दशक अकरावा
Embedded Files
दशक अकरावा :
भीमदशक
समास पहिला :
सिद्धांतनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
आकाशापासून वायो होतो ।
हा तों प्रत्यये येतो ।
वायोपासून अग्नी जो तो ।
सावध ऐका ॥ १॥
वायोची कठीण घिसणी ।
तेथें निर्माण जाला वन्ही ।
मंद वायो सीतळ पाणी ।
तेथुनि जालें ॥ २॥
आपापासून जाली पृथ्वी ।
ते नाना बीजरूप जाणावी ।
बीजापासून उत्पत्ति व्हावी ।
हा स्वभावचि आहे ॥ ३॥
मुळीं सृष्टी कल्पनेची ।
कल्पना आहे मुळींची ।
जयेपासून देवत्रयाची ।
काया जाली ॥ ४॥
निश्चळामधें चंचळ ।
ते चि कल्पना केवळ ।
अष्टधा प्रकृतीचें मूळ ।
कल्पनारूप ॥ ५॥
कल्पना तेचि अष्टधा प्रकृति ।
अष्टधा तेचि कल्पनामुर्ती ।
मुळाग्रापासून उत्पत्ति ।
अष्टधा जाणावी ॥ ६॥
पांच भूतें तीन गुण ।
आठ जालीं दोनी मिळोन ।
म्हणौनि अष्टधा प्रकृति जाण ।
बोलिजेते ॥ ७॥
मुळीं कल्पनारूप जाली ।
पुढें तेचि फापावली ।
केवळ जडत्वास आली ।
सृष्टिरूपें ॥ ८॥
मुळीं जाली ते मूळमाया ।
त्रिगुण जाले ते गुणमाया ।
जडत्व पावली ते अविद्या माया ।
सृष्टिरूपें ॥ ९॥
पुढें च्यारी खाणी जाल्या ।
च्यारी वाणी विस्तारल्या ।
नाना योनी प्रगटल्या ।
नाना वेक्ती ॥ १०॥
ऐसी जाली उभारणी ।
आतां ऐका संव्हारणी ।
मागील दशकीं विशद करूनि ।
बोलिलें असे ॥ ११॥
परंतु आतां संकळित ।
बोलिजेल संव्हारसंकेत ।
श्रोते वक्ते येथें चित्त ।
देऊन ऐका ॥ १२॥
शत वरुषें अनावृष्टि ।
तेथें आटेल जीवसृष्टि ।
ऐशा कल्पांताच्या गोष्टी ।
शास्त्रीं निरोपिल्या ॥ १३॥
बाराकळीं तपे सूर्य ।
तेणें पृथ्वीची रक्शा होये ।
मग ते रक्शा विरोन जाये ।
जळांतरीं ॥ १४॥
तें जळ शोषी वैश्वानरु ।
वन्ही झडपी समीरु ।
समीर वितुळे निराकारु ।
जैसें तैसें ॥ १५॥
ऐसी सृष्टिसंहारणी जाली ।
मागां विस्तारें बोलिली ।
मायानिरासें उरली ।
स्वरूपस्थिति ॥ १६॥
तेथें जीवशिव पिंडब्रह्मांड ।
अटोन गेलें थोतांड ।
मायेअविद्येचें बंड ।
वितळोन गेलें ॥ १७॥
विवेकेंचि बोलिला क्शये ।
म्हणोनि विवेकप्रळये ।
विवेकी जाणती काये ।
मूर्खास कळे ॥ १८॥
सृष्टि शोधितां सकळ ।
येक चंचळ येक निश्चळ ।
चंचळास कर्ता चंचळ ।
चंचळरूपी १९॥
जो सकळ शरीरीं वर्ते ।
सकल कर्तुत्वास प्रवर्ते ।
करून अकर्ता हा वर्ते ।
शब्द जया ॥ २०॥
राव रंक ब्रह्मादिक ।
सकळांमधें वर्ते येक ।
नाना शरीरें चाळक ।
इंद्रियेंद्वारें ॥ २१॥
त्यास परमात्मा बोलती ।
सकळ कर्ता ऐसें जाणती ।
परि तो नासेल प्रचिती ।
विवेकें पाहावी ॥ २२॥
जो स्वानामधें गुरुगुरितो ।
जो सूकरांमधें कुरुकुरितो ।
गाढवीं भरोन भुंकतो ।
आटाहास्यें ॥ २३॥
लोक नाना देह देखती ।
विवेकी देहांत पाहाती ।
पंडित समदर्शनें घेती ।
येणें प्रकारें ॥ २४॥
॥ श्लोक ॥
विद्याविनयसंपन्ने
ब्राह्मणे गवि हस्तिनि ।
शुनि चैव श्वपाके च पंडिताः समदर्शिनः ॥
देह पाहातां वेगळाले ।
परंतु अंतर येकचि जालें ।
प्राणीमात्र देखिलें ।
येकांतरें ॥ २५॥
अनेक प्राणी निर्माण होती ।
परी येकचि कळा वर्तती ।
तये नांव जगज्जोती ।
जाणतीकळा ॥ २६॥
श्रोत्रीं नाना शब्द जाणे ।
त्वचेमधें सीतोष्ण जाणे ।
चक्षुमधें पाहों जाणे ।
नाना पदार्थ ॥ २७॥
रसनेमधें रस जाणे ।
घ्राणामधें वास तो जाणे ।
कर्मैंद्रियामधें जाणे ।
नाना विषयस्वाद ॥ २८॥
सूक्श्म रूपें स्थूळ रक्शी ।
नाना सुखदुःखे परीक्शी ।
त्यास म्हणती अंतरसाक्शी ।
अंतरात्मा ॥ २९॥
आत्मा अंतरात्मा विश्वात्मा ।
चैतन्य सर्वात्मा सुक्श्मात्मा ।
जीवात्मा शिवात्मा परमात्मा ।
द्रष्टा साक्शी सत्तारूप ॥ ३०॥
विकारामधील विकारी ।
अखंड नाना विकार करी ।
तयास वस्तु म्हणती भिकारी ।
परम हीन ॥ ३१॥
सर्व येकचि दिसती ।
अवघा येकंकार करीती ।
ते अवघी माईक स्थिती ।
चंचळामधें ॥ ३२॥
चंचळ माया ते माईक ।
निश्चळ परब्रह्म येक ।
नित्यानित्यविवेक ।
याकारणे ॥ ३३॥
जातो जीव तो प्राण ।
नेणे जीव तो अज्ञान ।
जन्मतो जीव तो जाण ।
वासनात्मक ॥ ३४॥
ऐक्य जीव तो ब्रह्मांश ।
जेथें पिंडब्रह्मांडनिरास ।
येथें सांगितले विशेष ।
चत्वार जीव ॥ ३५॥
असो हें अवघें चंचळ ।
चंचळ जाईल सकळ ।
निश्चळ तें निश्चळ ।
आदिअंतीं ॥ ३६॥
आद्य मध्य अवसान ।
जे वस्तु समसमान ।
निर्विकारी निर्गुण निरंजन ।
निःसंग निःप्रपंच ॥ ३७॥
उपाधीनिरासें तत्वता ।
जीवशिवास ऐक्यता ।
विवंचून पाहों जातां ।
उपाधि कैंची ॥ ३८॥
असो जाणणें तितुकें ज्ञान ।
परंतु होतें विज्ञान ।
मनें वोळखावें उन्मन ।
कोण्या प्रकारें ॥ ३९॥
वृत्तिस न कळे निवृत्ति ।
गुणास कैंची निर्गुणप्राप्ती ।
गुणातीत साधक संतीं ।
विवेकें केलें ॥ ४०॥
श्रवणापरीस मनन सार ।
मननें कळे सारासार ।
निजध्यासें साक्शात्कार ।
निःसंग वस्तु ॥ ४१॥
निर्गुणीं जे अनन्यता ।
तेचि मुक्ति सायोज्यता ।
लक्श्यांश वाच्यांश आतां ।
पुरे जाला ॥ ४२॥
अलक्शीं राहिलें लक्श ।
सिद्धांतीं कैंचा पूर्वपक्श ।
अप्रत्यक्शास कैंचें प्रत्यक्श ।
असोन नाहीं ॥ ४३॥
असोन माईक उपाधी ।
तेचि सहजसमाधी ।
श्रवणें बळावी बुद्धी ।
निश्चयाची ॥ ४४॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सिद्धांतनिरूपणनाम समास पहिला ॥
समास दुसरा :
चत्वारदेवनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
येक निश्चळ येक चंचळ ।
चंचळीं गुंतलें सकळ ।
निश्चळ तें निश्चळ ।
जैसें तैसें ॥ १॥
पाहे निश्चळाचा विवेक ।
ऐसा लक्शांमधें येक ।
निश्चळाऐसा निश्चयात्मक ।
निश्चळचि तो ॥ २॥
या निश्चळाच्या गोष्टी सांगती ।
पुन्हां चंचळाकडे धांवती ।
चंचळचक्रीं निघोन जाती ।
ऐसे थोडे ॥ ३॥
चंचळीं चंचळ जन्मलें ।
चंचळाचि मधें वाढलें ।
अवघें चंचळचि बिंबलें ।
जन्मवरी ॥ ४॥
पृथ्वी अवघी चंचळाकडे ।
करणें तितुकें चंचळीं घडे ।
चंचळ सांडून निश्चळीं पवाडे ।
ऐसा कैंचा ॥ ५॥
चंचळ कांहीं निश्चळेना ।
निश्चळ कदापी चळेना ।
नित्यानित्यविवेकें जना ।
उमजे कांहीं ॥ ६॥
कांहीं उमजलें तरी नुमजे ।
कांहीं समजलें तरी न समजे ।
कांहीं बुझे तरी निर्बुजे ।
किंचित मात्र ॥ ७॥
संदेह अनुमान आणी भ्रम ।
अवघा चंचळामधें श्रम ।
निश्चळीं कदा नाहीं वर्म ।
समजलें पाहिजे ॥ ८॥
चंचळाकरी तितुकी माया ।
माईक जाले विलया ।
लहान थोर म्हणावया ।
कार्य नाहीं ॥ ९॥
सगट माया विस्तारली ।
अष्टधा प्रकृति फांपावली ।
चित्रविचित्र विकारली ।
नाना रूपें ॥ १०॥
नाना उत्पत्ती नाना विकार ।
नाना प्राणी लाहान थोर ।
नाना पदार्थ मकार ।
नाना रूपें ॥ ११॥
विकारवंत विकारलें ।
सूक्श्म जडत्वा आलें ।
अमर्याद दिसों लागलें ।
कांहींचाबाहीं ॥ १२॥
मग नाना शरीरें निर्माण जालीं ।
नाना नामाभिधानें ठेविलीं ।
भाषा परत्वें कळों आलीं ।
काहीं कांहीं ॥ १३॥
मग नाना रीति नाना दंडक ।
आचार येकाहून येक ।
वर्तों लागले सकळ लोक ।
लोकाचारें ॥ १४॥
अष्टधा प्रकृतीचीं शरीरें ।
निर्माण जालीं लाहानथोरें ।
पुढें आपुलाल्या प्रकारें ।
वर्तों लागती ॥ १५॥
नाना मत्तें निर्माण जालीं ।
नाना पाषांडें वाढलीं ।
नाना प्रकारीचीं उठिलीं ॥
नाना बंडें ॥ १६॥
जैसा प्रवाह पडिला ।
तैसाच लोक चालिला ।
कोण वारील कोणाला ।
येक नाहीं ॥ १७॥
पृथ्वीचा जाला गळांठा ।
येकाहून येक मोठा ।
कोण खरा कोण खोटा ।
कोण जाणे ॥ १८॥
आचार बहुकाचेंत पडिला ।
कित्येक पोटासाठीं बुडाला ।
अवघा वरपंगचि जाला ।
साभिमानें ॥ १९॥
देव जाले उदंड ।
देवांचें मांडलें भंड ।
भूतादेवतांचें थोतांड ।
येकचि जालें ॥ २०॥
मुख्य देव तो कळेना ।
काशास कांहींच मिळेना ।
येकास येक वळेना ।
अनावर ॥ २१॥
ऐसा नासला विचार ।
कोण पाहातो सारासार ।
कैचा लहान कैंचा थोर ।
कळेचिना ॥ २२॥
शास्त्रांचा बाजार भरला ।
देवांचा गल्बला जाला ।
लोक कामनेच्या व्रताला ।
झोंबोन पडती ॥ २३॥
ऐसें अवघें नासलें ।
सत्यासत्य हारपलें ।
अवघें अनायेक जालें ।
चहूंकडे ॥ २४॥
मतामतांचा गल्बला ।
कोणी पुसेना कोणाला ।
जो जे मतीं सांपडला ।
तयास तेंचि थोर ॥ २५॥
असत्याचा अभिमान ।
तेणें पाविजे पतन ।
म्हणोनियां ज्ञाते जन ।
सत्य शोधिती ॥ २६॥
लोक वर्तती सकळ ।
तें ज्ञात्यास करतळामळ ।
आतां एइका केवळ ।
विवेकी हो ॥ २७॥
लोक कोण्या पंथें जाती ।
आणि कोण्या देवास भजती ।
ऐसी हे रोकडी प्रचिती ।
सावध ऐका ॥ २८॥
मृत्तिका धातु पाषाणादिक ।
ऐसिया प्रतिमा अनेक ।
बहुतेक लोकांचा दंडक ।
प्रतिमादेवीं ॥ २९॥
नाना देवांचे अवतार ।
चरित्रें ऐकती येक नर ।
जप ध्यान निरंतर ।
करिती पूजा ॥ ३०॥
येक सकळांचा अंतरात्मा ।
विश्वीं वर्ते जो विश्वात्मा ।
द्रष्टा साक्शी ज्ञानात्मा ।
मानिती येक ॥ ३१॥
येक ते निर्मळ निश्चळ ।
कदापी नव्हेति चंचळ ।
अनन्यभावें केवळ ।
वस्तुच ते ॥ ३२॥
येक नाना प्रतिमा ।
दुसरा अवतारमहिमा ।
तिसरा तो अंतरात्मा ।
चौथा तो निर्विकारी ॥ ३३॥
ऐसे हे चत्वार देव ।
सृष्टीमधील स्वभाव ।
यावेगळा अंतरभाव ।
कोठेंचि नाहीं ॥ ३४॥
अवघें येकचि मानिती ।
ते साक्श देव जाणती ।
परंतु अष्टधा प्रकृति ।
वोळखिली पाहिजे ॥ ३५॥
प्रकृतीमधील देव ।
तो प्रकृतीचा स्वभाव ।
भावातीत माहानभाव ।
विवेकें जाणावा ॥ ३६॥
जो निर्मळास ध्याईल ।
तो निर्मळचि होईल ।
जो जयास भजेल ।
तो तद्रूप जाणावा ॥ ३७॥
क्शीर नीर निवडिती ।
ते राजहंस बोलिजेती ।
सारासार जाणती ।
ते माहानभाव ॥ ३८॥
अरे जो चंचळास ध्याईल ।
तो सहजचि चळेल ।
जो निश्चळास भजेल ।
तो निश्चळचि ॥ ३९॥
प्रकृतीसारिखें चालावें ।
परी अंतरीं शाश्वत वोळखावें ।
सत्य होऊन वर्तावें ।
लोकांऐसें ॥ ४०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
चत्वारदेवनिरूपणनाम समास दुसरा ॥
समास तिसरा :
शिकवण निरूपण ॥ श्रीराम ॥
बहुतां जन्मांचा सेवट ।
नरदेह सांपडे अवचट ।
येथें वर्तावें चोखट ।
नितिन्यायें ॥ १॥
प्रपंच करावा नेमक ।
पाहावा परमार्थविवेक ।
जेणेंकरितां उभय लोक ।
संतुष्ट होती ॥ २॥
शत वरुषें वय नेमिलें ।
त्यांत बाळपण नेणतां गेलें ।
तारुण्य अवघें वेचलें ।
विषयांकडे ॥ ३॥
वृद्धपणीं नाना रोग ।
भोगणें लागे कर्मभोग ।
आतां भगवंताचा योग ।
कोणे वेळे ॥ ४॥
राजिक देविक उदेग चिंता ।
अन्न वस्त्र देहममता ।
नाना प्रसंगें अवचिता ।
जन्म गेला ॥ ५॥
लोक मरमरों जाती ।
वडिलें गेलीं हे प्रचिती ।
जाणत जाणत निश्चिती ।
काये मानिलें ॥ ६॥
अग्न गृहासी लागला ।
आणि सावकास निजेला ।
तो कैसा म्हणावा भला ।
आत्महत्यारा ॥ ७॥
पुण्यमार्ग अवघा बुडाला ।
पापसंग्रह उदंड जाला ।
येमयातनेचा झोला ।
कठीण आहे ॥ ८॥
तरी आतां ऐसें न करावें ।
बहुत विवेकें वर्तावें ॥
इक लोक परत्र साधावें ।
दोहीकडे ॥ ९॥
आळसाचें फळ रोकडें ।
जांभया देऊन निद्रा पडे ।
सुख म्हणौन आवडे ।
आळसी लोकां ॥ १०॥
साक्शेप करितां कष्टती ।
परंतु पुढें सुरवाडती ।
खाती जेविती सुखी होती ।
येत्नेंकरूनी ॥ ११॥
आळस उदास नागवणा ।
आळस प्रेत्नबुडवणा ।
आळसें करंटपणाच्या खुणा ।
प्रगट करिती ॥ १२॥
म्हणौन आळस नसावा ।
तरीच पाविजे वैभवा ।
अरत्रीं परत्रीं जीवा ।
समाधान ॥ १३॥
प्रेत्न करावा तो कोण ।
हेंचि ऐका निरूपण ।
सावध करून अंतःकरण ।
निमिष्य येक ॥ १४॥
प्रातःकाळी उठावें ।
कांहीं पाठांतर करावे ।
येथानशक्ती आठवावें सर्वोत्तमासी ॥ १५॥
मग दिशेकडे जावें ।
जे कोणासिच नव्हे ठावें ।
शौच्य आच्मन करावें ।
निर्मळ जळें ॥ १६॥
मुखमार्जन प्रातःस्नान ।
संध्या तर्पण देवतार्चन ।
पुढें वैश्यदेवौपासन ।
येथासांग ॥ १७॥
कांहीं फळाहार घ्याव ।
मग संसारधांदा करावा ।
सुशब्दें राजी राखावा ।
सकळ लोक ॥ १८॥
ज्या ज्याचा जो व्यापार ।
तेथें असावे खबर्दार ।
दुश्चितपणें तरी पोर ।
वेढा लावी ॥ १९॥
चुके ठके विसरे सांडी ।
आठवण जालियां चर्फडी ।
दुश्चित आळसाची रकडी ।
प्रचित पाहा ॥ २०॥
याकारणें सावधान ।
येकाग्र असावें मन ।
तरी मग जेवितां भोजन ।
गोड वाटे॥ २१॥
पुढें भोजन जालियांवरी ।
कांहीं वाची चर्चा करी ।
येकांतीं जाऊन विवरी ।
नाना ग्रंथ ॥ २२॥
तरीच प्राणी शाहाणा होतो ।
नाहींतरी मूर्खचि राहातो ।
लोक खाती आपण पाहातो ।
दैन्यवाणा ॥ २३॥
ऐक सदेवपणाचें लक्शण ।
रिकाम्या जाऊं नेदी येक क्शण ।
प्रपंचवेवसायाचें ज्ञान ।
बरें पाहे ॥ २४॥
कांहीं मेळवी मग जेवी ।
गुंतल्या लोकांस उगवी ।
शरीर कारणीं लावी ।
कांहीं तरी ॥ २५॥
कांहीं धर्मचर्चा पुराण ।
हरीकथा निरूपण ।
वायां जऊं नेदी क्शण ।
दोहींकडे ॥ २६॥
ऐसा जो सर्वसावध ।
त्यास कैंचा असेल खेद ।
विवेकें तुटला समंध ।
देहबुद्धीचा ॥ २७॥
आहे तितुकें देवाचें ।
ऐसें वर्तणें निश्चयाचें ।
मूळ तुटें उद्वेगाचें ।
येणें रीतीं ॥ २८॥
प्रपंचीं पाहिजे सुवर्ण ।
परमार्थीं पंचिकर्ण ।
माहावाक्याचें विवरण ।
करितां सुटे ॥ २९॥
कर्म उपासना आणि ज्ञान ।
येणें राहे समाधान ।
परमार्थाचें जें साधन ।
तेंचि ऐकत जावें ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सिकवणनिरूपणनाम समास तीसरा ॥
समास चवथा :
सारविवेकनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
ब्रह्म म्हणिजे निराकार ।
गगनासारिखा विचार ।
विकार नाहीं निर्विकार ।
तेंचि ब्रह्म ॥ १॥
ब्रह्म म्हणिजे निश्चळ ।
अंतरात्मा तो चंचळ ।
द्रष्टा साक्शी केवळ ।
बोलिजे तया ॥ २॥
तो अंतरात्मा म्हणिजे देव ।
त्याचा चंचळ स्वभाव ।
पाळिताहे सकळ जीव ।
अंतरी वसोनी ॥ ३॥
त्यावेगळे जड पदार्थ ।
तेणेंवीण देह वेर्थ ।
तेणेंचि कळे परमार्थ ।
सकळ कांही ॥ ४॥
कर्ममार्ग उपासना मार्ग ।
ज्ञानमार्ग सिद्धांतमार्ग ।
प्रवृत्तिमार्ग निवृत्तिमार्ग ।
देवची चालवी ॥ ५॥
चंचळेविण निश्चळ कळेना ।
चंचळ तरी स्थिरावेना ।
ऐसें हे विचार नाना ।
बरे पाहा ॥ ६॥
चंचळनिश्चळाची संधी ।
तेथें भांबावते बुद्धि ।
कर्ममार्गाचे जे विधी ।
ते मग ऐलिकडे ॥ ७॥
देव या सकळांचे मूळ ।
देवास मूळ ना डाळ ।
परब्रह्म तें निश्चळ ।
निर्विकारी ॥ ८॥
निर्विकारी आणि विकारी।
येक म्हणेल तो भिकारी ।
विचाराची होते वारी ।
देखतदेखतां ॥ ९॥
सकळ परमार्थास मूळ ।
पंचीकर्ण माहावाक्य केवळ ।
तेंची करावें प्रांजळ ।
पुनःपुन्हां ॥ १०॥
पहिला देह स्थूळकाया ।
आठवा देह मूळमाया ।
अष्ट देह निर्शलियां ।
विकार कैंचा ॥ ११॥
याकारणें विकारी ।
साचाऐसी बाजीगरी ।
येक समजे येक खरी ।
मानिताहे ॥ १२॥
उत्पत्ति स्थिती संव्हार ।
यावेगळा निर्विकार ।
कळायासाठीं सारासार ।
विचार केला ॥ १३॥
सार असार दोनी येक ।
तेथें कैंचा उरला विवेक ।
परिक्शा नेणती तंक ।
पापी करंटे ॥ १४॥
जो येकचि विस्तारला ।
तो अंतरात्मा बोलिला ।
नाना विकारीं विकारला ।
निर्विकारी नव्हे ॥ १५॥
ऐसें प्रगटचि आहे ।
आपुल्या प्रत्ययें पाहे ।
काय राहे काय न राहे ।
हें कळेना ॥ १६॥
जें अखंड होत जातें ।
जें सर्वदा संव्हारतें ।
रोकडें प्रचितीस येतें ।
जनामधें ॥ १७॥
येक रडे येक चर्फडी ।
येकांची धरी नरडी ।
येकमेकां झोंबती बराडी ।
दुकळ्ळले जैसे ॥ १८॥
नाहीं न्यावे नाहिं नीति ।
ऐसे हे लोक वर्तती ।
आणि अवघेंच सार म्हणती ।
विवेकहीन ॥ १९॥
धोंडे सांडून सोनें घ्यावें ।
माती सांडून अन्न खावें ।
आणि आवघेंचि सार म्हणावें ।
बाष्कळपणें ॥ २०॥
म्हणौनि हा विचार करावा ।
सत्यमार्ग तोचि धरावा ।
लाभ जाणोन घ्यावा ।
विवेकाचा ॥ २१॥
सारगार येकचि सरी ।
तेथें परीक्शेस कैंची उरी ।
याकारणें चतुरीं ।
परीक्शा करावी ॥ २२॥
जेथें परीक्शेचा अभाव ।
तेथें दे घाव घे घाव ।
सगट सारिखा स्वभाव ।
लौंदपणाचा ॥ २३॥
घेव ये तेंचि घ्यावें ।
घेव न ये तें सोंडावें ।
उंच नीच वोळखावें ।
त्या नाव ज्ञान ॥ २४॥
संसारसांतेस आले ।
येक लाभें अमर जाले ।
येक ते करंटे ठकले ।
मुदल गेलें ॥ २५॥
जाणत्यानें ऐसें न करावें ।
सार तेंचि शोधून घ्यावें ।
असार तें जाणोन त्यागावें ।
वमक जैसें ॥ २६॥
तें वमक करी प्राशन ।
तरी तें स्वानाचें लक्शण ।
तेथें सुचिस्मंत ब्राह्मण ।
काय करी ॥ २७॥
जेहि।म् जैसें संचित केलें ।
तयास तैसेंचि घडलें ।
जें अभ्यासीं पडोन जडलें ।
तें तों सुटेना ॥ २८॥
येक दिव्यान्नें भक्शिती ।
येक विष्ठा सावडिती ।
आपुल्या वडिलांचा घेती ।
साभिमान ॥ २९॥
असो विवेकेविण ।
बोलणें तितुका सीण ।
कोणीयेकें श्रवण मनन ।
केलेंचि करावें ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सारविवेकनिरूपणनाम समास चौथा ॥
समास पांचवा :
राजकारण निरूपण ॥ श्रीराम ॥
कर्म केलेंचि करावें ।
ध्यान धरिलेंचि धरावें ।
विवरलेंचि विवरावें ।
पुन्हा निरूपण ॥ १॥
तैसें आम्हांस घडलें ।
बोलिलेंचि बोलणें पडिलें ।
कां जें बिघडलेंचि घडलें ।
पाहिजे समाधान ॥ २॥
अनन्य राहे समुदाव ।
इतर जनास उपजे भाव ।
ऐसा आहे अभिप्राव ।
उपायाचा ॥ ३॥
मुख्य हरिकथा निरूपण ।
दुसरें तें राजकरण ।
तिसरें तें सावधपण ।
सर्वविषईं ॥ ४॥
चौथा अत्यंत साक्शप ।
फेडावे नाना आक्शप ।
अन्याये थोर अथवा अल्प ।
क्श्मा करीत जावे ॥ ५॥
जाणावें पराचें अंतर ।
उदासीनता निरंतर ।
नीतिन्यायासि अंतर ।
पडोंच नेदावें ॥ ६॥
संकेतें लोक वेधावा ।
येकूनयेक बोधावा ।
प्रपंचहि सावरावा ।
येथानशक्त्या ॥ ७॥
प्रपंचसमयो वोळखावा ।
धीर बहुत असावा ।
संमंध पडों नेदावा ।
अति परी तयाचा ॥ ८॥
उपाधीसी विस्तारावें ।
उपाधींत न संपडावें ।
नीचत्व पहिलेंच घ्यावें ।
आणि मूर्खपण ॥ ९॥
दोष देखोन झांकावे ।
अवगुण अखंड न बोलावे ।
दुर्जन सांपडोन सोडावे ।
परोपकार करूनी ॥ १०॥
तऱ्हे भरोंच नये ।
सुचावे नाना उपाये ।
नव्हे तेंचि करावें कायें ।
दीर्घ प्रेत्नें ॥ ११॥
फड नासोंचि नेदावा ।
पडिला प्रसंग सांवरावा ।
अतिवाद न करावा ।
कोणीयेकासी ॥ १२॥
दुसर्याचें अभिष्ट जाणावें ।
बहुतांचें बहुत सोसावें ।
न सोसे तरी जावें ।
दिगांतराप्रती ॥ १३॥
दुखः दुसर्याचें जाणावें ।
ऐकोन तरी वांटून घ्यावें ।
बरें वाईट सोसावें ।
समुदायाचें ॥ १४॥
अपार असावें पाठांतर ।
सन्निधचि असावा विचार ।
सदा सर्वदा तत्पर ।
परोपकारासी ॥ १५॥
शांती करून करवावी ।
तऱ्हे सांडून सांडवावी ।
क्रिया करून करवावी ।
बहुतांकरवीं ॥ १६॥
करणें असेल अपाये ।
तरी बोलोन दाखऊं नये ।
परस्परेंचि प्रत्यये ।
प्रचितीस आणावा ॥ १७॥
जो बहुतांचे सोसीन ।
त्यास बहुतेक लोक मिळेना ।
बहुत सोसितां उरेना ।
महत्व आपुलें ॥ १८॥
राजकारण बहुत करावें ।
परंतु कळोंच नेदावें ।
परपीडेवरी नसावें ।
अंतःकरण ॥ १९॥
लोक पारखून सांडावे ।
राजकारणें अभिमान झाडावे ।
पुन्हा मेळऊन घ्यावें ।
दुरील दोरे ॥ २०॥
हिरवटासी दुरी धरावें ।
कचरटासी न बोलावें ।
समंध पडता सोडून जावें ।
येकीकडे ॥ २१॥
ऐसें असो राजकारण ।
सांगतां तें असाधारण ।
सुचित अस्तां अंतःकरण ।
राजकारण जाणे ॥ २२॥
वृक्षीं रूढासी उचलावें ।
युद्धकर्त्यास ढकलून द्यावें ।
कारबाराचें सांगावें ।
आंग कैसें ॥ २३॥
पाहातां तरी सांपडेना ।
कीर्ति करूं तरी राहेना ।
आलें वैभव अभिळासीना ।
कांहीं केल्यां ॥ २४॥
येकांची पाठी राखणें ।
येकांस देखो न सकणें ।
ऐसीं नव्हेत कीं लक्षणें ।
चातुर्याचीं ॥ २५॥
न्याय बोलतांहि मानेना ।
हित तेंचि न ये मना ।
येथें कांहींच चालेना ।
त्यागेंवीण ॥ २६॥
श्रोतीं कळोन आक्षेपिलें ।
म्हणौन बोलिलेंचि बोलिलें ।
न्यूनपूर्ण क्ष्मा केलें ।
पाहिजे श्रोतीं ॥ २७॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
राजकारणनिरूपणनाम समास पांचवा ॥
समास सहावा :
महंत लक्षण ॥ श्रीराम ॥
शुद्ध नेटकें ल्याहावें ।
लेहोन शुद्ध शोधावें ।
शोधून शुद्ध वाचावें ।
चुकों नये ॥ १॥
विश्कळित मात्रुका नेमस्त कराव्या ।
धाट्या जाणोन सदृढ धराव्या ।
रंग राखोन भराव्या ।
नाना कथा ॥ २॥
जाणायाचें सांगतां न ये ।
सांगायाचें नेमस्त न ये ।
समजल्याविण कांहींच न ये ।
कोणीयेक ॥ ३॥
हरिकथा निरूपण ।
नेमस्तपणें राजकारण ।
वर्तायाचें लक्षण ।
तेंहि असावें ॥ ४॥
पुसों जाणे सांगों जाणे ।
अर्थांतर करूं जाणे ।
सकळिकांचें राखों जाणे ।
समाधान ॥ ५॥
दीर्घ सूचना आधीं कळे ।
सावधपणें तर्क प्रबळे ।
जाणजाणोनि निवळे ।
येथायोग्य ॥ ६॥
ऐसा जाणे जो समस्त ।
तोचि महंत बुद्धिमंत ।
यावेगळें अंतवंत ।
सकळ कांहीं ॥ ७॥
ताळवेळ तानमानें ।
प्रबंद कविता जाड वचनें ।
मज्यालसी नाना चिन्हें ।
सुचती तया ॥ ८॥
जो येकांतास तत्पर ।
आधीं करी पाठांतर ।
अथवा शोधी अर्थांतर ।
ग्रंथगर्भींचें ॥ ९॥
आधींच सिकोन जो सिकवी ।
तोचि पावे श्रेष्ठ पदवी ।
गुंतल्या लोकांस उगवी ।
विवेकबळें ॥ १०॥
अक्षर सुंदर वाचणें सुंदर ।
बोलणें सुंदर चालणें सुंदर ।
भक्ति ज्ञान वैराग्य सुंदर ।
करून दावी ॥ ११॥
जयास येत्नचि आवडे ।
नाना प्रसंगीं पवाडे ।
धीटपणें प्रगटे दडे ।
ऐसा नव्हे ॥ १२॥
सांकडीमधें वर्तों जाणे ।
उपाधीमधें मिळों जाणे ।
अलिप्तपणें राखों जाणे ।
आपणासी ॥ १३॥
आहे तरी सर्वां ठाईं ।
पाहों जातां कोठेंचि नाहीं ।
जैसा अंतरात्मा ठाईंचा ठाईं ।
गुप्त जाला ॥ १४॥
त्यावेगळें कांहींच नसे ।
पाहों जातां तो न दिसे ।
न दिसोन वर्तवीतसे ।
प्राणीमात्रांसी ॥ १५॥
तैसाच हाहि नानापरी ।
बहुत जनास शाहाणे करी ।
नाना विद्या त्या विवरी ।
स्थूळ सूक्ष्मा ॥ १६॥
आपणाकरितां शाहाणे होती ।
ते सहजचि सोये धरिती ।
जाणतेपणाची महंती ।
ऐसी असे ॥ १७॥
राखों जाणें नीतिन्याय ।
न करी न करवी अन्याये ।
कठीण प्रसंगीं उपाये ।
करूं जाणे ॥ १८॥
ऐसा पुरुष धारणेचा ।
तोचि आधार बहुतांचा ।
दास म्हणे रघुनाथाचा ।
गुण घ्यावा ॥ १९॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
महंतलक्षणनिरूपणनाम
समास सहावा ॥
समास सातवा :
चंचळ नदीई ॥ श्रीराम ॥
चंचळ नदी गुप्त गंगा ।
स्मरणें पावन करीं जगा ।
प्रचित रोकडी पाहा गा ।
अन्यथा नव्हे ॥ १॥
केवळ अचंचळीं निर्माण जाली ।
अधोमुखें बळें चालिली ।
अखंड वाहे परी देखिली ।
नाहींच कोणीं ॥ २॥
वळणें वांकाणें भोवरे ।
उकळ्या तरंग झरे ।
लादा लाटा कातरे ।
ठाईं ठाईं ॥ ३॥
शुष्क जळाचे चळाळ ।
धारा धबाबे खळाळ ।
चिपळ्या चळक्या भळाळ ।
चपळ पाणी ॥ ४॥
फेण फुगे हेलावे ।
सैरावैरा उदक धावे ।
थेंब फुई मोजावे ।
अणुरेणु किती ॥ ५॥
वोसाणे वाहती उदंड ।
झोतावे दर्कुटे दगड ।
खडकें बेटें आड ।
वळसा उठे ॥ ६॥
मृद भूमी तुटोन गेल्या ।
कठीण तैश्याचि राहिल्या ।
ठाईं ठाईं उदंड पाहिल्या ।
सृष्टीमधें ॥ ७॥
येक ते वाहतचि गेले ।
येक वळशामधें पडिले ।
येक सांकडींत आडकले ।
अधोमुख ॥ ८॥
येक आपटआपटोंच गेली ।
येक चिरडचिर्दोंच मेलीं ।
कितीयेक ते फुगलीं ।
पाणी भरलें ॥ ९॥
येक बळाचे निवडले ।
ते पोहतचि उगमास गेले ।
उगमदर्शनें पवित्र जाले ।
तीर्थरूप ॥ १०॥
तेथें ब्रह्मादिकांचीं भुवनें ।
ब्रह्मांडदेवतांचीं स्थानें ।
उफराटी गंगा पाहातां मिळणें ।
सकळांस तेथें ॥ ११॥
त्या जळाऐसें नाही निर्मळ ।
त्या जळाऐसें नाहीं चंचळ ।
आपोनारायण केवळ ।
बोलिजे त्यासी ॥ १२॥
माहानदी परी अंतराळीं ।
प्रत्यक्ष वाहे सर्वकाळीं ।
स्वर्गमृत्युपाताळी ।
पसरली पाहा ॥ १३॥
अधोर्ध अष्टहि दिशा ।
तिचें उदक करी वळसा ।
जाणते जाणती जगदीशा ।
सारिखीच ते ॥ १४॥
अनंत पात्रीं उदक भरलें ।
कोठें पाझपाझरोंच गेलें ।
कितीयेक तें वेचलें ।
संसारासी ॥ १५॥
येक्यासंगे तें कडवट ।
येक्यासंगें तें गुळचट ।
येक्यासंगे ते तिखट ।
तुरट क्षार ॥ १६॥
ज्या ज्या पदार्थास मिळे ।
तेथें तद्रूपचि मिसळे ।
सखोले भूमीस तुंबळे ।
सखोलपणें ॥ १७॥
विषामधें विषचि होतें ।
अमृतामधें मिळोन जाते ।
सुगंधीं सुगंध तें ।
दुर्गंधीं दुर्गंध ॥ १८॥
गुणीं अवगुणीं मिळे ।
ज्याचें त्यापरी निवळे ।
त्या उदकाचा महिमा न कळे ।
उदकेंविण ॥ १९॥
उदक वाहे अपरंपार ।
न कळे नदी कीं सरोवर ।
जळवास करून नर ।
राहिले कितीयेक ॥ २०॥
उगमापैलिकडे गेले ।
तेथें परतोन पाहिलें ।
तंव तें पाणीच आटलें ।
कांहीं नाहीं ॥ २१॥
वृत्तिसुन्य योगेश्वर ।
याचा पाहावा विचार ।
दास म्हणे वारंवार ।
किती सांगों ॥ २२॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे चंचळ
नदीईनिरूपणनाम समास सातवा ॥
समास आठवा :
अंतरात्माविवरण ॥ श्रीराम ॥
आतां वंदूं सकळकर्ता ।
समस्त देवांचा जो भर्ता ।
त्याचे भजनीं प्रवर्ता ।
कोणीतरी ॥ १॥
तेणेंविण कार्य न चले ।
पडिलें पर्ण तेंहि न हाले ।
अवघें त्रैलोक्येचि चाले ।
जयाचेनी ॥ २॥
तो अंतरात्मा सकळांचा ।
देवदानवमानवांचा ।
चत्वारखाणीचत्वारवाणीचा ।
प्रवर्तकु ॥ ३॥
तो येकलाचि सकळां घटीं ।
करी भिन्नभिन्ना राहाटी ।
सकळ सृष्टीची गोष्टी ।
किती म्हणोन सांगावी ॥ ४॥
ऐसा जो गुप्तेश्वर ।
त्यास म्हणावें ईश्वर ।
सकळ ऐश्वर्य थोर थोर ।
जयाचेनि भोगिती ॥ ५॥
ऐसा जेणें वोळखिला ।
तो विश्वंभरचि जाला ।
समाधी सहजस्थितीला ।
कोण पुसे ॥ ६॥
अवघें त्रैलोक्य विवरावें ।
तेव्हां वर्म पडेल ठावें ।
आवचटें घबाड सिणावें ।
नलगेचि कांहीं ॥ ७॥
पाहातां ऐसा कोण आहे ।
जो अंतरात्मा विवरोन पाहे ।
अल्प स्वल्प कळोन राहे ।
समाधानें ॥ ८॥
आरे हें पाहिलेंच पाहावें ।
विवरलेंचि मागुतें विवरावें ।
वाचिलेंचि वाचावें ।
पुन्हापुन्हा ॥ ९॥
अंतरात्मा केवढा कैसा ।
पाहाणाराची कोण दशा ।
देखिल्या ऐकिल्या ऐसा ।
विवेक सांगे ॥ १०॥
उदंड ऐकिलें देखिलें ।
अंतरात्म्यास नवचे पुरविलें ।
प्राणी देहधारी बाउलें ।
काय जाणे ॥ ११॥
पूर्णास अपूर्ण पुरेना ।
कां जें अखंड विवरेना ।
विवरतां विवरतां उरेना ।
देवावेगळा ॥ १२॥
विभक्तपणें नसावें ।
तरीच भक्त म्हणवावें ।
नाहींतरी वेर्थचि सिणावें ।
खटाटोपें ॥ १३॥
उगाच घर पाहोन गेला ।
घरधनी नाहीं वोळखिला ।
राज्यामधूनचि आला ।
परी राजा नेणे ॥ १४॥
देहसंगें विषये भोगिले ।
देहसंगें प्राणी मिरवलें ।
देहधर्त्यास चुकलें ।
नवल मोठें ॥ १५॥
ऐसे लोक अविवेकी ।
आणि म्हणती आम्ही विवेकी ।
बरें ज्याची जैसी टाकी ।
तैसें करावें ॥ १६॥
मूर्ख अंतर राखों नेणे ।
म्हणौन असावें शाहाणे ।
ते शाहाणेहि दैन्यवाणे ।
होऊन गेले ॥ १७॥
अंतरीं ठेवणें चुकलें ।
दारोदारीं धुंडूं लागलें ।
तैसें अज्ञानास जालें ।
देव न कळे ॥ १८॥
या देवाचें ध्यान करी ।
ऐसा कोण सृष्टीवरी ।
वृत्ती येकदेंसी तर्तरी ।
पवाडेल कोठें ॥ १९॥
ब्रह्मांडीं दाटले प्राणी ।
बहुरूपें बहुवाणी ।
भूगर्भीं आणि पाषाणीं ।
कितीयेक ॥ २०॥
इतुके ठाईं पुरवला ।
अनेकीं येकचि वर्तला ।
गुप्त आणि प्रगटला ।
कितीयेक ॥ २१॥
चंचळें न होईजे निश्चळ ।
प्रचित जाणावी केवळ ।
चंचळ तें नव्हे निश्चळ ।
परब्रह्म तें ॥ २२॥
तत्वें तत्व जेव्हां उडे ।
तेव्हां देहबुद्धि झडे ।
निर्मळ निश्चळ चहुंकडे ।
निरंजन ॥ २३॥
आपण कोण कोठें कैंचा ।
ऐसा मार्ग विवेकचा ।
प्राणी जो स्वयें काचा ।
त्यास हें कळेना ॥ २४॥
भल्यानें विवेक धरावा ।
दुस्तर संसार तरावा ।
अवघा वंशचि उधरावा ।
हरिभक्ती करूनी ॥ २५॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
अंतरात्माविवरणनिरूपणनाम समास आठवा ॥
समास नवावा :
उपदेश निरूपण ॥ श्रीराम ॥
आधीं कर्माचा प्रसंग ।
कर्म केलें पाहिजे सांग ।
कदाचित पडिले व्यंग ।
तरी प्रत्यवाय घडे ॥ १॥
म्हणौन कर्म आरंभिले ।
कांहींयेक सांग घडलें ।
जेथजेथें अंतर पडिलें ।
तेथें हरिस्मरण करावें ॥ २॥
तरी तो हरी आहे कैसा ।
विचार पाहावा ऐसा ।
संधेपूर्वीं जगदीशा ।
चोविसां नामीं स्मरवें ॥ ३॥
चोवीसनामी सहस्त्रनामी ।
अनंतनामी तो अनामी ।
तो कैसा आहे अंतर्यामीं ।
विवेकें वोळखावा ॥ ४॥
ब्राह्मण स्नानसंध्या करून आला ।
मग तो देवार्चनास बैसला ।
येथासांग तो पूजिला ।
प्रतिमादेवो ॥ ५॥
नाना देवांच्या नाना प्रतिमा ।
लोक पूजिती धरून प्रेमा ।
ज्याच्या प्रतिमा तो परमात्मा ।
कैसा आहे ॥ ६॥
ऐसें वोळखिलें पाहिजे ।
वोळखोन भजन कीजे ।
जैसा साहेब नमस्कारिजे ।
वोळखिल्याउपरी ॥ ७॥
तैसा परमात्मा परमेश्वर ।
बरा वोळखावा पाहोन विचार ।
तरीच पाविजे पार ।
भ्रमसागरचा ॥ ८॥
पूजा घेताती प्रतिमा ।
आंगा येतो अंतरात्मा ।
अवतारी तरी निजधामा ।
येऊन गेले ॥ ९॥
परी ते निजरूपें असती ।
तें निजरूप ते जगज्जोती ।
सत्वगुण तयेस म्हणती ।
जाणती कळा ॥ १०॥
तये कळेचे पोटीं ।
देव असती कोट्यान्-कोटी ।
या अनुभवाच्या गोष्टी ।
प्रत्ययें पाहाव्या ॥ ११॥
देहपुरामधें ईश ।
म्हणोन तया नांव पुरुष ।
जगामधें जगदीश ।
तैसा वोळखावा ॥ १२॥
जाणीवरूपें जगदांतरें ।
प्रस्तुत वर्तती शरीरें ।
अंतःकरणविष्णु येणें प्रकारें ।
वोळखावा ॥ १३॥
तो विष्णु आहे जगदांतरीं ।
तोचि आपुले अंतरीं ।
कर्ता भोक्ता चतुरीं ।
अंतरात्मा वोळखावा ॥ १४॥
ऐके देखे हुंगे चाखे ।
जाणोन विचारें ओळखे ।
कित्येक आपुले पारिखे ।
जाणताहे ॥ १५॥
येकची जगाचा जिव्हाळा ।
परी देहलोभाचा आडताळा ।
देहसमंधें वेगळा ।
अभिमान धरी ॥ १६॥
उपजे वाढे मरे मारी ।
जैशा उचलती लहरीवरी लहरी ।
चंचळ सागरीं भरोवरी ।
त्रैलोक्य होत जातें ॥ १७॥
त्रैलोका वर्तवितो येक ।
म्हणोन त्रिलोक्यनायेक ।
ऐसा प्रत्ययाचा विवेक ।
पाहाना कैसा ॥ १८॥
ऐसा अंतरात्मा बोलिला ।
परी तोहि तत्वांमधें आला ।
पुढें विचार पाहिजे केला ।
माहावाक्याचा ॥ १९॥
आधीं देखिला देहधारी ।
मग पाहावें जगदांतरीं ।
तयाचेनियां उपरी ।
परब्रह्म पावे ॥ २०॥
परब्रह्माचा विचार ।
होतां निवडे सारासार ।
चंचळ जाईल हा निर्धार ।
चुकेना कीं ॥ २१॥
उत्पत्ति स्थिति संव्हार जाण ।
त्याहून वेगळा निरंजन ।
येथें ज्ञानाचें विज्ञान ।
होत आहे ॥ २२॥
अष्टदेह थानमान ।
जाणोन जालियां निर्शन ।
पुढें उरे निरंजन ।
विमळ ब्रह्म ॥ २३॥
विचारेंचि अनन्य जाला ।
पाहाणाराविण प्रत्यय आला ।
तेहि वृत्ति निवृत्तीला ।
बरें पाहा ॥ २४॥
येथें राहिला वाच्यांश ।
पाहोन सांडिला लक्ष्यांश ।
लक्ष्यांशासारिसा वृत्तिलेश ।
तोहि गेला ॥ २५॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
उपदेश निरूपणनाम समास नववा ॥
समास दहावा :
निस्पृह वर्तणूक ॥ श्रीराम ॥
मूर्ख येकदेसी होतो ।
चतुर सर्वत्र पाहातो ।
जैसा बहुधा होऊन भोगितो ।
नाना सुखें ॥ १॥
तोचि अंतरात्मा महंत ।
तो कां होईल संकोचित ।
प्रशस्त जाणता समस्त ।
विख्यात योगी ॥ २॥
कर्ता भोक्ता तत्वता ।
भूमंडळीं सर्व सत्ता ।
त्यावेगळा त्यास ज्ञाता ।
पाहेसा कवणु ॥ ३॥
ऐसें महंते असावें ।
सर्व सार शोधून घ्यावें ।
पाहों जातां न सांपडावें ।
येकायेकी ॥ ४॥
कीर्तिरूपें उदंड ख्यात ।
जाणती लहान थोर समस्त ।
वेश पाहातां शाश्वत ।
येकचि नाहीं ॥ ५॥
प्रगट कीर्ति ते ढळेना ।
बहुत जनास कळेना ।
पाहों जातां आडळेना ।
काये कैसें ॥ ६॥
वेषभूषण ते दूषण ।
कीर्तिभूषण तें भूषण ।
चाळणेविण येक क्षण ।
जाऊंच नेदी ॥ ७॥
त्यागी वोळखीचे जन ।
सर्वकाळ नित्य नूतन ।
लोक शोधून पाहाती मन ।
परी इच्छा दिसेना ॥ ८॥
पुर्तें कोणाकडे पाहेना ।
पुर्तें कोणासीं बोलेना ।
पुर्तें येके स्थळीं राहेना ।
उठोन जातो ॥ ९॥
जातें स्थळ तें सांगेना ।
सांगितलें तेथें तरी जायेना ।
आपुली स्थिति अनुमाना ।
येवोंच जेदी ॥ १०॥
लोकीं केलें तें चुकावी ।
लोकी।म् भाविलें तें उलथवी ।
लोकीं तर्किलें तें दावी ।
निर्फल करूनी ॥ ११॥
लोकांस पाह्याचा आदर ।
तेथें याचा अनादर ।
लोक सर्वकाळ तत्पर ।
तेथें याची अनिछ्या ॥ १२॥
एवं कल्पितां कल्पेना ।
न तर्कितांहि तर्केना ।
कदपी भावितां भावेना ।
योगेश्वर ॥ १३॥
ऐसें अंतर सांपडेना ।
शरीर ठाईं पडेना ।
क्षणयेक विशंभेना ।
कथाकीर्तन ॥ १४॥
लोक संकल्प विकल्प करिती ।
ते अवघेचि निर्फळ होती ।
जनाची जना लाजवी वृत्ति ।
तेव्हां योगेश्वर ॥ १५॥
बहुतीं शोधून पाहिलें ।
बहुतांच्या मनास आलें ।
तरी मग जाणावें साधिलें ।
महत्कृत्य ॥ १६॥
अखंड येकां सेवावा ।
अभ्यासचि करीत जावा ।
काळ सार्थकचि करावा ।
जनासहित ॥ १७॥
उत्तम गुण तितुले घ्यावे ।
घेऊन जनास सिकवावे ।
उदंड समुदाये करावे ।
परी गुप्तरूपें ॥ १८॥
अखंड कामाची लगबग ।
उपासनेस लावावें जग ।
लोक समजोन मग ।
आज्ञा इछिती ॥ १९॥
आधीं कष्ट मग फळ ।
कष्टचि नाहीं तें निर्फळ ।
साक्षेपेंविण केवळ ।
वृथापुष्ट ॥ २०॥
लोक बहुत शोधावे ।
त्यांचे अधिकार जाणावे ।
जाणजाणोन धरावे ।
जवळी दुरी ॥ २१॥
अधिकारपरत्वें कार्य होतें ।
अधिकार नस्तां वेर्थ जातें ।
जाणोनि शोधावीं चित्तें ।
नाना प्रकारें ॥ २२॥
अधिकार पाहोन कार्य सांगणें ।
साक्षेप पाहोन विश्वास धरणें ।
आपला मगज राखणें ।
कांहीतरी ॥ २३॥
हें प्रचितीचें बोलिलें ।
आधीं केलें मग सांगितलें ।
मानेल तरी पाहिजे घेतलें ।
कोणीयेकें ॥ २४॥
महंतें महंत करावे ।
युक्तिबुद्धीनें भरावे ।
जाणते करून विखरावे ।
नाना देसीं ॥ २५॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
निस्पृह वर्तणूक
निरूपणनाम समास दहावा ॥
॥ दशक अकरावा समाप्त ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse