकुरें ।
जे अंतीं गिळी अक्षरें ।
प्रणवपीठींचीं ॥ ४० ॥
जंव हा विश्वाकारु असे ।
तंव जें विश्वाचिसारिखें दिसे ।
मग महाप्रळयदशे ।
कैसेंही नव्हे ॥ ४१ ॥
ऐसें अनादि जें सहज ।
तें मी गा विश्वबीज ।
हें हातातळीं तुज ।
देइजत असे ॥ ४२ ॥
मग उघड करूनि पांडवा ।
जैं हे आणिसील सांख्याचिया गांवा ।
तैं ययाचा उपेगु बरवा ।
देखशील ॥ ४३ ॥
परी हे अप्रासंगिक आलाप ।
आतां असतु न बोलों संक्षेप ।
जाण तपियांच्या ठायीं तप ।
तें रूप माझें ॥ ४४ ॥
बळियांमाजीं बळ ।
तें मी जाणें अढळ ।
बुद्धिमंतीं केवळ ।
बुद्धि तें मी ॥ ४५ ॥
भूतांच्या ठायीं कामु ।
तो मी म्हणे आत्मारामु ।
जेणें अर्थास्तव धर्मु ।
थोरु होय ॥ ४६ ॥
एर्‍हवीं विकाराचेनि पैसे ।
करी कीर इंद्रियांचि ऐसें ।
परी धर्मासि वेखासें ।
जावों नेदी ॥ ४७ ॥
जो अप्रवृत्तीचा अव्हांटा ।
सांडूनि विधीचिया निघे वाटा ।
तेवींचि नियमाचा दिवटा ।
सवें चाले ॥ ४८ ॥
कामु ऐसिया वोजा प्रवर्ते ।
म्हणौनि धर्मासि होय पुरतें ।
मोक्षतीर्थींचे मुक्तें ।
संसार भोगी ॥ ४९ ॥
जो श्रुतिगौरवाच्या मांडवीं ।
काम सृष्टीचा वेलु वाढवी ।
जंव कर्मफळेंसि पालवी ।
अपवर्गीं टेंके ॥ ५० ॥
ऐसा नियुत कां कंदर्पु ।
जो भूतां या बीजरूपु ।
तो मी म्हणे बापु ।
योगियांचा ॥ ५१ ॥
हें एकेक किती सांगावें ।
आतां वस्तुजातचि आघवें ।
मजपासूनि जाणावें ।
विकारलें असे ॥ ५२ ॥
ये चैव सात्त्विका भावा
राजसास्तामसाश्च ये ।
मत्त एवेति तान्विद्धि न
त्वहं तेषु ते मयि ॥ १२ ॥
जे सात्त्विक हन भाव ।
कां रजतमादि सर्व ।
तें ममरूपसंभव ।
वोळखें तूं ॥ ५३ ॥
हे जाले तरी माझ्या ठायीं ।
परी तयामाजीं मी नाहीं ।
जैसी स्वप्नींच्या डोहीं ।
जागृति न बुडे ॥ ५४ ॥
जैसी रसाचीच सुघट ।
बीजकणिका घनवट ।
परी तियेस्तव होय काष्ठ ।
अंकुरद्वारें ॥ ५५ ॥
मग तया काष्ठाच्या ठायीं ।
सांग पां बीजपण असे काई ? ।
तैसा मी विकारीं नाहीं ।
जरी विकारला दिसे ॥ ५६ ॥
पैं गगनीं उपजे आभाळ ।
परी तेथ गगन नाहीं केवळ ।
अथवा आभाळीं होय सलिल ।
तेथ अभ्र नाहीं ॥ ५७ ॥
मग त्या उदकाचेनि आवेशें ।
प्रगटलें तेज जें लखलखीत दिसे ।
तिये विजूमाजीं असे ।
सलिल कायी ? ॥ ५८ ॥
सांगें अग्नीस्तव धूम होये ।
तिये धूमीं काय अग्नि आहे ? ।
तैसा विकारु हा मी नोहें ।
जरी विकारला असे ॥ ५९ ॥
त्रिभिर्गुणमयैर्भावैः एभिः
सर्वमिदं जगत् ।
मोहितं नाभिजानाति
मामेभ्यः परमव्ययम् ॥ १३ ॥
परी उदकीं जाली बाबुळी ।
ते उदकातें जैसी झांकोळी ।
कां वायांचि आभाळीं ।
आकाश लोपे ॥ ६० ॥
हां गा स्वप्न लटिकें म्हणों ये ।
परि निद्रावशें बाणलें होये ।
तंव आठवु काय देत आहे ।
आपणपेयां ? ॥ ६१ ॥
हें असो डोळ्यांचें ।
डोळांचि पडळ रचे ।
तेणें देखणेंपण डोळ्यांचे ।
न गिळजे कायी ? ॥ ६२ ॥
तैसी हे माझीच बिंबली ।
त्रिगुणात्मक साउली ।
कीं मजचि आड वोडवली ।
जवनिका जैसी ॥ ६३ ॥
म्हणौनि भूतें मातें नेणती ।
माझींच परी मी नव्हती ।
जैसी जळींचि जळीं न विरती ।
मुक्ताफळें ॥ ६४ ॥
पैं पृथ्वीयेचा घटु कीजे ।
सवेंचि पृथ्वीसि मिळे तरी मेळविजे ।
एर्‍हवीं तोचि अग्निसंगें सिजे ।
तरी वेगळा होय ॥ ६५ ॥
तैसें भूतजात सर्व ।
हे माझेचि कीर अवयव ।
परि मायायोगें जीव- ।
दशे आले ॥ ६६ ॥
म्हणौनि माझेचि मी नव्हती ।
माझेचि मज नोळखती ।
अहंममताभ्रांती ।
विषयांध जाले ॥ ६७ ॥
दैवी ह्येषा गुणमयी
मम माया दुरत्यया ।
मामेव ये प्रपद्यन्ते
मायामेतां तरन्ति ते ॥ १४ ॥
आतां महदादि हे माझी माया ।
उतरोनियां धनंजया ।
मी होईजे हें आया ।
कैसेनि ये ? ॥ ६८ ॥
जिये ब्रह्माचळाचा आघाडा ।
पहिलिया संकल्पजळाचा उभडा ।
सवेंचि महाभूतांचा बुडबुडा ।
साना आला ॥ ६९ ॥
जे सृष्टिविस्ताराचेनि वोघें ।
चढत काळकळनेचेनि वेगें ।
प्रवृत्तिनिवृत्तीचीं तुंगें ।
तटें सांडी ॥ ७० ॥
जे गुणघनाचेनि वृष्टिभरें ।
भरली मोहाचेनि महापूरें ।
घेऊनि जात नगरें ।
यमनियमांचीं ॥ ७१ ॥
जे द्वेषाच्या आवर्तीं दाटत ।
मत्सराचे वळसे पडत ।
माजीं प्रमादादि तळपत ।
महामीन ॥ ७२ ॥
जेथ प्रपंचाचीं वळणें ।
कर्माकर्मांचीं वोभाणें ।
वरी तरताती वोसाणें ।
सुखदुःखांचीं ॥ ७३ ॥
रतीचिया बेटा ।
आदळती कामाचिया लाटा ।
जेथ जीवफेन संघटा ।
सैंघ दिसे ॥ ७४ ॥
अहंकाराचिया चळिया ।
वरि मदत्रयाचिया उकळिया ।
जेथ विषयोर्मीच्या आकळिया ।
उल्लाळ घेती ॥ ७५ ॥
उदयास्ताचे लोंढे ।
पाडीत जन्ममरणाचे चोंढे ।
जेथ पांचभौतिक बुडबुडे ।
होती जाती ॥ ७६ ॥
सम्मोह विभ्रम मासे ।
गिळिताती धैर्याचीं आविसें ।
तेथ देव्हडे भोंवत वळसे ।
अज्ञानाचे ॥ ७७ ॥
भ्रांतीचेनि खडुळें ।
रेवले आस्थेचे अवगाळें ।
रजोगुणाचेनि खळाळें ।
स्वर्गु गाजे ॥ ७८ ॥
तमाचे धारसे वाड ।
सत्त्वाचें स्थिरपण जाड ।
किंबहुना हे दुवाड ।
मायानदी ॥ ७९ ॥
पैं पुनरावृत्तीचेनि उभडें ।
झळंबती सत्यलोकींचे हुडे ।
घायें गडबडती धोंडे ।
ब्रह्मगोळकाचे ॥ ८० ॥
तया पाणियाचेनि वहिलेपणें ।
अझुनी न धरिती वोभाणें ।
ऐसा मायापूर हा कवणें ।
तरिजेल गा ? ॥ ८१ ॥
येथ ऐक नवलावो ।
जो जो कीजे तरणोपावो ।
तो तो अपावो ।
होय तें एक ॥ ८२ ॥
एक स्वयंबुद्धीच्या बाहीं ।
रिगाले तयांची शुद्धीचि नाहीं ।
एक जाणिवेचे डोहीं ।
गर्वेंचि गिळिले ॥ ८३ ॥
एकीं वेदत्रयाचिया सांगडी ।
घेतल्या अहंभावाचिया धोंडी ।
ते मदमीनाच्या तोंडीं ।
सगळेचि गेले ॥ ८४ ॥
एकीं वयसेचें जाड बांधले ।
मग मन्मथाचिये कांसे लागले ।
ते विषयमगरीं सांडिले ।
चघळूनियां ॥ ८५ ॥
आतां वार्धक्याच्या तरंगा- ।
माजीं मतिभ्रंशाचा जरंगा ।
तेणें कवळिजताती पैं गा ।
चहूंकडे ॥ ८६ ॥
आणि शोकाचा कडा उपडत ।
क्रोधाच्या आवर्तीं दाटत ।
आपदागिधीं चुंबिजत ।
उधवला ठायीं ॥ ८७ ॥
मग दुःखाचेनि बरबटें बोंबले ।
पाठीं मरणाचिये रेवे रेवले ।
ऐसे कामाचे कांसे लागले ।
ते गेले वायां ॥ ८८ ॥
एकीं यजनक्रियेची पेटी ।
बांधोनि घातली पोटीं ।
ते स्वर्गसुखाच्या कपाटीं ।
शिरकोनि ठेले ॥ ८९ ॥
एकीं मोक्षीं लागावयाचिया आशा ।
केला कर्मबाह्यांचा भरंवसा ।
परी ते पडिले वळसां ।
विधिनिषेधांच्या ॥ ९० ॥
जेथ वैराग्याची नाव न रिगे ।
विवेकाचा तागा न लगे ।
वरि कांहीं तरों ये योगें ।
तरी विपाय तो ॥ ९१ ॥
ऐसें तरी जीवाचिये आंगवणें ।
इये मायानदीचें तरणें ।
हें कासयासारिखें बोलणें ।
म्हणावें पां ॥ ९२ ॥
जरी अपथ्यशीळा व्याधी ।
कळे साधूसी दुर्जनाची बुद्धी ।
कीं रागी सांडी रिद्धी ।
आली सांती ॥ ९३ ॥
जरी चोरां सभा दाटे ।
अथवा मीनां गळु घोटे ।
ना तरी भेडा उलटे ।
विवसी जरी ॥ ९४ ॥
पाडस वागुर करांडी ।
कां मुंगी मेरु वोलांडी ।
तरी मायेची पैलथडी ।
देखती जीव ॥ ९५ ॥
म्हणौनि गा पंडुसुता ।
जैसी सकामा न जिणवेचि वनिता ।
तेवीं मायामय हे सरिता ।
न तरवें जीवां ॥ ९६ ॥
येथ एकचि लीला तरले ।
जे सर्वभावें मज भजले ।
तयां ऐलीच थडी सरलें ।
मायाजळ ॥ ९७ ॥
जयां सद्‌गुरुतारूं फुडें ।
जे अनुभवाचे कांसे गाढे ।
जयां आत्मनिवेदन तरांडे ।
आकळलें ॥ ९८ ॥
जे अहंभावाचें वोझें सांडुनी ।
विकल्पाचिया झुळका चुकाउनी ।
अनुरागाचा निरुता हो‍उनि ।
पाणिढाळु ॥ ९९ ॥
जया ऐक्याचिया उतारा ।
बोधाचा जोडला तारा ।
मग निवृत्तीचिया पैल तीरा ।
झेंपावले जे ॥ १०० ॥
ते उपरतीच्या वांवीं सेलत ।
सोऽहंभावाचेनि थावें पेलत ।
मग निघाले अनकळित ।
निवृत्तितटीं ॥ १०१ ॥
येणें उपायें मज भजले ।
ते हे माझी माया तरले ।
परि ऐसे भक्त विपाइले ।
बहुवस नाहीं ॥ १०२ ॥
न मां दुष्कृतिनो मूढाः
प्रपद्यन्ते नराधमाः ।
माययापहृतज्ञाना आसुरं
भावमाश्रिताः ॥ १५ ॥
चतुर्विधा भजन्ते मां
जनाः सुकृतिनोऽर्जुन ।
आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी
ज्ञानी च भरतर्षभ ॥ १६ ॥
जे बहुतां एकां अव्हांतरु ।
अहंकाराचा भूतसंचारु ।
जाहला म्हणौनि विसरु ।
आत्मबोधाचा ॥ १०३ ॥
ते वेळीं नियमाचें वस्त्र नाठवे ।
पुढील अधोगतीची लाज नेणवे ।
आणि करिताति जें न करावें ।
वेदु म्हणे ॥ १०४ ॥
पाहें पां शरीराचिया गांवा ।
जयालागीं आले पांडवा ।
तो कार्यार्थु आघवा ।
सांडूनियां ॥ १०५ ॥
इंद्रियग्रामींचे राजबिदीं ।
अहंममतेचिया जलपवादीं ।
विकारांतरांचि मांदीं ।
मेळवूनियां ॥ १०६ ॥
दुःखशोकांच्या घाईं ।
मारिलियाची सेचि नाहीं ।
हे सांगावया कारण काई ।
जे ग्रासिले माया ॥ १०७ ॥
म्हणौनि ते मातें चुकले ।
ऐका चतुर्विध मज भजले ।
जिहीं आत्महित केलें ।
वाढतें गा ॥ १०८ ॥
तो पहिला आर्तु म्हणिजे ।
दुसरा जिज्ञासु बोलिजे ।
तिजा अर्थार्थी जाणिजे ।
ज्ञानिया चौथा ॥ १०९ ॥
तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त
एकभक्तिर्विशिष्यते ।
प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं
स च मम प्रियः ॥ १७ ॥
तेथ आर्तु तो आर्तीचेनि व्याजें ।
जिज्ञासु तो जाणावयालागीं भजे ।
तिजेनि तेणें इच्छिजे ।
अर्थसिद्धि ॥ ११० ॥
मग चौथियाच्या ठायीं ।
कांहींचि करणें नाहीं ।
म्हणौनि भक्तु एकु पाहीं ।
ज्ञानिया जो ॥ १११ ॥
जे तया ज्ञानाचेनि प्रकाशें ।
फिटलें भेदाभेदांचें कडवसें ।
मग मीचि जाहला समरसें ।
आणि भक्तुही तेवींचि ॥ ११२ ॥
परि आणिकांचिये दिठी नावेक ।
जैसा स्फटिकुचि आभासे उदक ।
तैसा ज्ञानी नव्हे कौतुक ।
सांगतां तो ॥ ११३ ॥
जरी पवनु हालवूनि पाहिजे ।
तरी गगनावेगळा देखिजे ।
एर्हपवीं गगन तो सहजें ।
असे जैसें ॥ ११५ ॥
तैसें शरीरीं हन कर्में ।
तो भक्तु ऐसा गमे ।
परी अंतरप्रतीतिधर्मे ।
मीचि जाहला ॥ ११६ ॥
आणि ज्ञानाचेनि उजिडलेपणें ।
मी आत्मा ऐसें तो जाणें ।
म्हणौनि मीही तैसेंचि म्हणें ।
उचंबळला सांता ॥ ११७ ॥
हां गा जीवापैलीकडिलीये खुणे ।
जो पावोनि वावरों जाणें ।
तो देहाचेनि वेगळेपणें ।
काय वेगळा होय ? ॥ ११८ ॥
उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम् ।
आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम् ॥ १८ ॥
म्हणौनि आपुलाल्या हिताचेनि लोभें ।
मज आवडे तोहि भक्त झोंबे ।
परी मीचि करी वालभें ।
ऐसा ज्ञानिया एकु ॥ ११९ ॥
पाहें पां दुभतयाचिया आशा ।
जगचि धेनूसि करीतसे फांसा ।
परि दोरेंवीण कैसा ।
वत्साचा बळी ॥ १२० ॥
कां जे तनुमनुप्राणें ।
तें आणिक कांहींचि नेणें ।
देखे तयातें म्हणे ।
हे माय माझी ॥ २१ ॥
तें येणें मानें अनन्यगती ।
म्हणौनि धेनुही तैसीचि प्रीति ।
यालागीं लक्ष्मीपती ।
बोलिले साचें ॥ १२२ ॥
हें असो मग म्हणितले ।
जे कां तुज सांगितले ।
तेही भक्त भले ।
पढियंते आम्हां ॥ १२३ ॥
परि जाणोनियां मातें ।
जे पाहों विसरले मागौतें ।
जैसें सागरा येऊनि सरितें ।
मुरडावें ठेलें ॥ १२४ ॥
तैसी अंतःकरणकुहरीं जन्मली ।
जयाची प्रतीतिगंगा मज मीनली ।
तो मी हे काय बोली ।
फार करूं ? ॥ १२५ ॥
एर्‍हवीं ज्ञानिया जो म्हणिजे ।
तो चैतन्यचि केवळ माझें ।
हें न म्हणावें परि काय कीजे ।
न बोलणें बोलों ॥ १२६ ॥
बहूनां जन्मनामन्ते
ज्ञानवान्मां प्रपद्यते ।
वासुदेवः सर्वमिति
स महात्मा सुदुर्लभः ॥ १९ ॥
जे तो विषयांची दाट झाडी- ।
माजीं कामक्रोधांचीं सांकडीं ।
चुकावूनि आला पाडीं ।
सद्वासनेचिया ॥ १२७ ॥
मग साधुसंगें सुभटा ।
उजू सतकर्माचिया वाटा ।
अप्रवृत्तीचा अव्हांटा ।
डावलूनि ॥ १२८ ॥
आणि जन्मशतांचा वाहतवणा ।
तेविंची आशेचिया न लेचि वाहणा ।
तेथ फलहेतूचा उगाणा ।
कवणु चाळी ॥ १२९ ॥
ऐसा शरीरसंयोगाचिये राती- ।
माजीं धांवतां सडिया आयती ।
तंव कर्मक्षयाची पाहाती ।
पाहांट जाली ॥ १३० ॥
तैसीच गुरुकृपा उखा उजळली ।
ज्ञानाची वोतपली पडली ।
तेथ साम्याची ऋद्धि उघडली ।
तयाचिये दिठी ॥ १३१ ॥
ते वेळीं जयाकडे वास पाहे ।
तेउता मीचि तया एकु आहे ।
अथवा निवांत जरी राहे ।
तर्‍ही मीचि तया ॥ १३२ ॥
हें असो आणिक कांहीं ।
तया सर्वत्र मीवांचूनि नाहीं ।
जैसें सबाह्य जळ डोहीं ।
बुडालिया घटा ॥ १३३ ॥
तैसा तो मजभीतरीं ।
मी तया आंतुबाहेरी ।
हें सांगिजेल बोलवरी ।
तैसें नव्हे ॥ १३४ ॥
म्हणौनि असो हें इयापरी ।
तो देखे ज्ञानाची वाखारी ।
तेणें संसरलेनि करी ।
आपु विश्व ॥ १३५ ॥
हें समस्तही श्रीवासुदेवो ।
ऐसा प्रतीतिरसाचा वोतला भावो ।
म्हणौनि भक्तांमाजीं रावो ।
आणि ज्ञानिया तोचि ॥ १३६ ॥
जयाचिये प्रतीतीचा वाखारां ।
पवाडु होय चराचरा ।
तो महात्मा धनुर्धरा ।
दुर्लभु आथी ॥ १३७ ॥
येर बहुत जोडती किरीटी ।
जयांचीं भजनें भोगासाठीं ।
जे आशातिमिरें दृष्टी ।
विषयांध जाले ॥ १३८ ॥
कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञानाः
प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः ।
तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या
नियताः स्वया ॥ २० ॥
आणि फळाचिया हांवा ।
हृदयीं कामा जाला रिगावा ।
कीं तयाचिये घसणी दिवा ।
ज्ञानाचा गेला ॥ १३९ ॥
ऐसे उभयतां आंधारीं पडले ।
म्हणौनि पासींचि मातें चुकले ।
मग सर्वभावें अनुसरले ।
देवतांतरां ॥ १४० ॥
आधींच प्रकृतीचे पाइक ।
वरी भोगालागीं तंव रंक ।
मग तेणें लोलुपत्वें कौतुक ।
कैसेनि भजती ॥ १४१ ॥
कवणीं तिया नियमबुद्धि ।
कैसिया हन उपचारसमृद्धि ।
कां अर्पण यथाविधि ।
विहित करणें ॥ १४२ ॥
यो यो यां यां तनुं भक्तः
श्रद्धयार्चितुमिच्छति ।
तस्य तस्याचलां श्रद्धां
तामेव विदधाम्यहम् ॥ २१ ॥
पैं जो जिये देवतांतरीं ।
भजावयाची चाड करी ।
तयाची ते चाड पुरी ।
पुरविता मी ॥ १४३ ॥
देवोदेवीं मीचि पाहीं ।
हाही निश्चयो त्यासि नाहीं ।
भावो ते ते ठायीं ।
वेगळा धरिती ॥ १४४ ॥
स तया श्रद्धया युक्तः
तस्याराधनमीहते ।
लभते च ततः कामान्
मयैव विहितान्हि तान् ॥ २२ ॥
मग तिया श्रद्धायुक्त ।
तेथिंचें आराधन जें उचित ।
तें सिद्धिवरी समस्त ।
वर्तो लागे ॥ १४५ ॥
ऐसें जेणें जें भाविजे ।
तें फळ तेणें पाविजे ।
परी तेंही सकळ निपजे ।
मजचिस्तव ॥ १४६ ॥
अन्तवत्तु फलं तेषां
तद्‌भवत्यल्पमेधसाम् ।
देवान्देवयजो यान्ति मद्‌भक्ता
यान्ति मामपि ॥ २३ ॥
परी ते भक्त मातें नेणती ।
जे कल्पनेबाहेरी न निघती ।
म्हणौनि कल्पित फळ पावती ।
अंतवंत ॥ १४७ ॥
किंबहुना ऐसें जें भजन ।
तें संसाराचेंचि साधन ।
येर फळभोग तो स्वप्न ।
नावभरी दिसे ॥ १४८ ॥
हें असो परौंती ।
मग हो कां आवडे तें ।
परी यजी जो देवतांतें ।
तो देवत्वासीचि ये ॥ १४९ ॥
येर तनुमनुप्राणी ।
जे अनुसरले माझेयाचि वाहणीं ।
ते देहाच्या निर्वाणीं ।
मीचि होती ॥ १५० ॥
अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं
मन्यन्ते मामबुद्धयः ।
परं भावमजानन्तो
ममाव्ययमनुत्तमम् ॥ २४ ॥
परी तैसें न करिती प्राणिये ।
वायां आपुलिया हितीं वाणिये ।
जें पोहताती पाणिये ।
तळहातींचेनि ॥ १५१ ॥
नाना अमृताच्या सागरीं बुडिजे ।
मग तोंडा कां वज्रमिठी पाडिजे ? ।
आणि मनीं तरी आठविजे ।
थिल्लरोदकातें ? ॥ १५२ ॥
हें ऐसें कासया करावें ।
जे अमृतींही रिगोनि मरावें ।
तें सुखें अमृत होऊनि कां नसावें ।
अमृतामाजीं ? ॥ १५३ ॥
तैसा फळहेतूचा पांजरा ।
सांडूनियां धनुर्धरा ।
कां प्रतीतिपाखीं चिदंबरा ।
गोसाविया नोहावें ? ॥ १५४ ॥
जेथ उंचावलेनि पवाडें ।
सुखाचा पैसारु जोडे ।
आपुलेनि सुरवाडें ।
उडों ये ऐसा ॥ १५५ ॥
तया उमपा माप कां सुवावें ।
मज अव्यक्ता व्यक्त कां मानावें ।
सिद्ध असतां कां निमावें ।
साधनवरी ? ॥ १५६ ॥
परी हा बोल आघवा ।
जरी विचारीजतसे पांडवा ।
तरी विशेषें या जीवां ।
न चोजवे गा ॥ १५७ ॥
नाहं प्रकाशः सर्वस्य
योगमायासमावृतः ।
मूढोऽयं नाभिजानाति
लोको मामजमव्ययम् ॥ २५ ॥
कां जे योगमायापडळें ।
हे जाले आहाति आंधळे ।
म्हणौनि प्रकाशाचेनि देहबळें ।
न देखती मातें ॥ १५८ ॥
एर्‍हवीं मी नसें ऐसें ।
काय वस्तुजात असे ? ।
पाहें पां कणव जळ रसें- ।
रहित आहे ? ॥ १५९ ॥
पवनु कवणातें न शिवेचि ।
आकाश कें न समायेचि ।
हें असो एकु मीचि ।
विश्वीं आहें ॥ १६० ॥
वेदाहं समतीतानि
वर्तमानानि चार्जुन ।
भविष्याणि च भूतानि
मां तु वेद न कश्चन ॥ २६ ॥
येथें भूतें जियें अतीतलीं ।
तियें मीचि होऊनि ठेलीं ।
आणि वर्तत आहाति जेतुलीं ।
तींही मीचि ॥ १६१ ॥
कां भविष्यप्रमाणें जियें हीं ।
तींहीं मजवेगळीं नाहीं ।
हा बोलचि एर्‍हवीं कांहीं ।
होय ना जाय ॥ १६२ ॥
दोराचिया सापासी ।
डोंबा बडिया ना गव्हाळा ऐसी ।
संख्या न करवे कोण्हासी ।
तेवीं भूतांसि मिथ्यत्वें ॥ १६३ ॥
मी ऐसा पंडुसुता ।
अनुस्यूतु सदा असतां ।
या संसार जो भूतां ।
तो आनें बोलें ॥ १६४ ॥
तरी तेचि आतां थोडीसी ।
गोठी सांगिजेल परियेसीं ।
जै अहंकारा तनूंसीं ।
वालभ पडिलें ॥ १६५ ॥
इच्छाद्वेषसत्मुत्थेन
द्वंद्वमोहेन भारत ।
सर्वभूतानि संमोहं
सर्गे यान्ति परंतप ॥ २७ ॥
तेथ इच्छा हे कुमारी जाली ।
मग ते कामाचिया तारुण्या आली ।
तेथ द्वेषेंसीं मांडिली ।
वर्‍हाडिक ॥ १६६ ॥
तया दोघांस्तव जन्मला ।
ऐसा द्वंद्वमोहो जाला ।
मग तो आजेयानें वाढविला ।
अहंकारें ॥ १६७ ॥
जो धृतीसी सदां प्रतिकूळु ।
नियमाही नागवे सळु ।
आशारसें दोंदिलु ।
जाला सांता ॥ १६८ ॥
असंतुष्टीचिया मदिरा ।
मत्त होऊनि धनुर्धरा ।
विषयांचे वोवरां ।
विकृतीशीं ॥ १६९ ॥
तेणें भावशुद्धीचिये वाटे ।
विखुरले विकल्पाचे कांटे ।
मग चिरिलें आव्हांटे ।
अप्रवृत्तीचे ॥ १७० ॥
तेणें भूतें भांबावलीं ।
म्हणौनि संसाराचिया आडवामाजीं पडिलीं ।
मग महादुःखाच्या घेतलीं ।
दांडे वरी ॥ १७१ ॥
येषां त्वन्तगतं पापं
जनानां पुण्यकर्मणाम् ।
ते द्वंद्वमोहनिर्मुक्ता
भजन्ते मां दृढव्रताः ॥ २८ ॥
ऐसे विकल्पाचे वांयाणे ।
कांटे देखोनि सणाणे ।
जे मतिभ्रमाचे पासवणें ।
घेतीचिना ॥ १७२ ॥
उजू एकनिष्ठेच्या पाउलीं ।
रगडूनि विकल्पाचिया भालीं ।
महापातकाची सांडिली ।
अटवीं जिहीं ॥ १७३ ॥
मग पुण्याचे धांवा घेतले ।
आणि माझी जवळीक पातले ।
किंबहुना चुकले ।
वाटवधेयां ॥ १७४ ॥
जरामरणमोक्षाय
मामाश्रित्य यतन्ति ये ।
ते ब्रह्म तद्विदुः कृत्स्नं
अध्यात्मं कर्म चाखिलम् ॥ २९ ॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद् भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादो ज्ञानविज्ञानयोगो
नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥
जिहीं साधिभूता मातें ।
प्रतीतीचेनि हातें ।
धरूनि अधिदैवातें ।
शिवतले गा ॥ १८० ॥
जया जाणिवेचेनि वेगें ।
मी अधियज्ञुही दृष्टी रिगें ।
ते तनूचेनि वियोगें ।
विरहे नव्हती ॥ १८१ ॥
एर्‍हवीं आयुष्याचें सूत्र विघडतां ।
भूतांची उमटे खडाडता ।
काय न मरतयाचियाहि चित्ता ।
युगांतु नोहे ? ॥ १८२ ॥
परी नेणों कैसे पैं गा ।
जे जडोनि गेले माझिया आंगा ।
ते प्रयाणींचिया लगबगा ।
न सांडितीच मातें ॥ १८३ ॥
एर्‍हवीं तरीं जाण ।
ऐसे जे निपुण ।
तेचि अंतःकरण- ।
युक्त योगी ॥ १८४ ॥
तंव इये शब्दकुपिकेतळीं ।
नोडवेचि अवधानाची अंजुळी ।
जे नावेक अर्जुन तये वेळीं ।
मागांचि होता ॥ १८५ ॥
जे तद्ब्रह्मवाक्यफळें ।
जिये नानार्थरसें रसाळें ।
बहकताती परिमळें ।
भावाचेनि ॥ १८६ ॥
सहज कृपामंदानिळें ।
कृष्णद्रुमाची वचनफळें ।
अर्जुन श्रवणाचिये खोळे ।
अवचित पडिलीं ॥ १८७ ॥
तियें प्रमेयाची हो कां वळलीं ।
कीं ब्रह्मरसाच्या सागरीं चुबुकळिलीं ।
मग तैसीचि कां घोळिलीं ।
परमानंदें ॥ १८८ ॥
तेणें बरवेपणें निर्मळें ।
अर्जुना उन्मेषाचे डोहळे ।
घेताति गळाळे ।
विस्मयामृताचे ॥ १८९ ॥
तिया सुखसंपत्ती जोडलिया ।
मग स्वर्गा वाती वांकुलिया ।
हृदयाच्या जीवीं गुतकुलिया ।
होत आहाती ॥ १९० ॥
ऐसें वरचिलीचि बरवा ।
सुख जावों लागलें फावा ।
तंव रसस्वादाचिया हांवा ।
लाहो केला ॥ १९१ ॥
झडकरी अनुमानाचेनि करतळें ।
घेऊनि तियें वाक्यफळें ।
प्रतीतिमुखीं एके वेळे ।
घालूं पाहे ॥ १९२ ॥
तंव विचाराचिया रसना न दाटती ।
परी हेतूच्या दशनीं न फुटती ।
ऐसें जाणौनि सुभद्रापती ।
चुंबिचिना ॥ १९३ ॥
मग चमत्कारला म्हणे ।
इयें जळींचीं मा तारांगणें ।
कैसा झकविलों असलगपणें ।
अक्षरांचेनि ॥ १९४ ॥
इयें पदें नव्हती फुडिया ।
गगनाचिया घडिया ।
येथ आमुची मति बुडालिया ।
थावो न निघे ॥ १९५ ॥
वांचूनि जाणावयाची कें गोठी ।
ऐसें जीवीं कल्पूनि किरीटी ।
तिया पुनरपि केली दृष्टी ।
यादवेंद्रा ॥ १९६ ॥
मग विनविलें सुभटें ।
हां हो जी ये एकवाटे ।
सातही पदें अनुच्छिष्टें ।
नवलें आहाती ॥ १९७ ॥
एर्‍हवीं अवधानाचेनि वहिलेपणें ।
नाना प्रमेयांचें उगाणें ।
काय श्रवणाचेनि आंगवणें ।
बोंलों लाहाती ? ॥ १९८ ॥
परी तैसें हें नोहेचि देवा ।
देखिला अक्षरांचा मेळावा ।
आणि विस्मयाचिया जीवा ।
विस्मयो जाला ॥ १९९ ॥
कानाचेनि गवाक्षद्वारें ।
बोलाचे रश्मी अभ्यंतरें ।
पाहेना तंव चमत्कारें ।
अवधान ठकलें ॥ २०० ॥
तेवींचि अर्थाची चाड मज आहे ।
तें सांगतांही वेळु न साहे ।
म्हणौनि निरूपण लवलाहें ।
कीजो देवा ॥ २०१ ॥
ऐसा मागील पडताळा घेउनी ।
पुढां अभिप्राय दृष्टी सूनी ।
तेवींचि माजीं शिरौनी ।
आर्ती आपुली ॥ २०२ ॥
कैसी पुसती पाहें पां जाणिव ।
भिडेचि तरी लंघों नेदीं शिंव ।
एर्ह वीं श्रीकृष्ण हृदयासि खेंव ।
देवों सरला ॥ २०३ ॥
अहो श्रीगुरूतें जैं पुसावें ।
तैं येणें मानें सावध होआवें ।
हें एकचि जाणें आघवें ।
सव्यसाची ॥ २०४ ॥
आतां तयाचें तें प्रश्न करणें ।
वरी सर्वज्ञ श्रीहरीचें बोलणें ।
संजयो आवडलेपणें ।
सांगैल कैसें ॥ २०५ ॥
तिये अवधान द्यावें गोठी ।
बोलिजेल नीट मर्‍हाटी ।
जैसी कानाचे आधीं दिठी ।
उपेगा जाये ॥ २०६ ॥
बुद्धीचिया जिभा ।
बोलाचा न चाखतां गाभा ।
अक्षरांचिया भांबा ।
इंद्रियें जिती ॥ २०७ ॥
पहा पां मालतीचे कळे ।
घ्राणासि कीर वाटले परिमळें ।
परि वरचिला बरवा काइ डोळे ।
सुखिये नव्हती ? ॥ २०८ ॥
तैसें देशियेचिया हवावा ।
इंद्रियें करिती राणिवा ।
मग प्रमेयाचिया गांवा ।
लेसां जाइजे ॥ २०९ ॥
ऐसेनि नागरपणें ।
बोलु निमे तें बोलणें ।
ऐका ज्ञानदेवो म्हणे ।
निवृत्तीचा ॥ २१० ॥
इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां
भावार्थदीपिकायां सप्तमोध्यायः ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse