दशक नववा
Embedded Files
दशक नववा - गुणरूपाचा
समास पहिला :
आशंकानाम ॥ श्रीराम ॥
निराकार म्हणिजे काये ।
निराधार म्हणिजे काये ।
निर्विकल्प म्हणिजे काये ।
निरोपावें ॥ १॥
निराकार म्हणिजे आकार नाहीं ।
निराधार म्हणिजे आधार नाहीं ।
निर्विकल्प म्हणिजे कल्पना नाहीं ।
परब्रह्मासी ॥ २॥
निरामय म्हणिजे काये ।
निराभास म्हणिजे काये ।
निरावेव म्हणिजे काये ।
मज निरोपावें ॥ ३॥
निरामय म्हणिजे जळमये नाहीं ।
निराभास म्हणिजे भासचि नाहीं ।
निरावेव म्हणिजे अवेव नाहीं ।
परब्रह्मासी ॥ ४॥
निःप्रपंच म्हणिजे काये ।
निःकळंक म्हणिजे काये ।
निरोपाधी म्हणिजे काये ।
मज निरोपावें ॥ ५॥
निःप्रपंच म्हणिजे प्रपंच नाहीं ।
निःकळंक म्हणिजे कळंक नाहीं ।
निरोपाधी म्हणिजे उपाधी नाहीं ।
परब्रह्मासी ॥ ६॥
निरोपम्य म्हणिजे काये ।
निरालंब म्हणिजे काये ।
निरापेक्षा म्हणिजे काये ।
मज निरोपावें ॥ ७॥
निरोपम्य म्हणिजे उपमा नाहीं ।
निरालंब म्हणिजे अवलंबन नाहीं ।
निरापेक्षा म्हणिजे अपेक्षा नाहीं ।
परब्रह्मासी ॥ ८॥
निरंजन म्हणिजे काये ।
निरंतर म्हणिजे काये ।
निर्गुण म्हणिजे काये ।
मज निरोपावें ॥ ९॥
निरंजन म्हणिजे जनचि नाहीं ।
निरंतर म्हणिजे अंतर नाहीं ।
निर्गुण म्हणिजे गुणचि नाहीं ।
परब्रह्मासी ॥ १०॥
निःसंग म्हणिजे काये ।
निर्मळ म्हणिजे काये ।
निश्चळ म्हणिजे काये ।
मज निरोपावें ॥ ११॥
निःसंग म्हणिजे संगचि नाहीं ।
निर्मळ म्हणिजे मळचि नाहीं ।
निश्चळ म्हणिजे चळण नाहीं ।
परब्रह्मासी ॥ १२॥
निशब्द म्हणिजे काये ।
निर्दोष म्हणिजे काये ।
निवृत्ती म्हणिजे काये ।
मज निरोपावें ॥ १३॥
निशब्द म्हणिजे शब्दचि नाही ।
निर्दोष म्हणिजे दोषचि नाही ।
निवृत्ति म्हणिजे वृत्तिच नाहीं ।
परब्रह्मासी ॥ १४॥
निःकाम म्हणिजे काये ।
निर्लेप म्हणिजे काये ।
निःकर्म म्हणिजे काये ।
मज निरोपावें ॥ १५॥
निःकाम म्हणिजे कामचि नाहीं ।
निर्लेप म्हणिजे लेपचि नाहीं ।
निःकर्म म्हणिजे कर्मचि नाहीं ।
परब्रह्मासी ॥ १६॥
अनाम्य म्हणिजे काये ।
अजन्मा म्हणिजे काये ।
अप्रत्यक्ष म्हणिजे काये ।
मज निरोपावें ॥ १७॥
अनाम्य म्हणिजे नामचि नाहीं ।
अजन्मा म्हणिजे जन्मचि नाहीं ।
अप्रत्यक्ष म्हणिजे प्रत्यक्ष नाहीं ।
परब्रह्म तें ॥ १८॥
अगणित म्हणिजे काये ।
अकर्तव्य म्हणिजे काये ।
अक्षै म्हणिजे काये ।
मज निरोपावें ॥ १९॥
अगणित म्हणिजे गणित नाहीं ।
अकर्तव्य म्हणिजे कर्तव्यता नाहीं ।
अक्षै म्हणिजे क्षयचि नाहीं ।
परब्रह्मासी ॥ २०॥
अरूप म्हणिजे काये ।
अलक्ष म्हणिजे काये ।
अनंत म्हणिजे काये ।
मज निरोपावें ॥ २१॥
अरूप म्हणिजे रूपचि नाहीं ।
अलक्ष म्हणिजे लक्षत नाहीं ।
अनंत म्हणिजे अंतचि नाहीं ।
परब्रह्मासी ॥ २२॥
अपार म्हणिजे काये ।
अढळ म्हणिजे काये ।
अतर्क्य म्हणिजे काये ।
मज निरूपावें ॥ २३॥
अपार म्हणिजे पारचि नाहीं ।
अढळ म्हणिजे ढळचि नाहीं ।
अतर्क्ये म्हणिजे तर्कत नाहीं ।
परब्रह्म तें ॥ २४॥
अद्वैत म्हणिजे काये ।
अदृश्य म्हणिजे काये ।
अच्युत म्हणिजे काये ।
मज निरोपावें ॥ २५॥
अद्वैत म्हणिजे द्वैतचि नाहीं ।
अदृश्य म्हणिजे दृश्यचि नाहीं ।
अच्युत म्हणिजे चेवत नाहीं ।
परब्रह्म तें ॥ २६॥
अच्हेद म्हणिजे काये ।
अदाह्य म्हणिजे काये ।
अक्लेद म्हणिजे काये ।
मज निरोपावें ॥ २७॥
अच्हेद म्हणिजे च्हेदेना ।
अदाह्य म्हणिजे जळेना ।
अक्लेद म्हणिजे कालवेना ।
परब्रह्म तें ॥ २८॥
परब्रह्म म्हणिजे सकळांपरतें ।
तयास पाहातां आपणचि तें ।
हें कळे अनुभवमतें ।
सद्गुरु केलियां ॥ २९॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
आशंकानाम समास पहिला ॥
समास दुसरा : ब्रह्मनिरूपण
॥ श्रीराम ॥
जें जें कांहीं साकार दिसे ।
तें तें कल्पांतीं नासे ।
स्वरूप तें असतचि असे ।
सर्वकाळ ॥ १॥
जें सकळांमधें सार ।
मिथ्या नव्हे तें साचार ।
जें कां नित्य निरंतर ।
संचले असे ॥ २॥
तें भगवंताचें निजरूप ।
त्यासि बोलिजे स्वरूप ।
याहि वेगळे अमूप ।
नामें तयाचीं ॥ ३॥
त्यास नामाचा संकेत ।
कळावया हा दृष्टांत ।
परी तें स्वरूप नामातीत ।
असतचि असे ॥ ४॥
दृश्यसबाह्य संचलें ।
परी तें विश्वास चोरले ।
जवळिच नाहीसें जालें ।
असतचि कैसें ॥ ५॥
ऐसा ऐकोनियां देव ।
उठे दृष्टीचा भाव ।
पाहों जातां दिसे सर्व ।
दृश्यचि आवघें ॥ ६॥
दृष्टीचा विषयो दृश्य ।
तोचि जालिया सादृश्य ।
तेणें दृष्टी पावे संतोष ।
परी तें देखणें नव्हे ॥ ७॥
दृष्टीस दिसे तें नासे ।
येतद्विषईं श्रुति असे ।
म्हणौन जें दृष्टीस दिसे ।
तें स्वरूप नव्हे ॥ ८॥
स्वरूप तें निराभास ।
आणी दृश्य भासलें साभास ।
भासास बोलिलें नास ।
वेदांतशास्त्रीं ॥ ९॥
आणी पाहातां दृश्यचि भासे ।
वस्तु दृश्यावेगळी असे ।
स्वान्य्भवें पाहातां दिसे ।
तें दृश्यासबाह्य ॥ १०॥
जें निराभास निर्गुण ।
त्याची काये सांगावी खूण ।
परी तें स्वरूप जाण ।
सन्निधचि असें ॥ ११॥
जैसा आकाशीं भासला भास ।
आणी सकळांमध्यें आकाश ।
तैसा जाणिजे जगदीश ।
सबाह्य अभ्यांतरीं ॥ १२॥
उदकामधें परी भिजेना ।
पृथ्वीमधें परी झिजेना ।
वन्हीमधें परी सिजेना ।
स्वरूप देवाचें ॥ १३॥
तें रेंद्यामधें परी बुडेना ।
तें वायोमधें परी उडेना ।
सुवर्णीं असे परी घडेना ।
सुवर्णासारिखें ॥ १४॥
ऐसें जें संचलें सर्वदा ।
परी ते आकळेना कदा ।
अभेदामाजीं वाढवी भेदा ।
ते हे अहंता ॥ १५॥
तिच्या स्वरूपाची खूण ।
सांगों कांहीं वोळखण ।
अहंतेचें निरूपण ।
सावध ऐका ॥ १६॥
जे स्वरूपाकडे पावे ।
अनुभवासवें झेंपावे ।
अनुभवाचे शब्द आघवे ।
बोलोन दावी ॥ १७॥
म्हणे आतां मीच स्वरूप ।
तेंचि अहंतेचें रूप ।
निराकारीं आपे आप ।
वेगळी पडे ॥ १८॥
स्वयें मीच आहे ब्रह्म ।
ऐसा अहंतेचा भ्रम ।
ऐसियें सूक्ष्मीं सूक्ष्म ।
पाहातां दिसे ॥ १९॥
कल्पना आकळी हेत ।
वस्तु कल्पनातीत ।
म्हणौन नाकळे अंत ।
अनंताचा ॥ २०॥
अन्वये आणि वीतरेक ।
हा शब्द कोणीयेक ।
निशब्दाच अंतरविवेक ।
शोधिला पाहिजे ॥ २१॥
आधीं घेईजे वाच्यंश ।
मग वोळखिजे लक्ष्यांश ।
लक्ष्यांशीं पाहातां वाच्यांश ।
असेल कैंचा ॥ २२॥
सर्वब्रह्म आणी विमळब्रह्म ।
हा वाच्यांशाचा अनुक्रम ।
शोधितां लक्ष्यांशाचें वर्म ।
वाच्यांश नसे ॥ २३॥
सर्व विमळ दोनी पक्ष ।
वाच्यांशीं आटती प्रत्यक्ष ।
लक्ष्यांशी लावीता लक्ष ।
पक्षपात घडे ॥ २४॥
हें लक्ष्यांशें अनुभवणें ।
येथें नाहीं वाच्यांश बोलणे ।
मुख्य अनुभवाचे खुणे ।
वाचारंभ कैंचा ॥ २५॥
परा पश्यंती मधेमां वैखरी ।
जेथें वोसरती च्यारी ।
तेथें शब्द कळाकुंसरी ।
कोण काज ॥ २६॥
शब्द बोलतां सवेंच नासे ।
तेथें शाश्वतता कोठें असे ।
प्रत्यक्षास प्रमाण नसे ।
बरें पाहा । २७॥
शब्द प्रत्यक्ष नासिवंत ।
म्हणोन घडे पक्षपात ।
सर्व विमळ ऐसा हेत ।
अनुभवीं नाहीं ॥ २८॥
ऐक अनुभवाचें लक्षण ।
अनुभव म्हणिजे अनन्य जाण ।
ऐक अनन्याचें लक्षण ।
ऐसें असे॥ २९॥
अनन्य म्हणिजे अन्य नसे ।
आत्मनिवेदन जैसें ।
संगभंगें असतचि असे ।
आत्मा आत्मपणें ॥ ३०॥
आत्म्यास नाहीं आत्मपण ।
हेंचि निःसंगाचें लक्षण ।
हें वाच्यांशें बोलिले जाण ।
कळावया कारणें ॥ ३१॥
येरवीं लक्ष्यांश तो वाच्यांशें ।
सांगिजेल हें घडे कैसें ।
वाक्य विवरणें अपैसें ।
कळों लागे ॥ ३२॥
करावें तत्वविवरण ।
शोधावें ब्रह्म निर्गुण ।
पाहावें आपणास आपण ।
म्हणिजे कळे ॥ ३३॥
हें न बोलतांच विवरिजे ।
विवरोन विरोन राहिजे ।
मग अबोलणेंचि साजे ।
माहापुरुषीं ॥ ३४॥
शब्दचि निशब्द होती ।
श्रुति नेति नेति नेति म्हणती ।
हें तों आलें आत्मप्रचिती ।
प्रत्यक्ष आतां ॥ ३५॥
प्रचित आलियां अनुमान ।
हा तों प्रत्यक्ष दुराभिमान ।
तरी आतां मी अज्ञान ।
मज कांहींच न कळे ॥ ३६॥
मी लटिका माझें बोलणें लटिकें ।
मी लटिका माझें चालणें लटिकें ।
मी माझें अवघेंचि लटिकें ।
काल्पनिक ॥ ३७॥
मज मुळींच नाहीं ठाव ।
माझे बोलणें अवघेंचि वाव ।
हा प्रकृतीचा स्वभाव ।
प्रकृती लटिकी ॥ ३८॥
प्रकृती आणी पुरुष ।
यां दोहींस जेथें निरास ।
तें मीपण विशेष ।
हें केवि घडे ॥ ३९॥
जेथें सर्व हि अशेष जालें ।
तेथें विशेष कैंचे आलें ।
मी मौनी म्हणतां भंगलें ।
मौन्य जैसें ॥ ४०॥
आतां मौन्य न भंगावें ।
करून कांहींच न करावें ।
असोन निशेष नसावें ।
विवेकबळें ॥ ४१॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
ब्रह्मनिरूपणनाम समास दुसरा ॥
समास तिसरा :
निःसंदेह निरूपण ॥ श्रीराम ॥
श्रोतीं केला अनुमान ।
ऐसें कैसें ब्रह्मज्ञान ।
कांहींच नाहीं असोन ।
हें केवि घडे ॥ १॥
सकळ करून अकर्ता ।
सकळ भोगून अभोक्ता ।
सकळांमधें अलिप्तता ।
येईल कैसी ॥ २॥
तथापि तुम्ही म्हणतां ।
योगी भोगून अभोक्ता ।
स्वर्गनरकहि आतां ।
येणेंचि न्यायें ॥ ३॥
जन्म मृत्यु भोगिलेच भोगी ।
परी तो भोगून अभोक्ता योगी ।
यातना हि तयालागीं ।
येणेंचि पाडें ॥ ४॥
कुटून नाहीं कुटिला ।
रडोन नाहीं रडला ।
कुंथोन नाहीं कुंथिला ।
योगेश्वर ॥ ५॥
जन्म नसोन घातला ।
पतित नसोन जाला ।
यातना नसोन पावला ।
नानापरी ॥ ६॥
ऐसा श्रोतयांचा अनुमान ।
श्रोतीं घेतलें आडरान ।
आतां याचें समाधान ।
केलें पाहिजे ॥ ७॥
वक्ता म्हणे सावध व्हावें ।
तुम्ही बोलतां बरवें ।
परी हें तुमच्याच अनुभवें ।
तुम्हास घडे ॥ ८॥
ज्याचा अनुभव जैसा ।
तो तो बोलतो तैसा ।
संपदेविण हो धिवसा ।
तो निरार्थक ॥ ९॥
नाहीं ज्ञानाची संपदा ।
अज्ञानदारिद्रें आपदा ।
भोगिल्याच भोगी सदा ।
शब्दज्ञानें ॥ १०॥
योगी वोळखावा योगेश्वरें ।
ज्ञानी वोळखावा ज्ञानेश्वरें ।
माहाचतुर तो चतुरें ।
वोळखावा ॥ ११॥
अनुभवी अनुभवियास कळे ।
अलिप्त अलिप्तपणें निवळें ।
विदेहाचा देहभाव गळे ।
विदेही देखतां ॥ १२॥
बद्धासारिखा सिद्ध ।
आणी सिद्धासारिखा बद्ध ।
येक भावील तो अबद्ध ।
म्हणावाच नलगे ॥ १३॥
झडपला तो देहधारी ।
आणी देहधारक पंचाक्षरी ।
परंतु दोघां येकसरी ।
कैसी द्यावी ॥ १४॥
तैसा अज्ञान पतित ।
आणी ज्ञानी जीवन्मुक्त ।
दोघे समान मानील तो युक्त ।
कैसा म्हणावा ॥ १५॥
आतां असो हे दृष्टांत ।
प्रचित बोलों कांहीं हेत ।
येथें श्रोतीं सावचित्त ।
क्षणयेक व्हावें ॥ १६॥
जो जो ज्ञानें गुप्त जाला ।
जो विवेकें विराला ।
जोअनन्यपणें उरला ।
नाहींच कांहीं ॥ १७॥
तयास कैसें गवसावें ।
शोधूं जातां तोचि व्हावें ।
तोचि होतां म्हणावें ।
नलगे कांहीं ॥ १८॥
देहीं पाहातां देसिना ।
तत्वें शोधितां भासेना ।
ब्रह्म आहे निवडेना ।
कांहीं केल्यां ॥ १९॥
दिसतो तरी देहधारी ।
परी कांहींच नाहीं अंतरीं ।
तयास पाहातां वरिवरी ।
कळेल कैसा ॥ २०॥
कळाया शोधावें अंतर ।
तंव तो नित्य निरंतर ।
जयास धुंडितां विकार ।
निर्विकार होती ॥ २१॥
तो परमात्मा केवळ ।
तयास नाहीं मायामळ ।
अखंड हेतूचा विटाळ ।
जालाच नाहीं ॥ २२॥
ऐसा जो योगीराज ।
तो आत्मा सहजीं सहज ।
पूर्णब्रह्म वेदबीज ।
देहाकारें कळेना ॥ २३॥
देह भावितां देहचि दिसे ।
परी अंतर अनारिसें असे ।
तयास शोधितां नसे ।
जन्म मरण ॥ २४॥
जयास जन्ममरण व्हावें ।
तें तो नव्हेचि स्वभावें ।
नाहींच तें आणावें ।
कोठून कैंचें ॥ २५॥
निर्गुणास जन्म कल्पिला ।
अथवा निर्गुण उडविला ।
तरी उडाला आणी जन्मला ।
आपला आपण ॥ २६॥
माध्यांनीं थुंकितां सूर्यावरी ।
तो थुंका पडेल आपणांच वरी ।
दुसर्यास चिंतितां अंतरीं ।
आपणास घडे ॥ २७॥
समर्थ रायाचे महिमान ।
जाणतां होते समाधान ।
परंतु भुंकों लागलें स्वान ।
तरी तें स्वानचि आहे ॥ २८॥
ज्ञानी तो सत्यस्वरूप ।
अज्ञान देखे मनुष्यरूप ।
भावासारिखा फळद्रूप ।
देव तैसा ॥ २९॥
देव निराकार निर्गुण ।
लोक भाविती पाषाण ।
पाषाण फुटतो निर्गुण ।
फुटेल कैसा ॥ ३०॥
देव सदोदित संचला ।
लोकीं बहुविध केला ।
परंतु बहुविध जाला ।
हें तों घडेना ॥ ३१॥
तैसा साधु आत्मज्ञानी ।
बोधें पूर्ण समाधानी ।
विवेकें आत्मनिवेदनी ।
आत्मरूपी ॥ ३२॥
जळोन काष्ठाचा आकार ।
अग्नि दिसे काष्ठाकार ।
परी काष्ठ होईल हा विचार ।
बोलोंच नये ॥ ३३॥
कर्पूर असे तों जळतां दिसे ।
तैसा ज्ञानीदेह भासे ।
तयास जन्मवितां कैसें ।
कर्दळीउदरीं ॥ ३४॥
बीज भाजलें उगवेना ।
वस्त्र जळालें उकलेना ।
वोघ निवडितां निवडेना ।
गंगेमधें ॥ ३५॥
वोघ गंगेमागें दिसे ।
गंगा येकदेसी असे ।
साधु कांहींच न भासे ।
आणी आत्मा सर्वगत ॥ ३६॥
सुवर्ण नव्हे लोखंड ।
साधूस जन्म थोतांड ।
अज्ञान प्राणी जडमूढ ।
तयास हें उमजेचिना ॥ ३७॥
अंधास कांहींच न दिसे ।
तरी ते लोक आंधळे कैसे ।
सन्नपातें बरळतसे ।
सन्नपाती ॥ ३८॥
जो स्वप्नामधें भ्याला ।
तो स्वप्नभयें वोसणाला ।
तें भये जागत्याला ।
केवि लागे ॥ ३९॥
मुळी सर्पाकार देखिली ।
येक भ्याला येकें वोळखिली ।
दोघांची अवस्था लेखिली ।
सारिखीच कैसी ॥ ४०॥
हतीं धरितां हि डसेना ।
हें येकास भासेना ।
तरी ते त्याची कल्पना ।
तयासीच बाधी ॥ ४१॥
विंचु सर्प डसला ।
तेणें तोचि जाकळला ।
तयाचेनि लोक जाला ।
कासावीस कैसा ॥ ४२॥
आतां तुटला अनुमान ।
ज्ञानियास कळे ज्ञान ।
अज्ञानास जन्ममरण ।
चुकेचिना ॥ ४३॥
येका जाणण्यासाठीं ।
लोक पडिले अटाटीं ।
नेणपणें हिंपुटी होती ।
जन्ममृत्यें ॥ ४४॥
तेंचि कथानुसंधान ।
पुढें केलें परिच्हिन्न ।
सावधान सावधान ।
म्हणे वक्ता ॥ ४५॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
निःसंदेहनिरूपणनाम
समास तिसरा ॥
समास चवथा :
जाणपणनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
पृथ्वीमधें लोक सकळ ।
येक संपन्न येक दुर्बळ ।
येक निर्मळ येक वोंगळ ।
काय निमित्य ॥ १॥
कित्येक राजे नांदती ।
कित्येक दरिद्र भोगिती ।
कितीयेकांची उत्तम स्थिती ।
कित्येक अधमोद्धम ॥ २॥
ऐसें काय निमित्य जालें ।
हें मज पाहिजे निरोपिलें ।
याचे उत्तर ऐकिलें ।
पाहिजे श्रोतीं ॥ ३॥
हे सकळ गुणापासीं गती ।
सगुण भाग्यश्री भोगिती ।
अवगुणास दरिद्रप्राप्ती ।
येदर्थीं संदेह नाहीं ॥ ४॥
जो जो जेथें उपजला ।
तो ते वेवसाईं उमजला ।
तयास लोक म्हणती भला ।
कार्यकर्ता ॥ ५॥
जाणता तो कार्य करी ।
नेणतां कांहींच न करी ।
जाणता तो पोट भरी ।
नेणता भीक मागे ॥ ६॥
हें तों प्रकटचि असे ।
जनीं पाहातां प्रत्यक्ष दिसे ।
विद्येवीण करंटा वसे ।
विद्या तो भाग्यवंत ॥ ७॥
आपुली विद्या न सिकसी ।
तरी काये भीक मागसी ।
जेथें तेथें बुद्धी ऐसी ।
वडिलें सांगती ॥ ८॥
वडिल आहे करंटा ।
आणी समर्थ होये धाकुटा ।
कां जे विद्येनें मोटा ।
म्हणोनिया ॥ ९॥
विद्या नाही बुद्धी नाही ।
विवेक नाहीं साक्षेप नाहीं ।
कुशळता नाहीं व्याप नाहीं ।
म्हणौन प्राणी करंटा ॥ १०॥
इतुकें हि जेथें वसे ।
तेथें वैभवास उणें नसे ।
वैभव सांडितां अपैसें ।
पाठीं लागे ॥ ११॥
वडिल समर्थ धाकुटा भिकारी ।
ऐका याची कैसी परी ।
वडिला ऐसा व्याप न करी ।
म्हणोनियां ॥ १२॥
जैसी विद्या तैसी हांव ।
जैसा व्याप तैसें वैभव ।
तोलासारिखा हावभाव ।
लोक करिती ॥ १३॥
विद्या नसे वैभव नसे ।
तेथें निर्मळ कैंचा असे ।
करंटेपणें वोखटा दिसे ।
वोंगळ आणी विकारी ॥ १४॥
पशु पक्षी गुणवंत ।
त्यास कृपा करी समर्थ ।
गुण नस्तां जिणें वेर्थ ।
प्राणीमात्राचें ॥ १५॥
गुण नाहीं गौरव नाहीं ।
सामर्थ्य नाहीं महत्व नाहीं ।
कुशळता नाहीं तर्क नाहीं ।
प्राणीमात्रासी ॥ १६॥
याकारणें उत्तम गुण ।
तेंचि भाग्याचें लक्षण ।
लक्षणेवीण अवलक्षण ।
सहजचि जालें ॥ १७॥
जनामधें तो जाणता ।
त्यास आहे मान्यता ।
कोणी येक विद्या असतां ।
महत्व पावे ॥ १८॥
प्रपंच अथवा परमार्थ ।
जाणता तोचि समर्थ ।
नेणता जाणिजे वेर्थ ।
निःकारण ॥ १९॥
नेणतां विंचु सर्प डसे ।
नेणतां जीवघात असे ।
नेणतां कार्य नासे ।
कोणी येक ॥ २०॥
नेणतां प्राणी सिंतरे ।
नेणपणें तऱ्हे भरे ।
नेणपणे ठके विसरे ।
पदार्थ कांहीं ॥ २१॥
नेणतां वैरी जिंकिती ।
नेणतां अपाईं पडती ।
नेण्तां संव्हारती घडती ।
जीवनास ॥ २२॥
आपुले स्वहित न कळे जना ।
तेणें भोगिती यातना ।
ज्ञान नेणतां अज्ञाना ।
अधोगती ॥ २३॥
मायाब्रह्म जीवशिव ।
सारासार भावाभाव ।
जाटिल्यासाठीं होतें वाव ।
ज्न्ममरण ॥ २४॥
कोण कर्ता निश्चयेंसीं ।
बद्ध मोक्ष तो कोणासी ।
ऐसें जाणतां प्राणीयासी ।
सुटिकां घडे ॥ २५॥
जाणिजे देव निर्गुण ।
जाणिजे मी तो कोण ।
जाणिजे अनन्यलक्षण ।
म्हणिजे मुक्त ॥ २६॥
जितुकें जाणोन सांडिलें ।
तितुकें दृश्य वोलांडिलें ।
जाणत्यास जाणतां तुटलें ।
मूळ मीपणाचें ॥ २७॥
न जाणतां कोटीवरी ।
साधनें केलीं परोपरीं ।
तरी मोक्षास अधिकारी ।
होणार नाहीं ॥ २८॥
मायाब्रह्म वोळखावें ।
आपणास आपण जाणावें
इतुक्यासाठीं स्वभावें ।
चुके जन्म ॥ २९॥
जाणतां समर्थाचें अंतर ।
प्रसंगें वर्ते तदनंतर ।
भाग्य वैभव अपार ।
तेणेचि पावे ॥ ३०॥
म्हणौन जाणणें नव्हे सामान्य ।
जाणतां होईजे सर्वमान्य ।
कांहींच नेणतां अमान्य ।
सर्वत्र करिती ॥ ३१॥
पदार्थ देखोन भूत भावी ।
नेणतें झडपोन प्राण ठेवी ।
मिथ्या आहे उठाठेवी ।
जाणते जाणती ॥ ३२॥
जाणत्यास कळे वर्म ।
नेण्त्याचें खोटें कर्म ।
सकळ कांहीं धर्माधर्म ।
जाणतां कळे ॥ ३३॥
नेणत्यास येमयातना ।
जाणत्यास कांहींच लागेना ।
सकळ जाणोन विवंचना ।
करी तो मुक्त ॥ ३४॥
नेणतां कांहीं राजकारण ।
अपमान करून घेती प्राण ।
नेणतां कठीण वर्तमान ।
समस्तांस होये ॥ ३५॥
म्हणोनियां नेणणें खोटें ।
नेणते प्राणी करंटे ।
जाणतां विवरतां तुटे ।
जन्ममरण ॥ ३६॥
म्हणोन अलक्ष करूं नये ।
जाणणें हाचि उपाये ।
जाणतां सापडें सोये ।
परलोकाची ॥ ३७॥
जाणणें सकळांस प्रमाण ।
मूर्खास वाटे अप्रमाण ।
परंतु अलिप्तपणाची खूण ।
जाणतां कळे ॥ ३८॥
येक जाणणें करून परतें ।
कोण सोडी प्राणीयातें ।
कोणी येक कार्य जें तें ।
जाटिल्याविण न कळे ॥ ३९॥
जाणणें म्हणिजे स्मरण ।
नेणणें म्हणिजे विस्मरण ।
दोहींमधें कोण प्रमाण ।
शाहाणे जाणती ॥ ४०॥
जाणते लोक ते शाहाणे ।
नेणते वेडे दैन्यवाणे ।
विज्ञान तेहि जाणपणें ।
कळो आलें ॥ ४१॥
जेथें जाणपण खुंटलें ।
तेथें बोलणें हि तुटलें ।
हेतुरहित जालें ।
समाधान ,, ४२॥
श्रोतें म्हणती हें प्रमाण ।
जालें परम समाधान ।
परी पिंडब्रह्मांड ऐक्यलक्षण ।
मज निरोपावें ॥ ४३॥
ब्रह्मांडीं तेंचि पिंडीं असे ।
बहुत बोलती ऐसें ।
परंतु याचा प्रत्यय विलसे ।
ऐसें केलें पाहिजे ॥ ४४॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
जाणपणनिरूपणनाम समास चवथा ॥
समास पांचवा :
अनुमाननिर्शन ॥ श्रीराम ॥
पिंडासारिखी ब्रह्मांडरचना ।
नये आमुच्या अनुमाना ।
प्रचित पाहातां नाना ।
मतें भांबावती ॥ १॥
जें पिंडीं तेंचि ब्रह्मांडीं ।
ऐसी बोलावयाचि प्रौढी ।
हें वचन घडिनें घडी ।
तत्वज्ञ बोलती ॥ २॥
पिंड ब्रह्मांड येक राहाटी ।
ऐसी लोकांची लोकधाटी ।
परी प्रत्ययाचे परीपाटीं ।
तगों न सके ॥ ३॥
स्थूळ सूक्ष्म कारण माहाकारण ।
हे च्यारी पिंडींचे देह जाण ।
विराट हिरण्य अव्याकृत
मूळप्रकृती हे खूण । ब्रह्मांडींची ॥ ४॥
हे शास्त्राधाटी जाणावी ।
परी प्रचित कैसी आणावी ।
प्रचित पाहातां गथागोवी ।
होत आहे ॥ ५॥
पिंडीं आहे अंतःकरण ।
तरी ब्रह्मांडीं विष्णु जाण ।
पिंडीं बोलिजेतें मन ।
तरी ब्रह्मांडीं चंद्रमा ॥ ६॥
पिंडीं बुद्धी ऐसें बोलिजे ।
तरी ब्रह्मांडीं ब्रह्मा ऐसें जाणिजे ।
पिंडीं चित्त ब्रह्मांडीं वोळखिजे ।
नारायेणु ॥ ७॥
पिंडीं बोलिजे अहंकार ।
ब्रह्मांडीं रुद्र हा निर्धार ।
ऐसा बोलिला विचार ।
शास्त्रांतरीं ॥ ८॥
तरी कोण विष्णूचें अंतःकर्ण ।
चंद्राचें कैसें मन ।
ब्रह्मयाचे बुद्धीलक्षण ।
मज निरोपावें ॥ ९॥
नारायणाचें कैसें चित्त ।
रुद्राहंकाराचा हेत ।
हा विचार पाहोन नेमस्त ।
मज निरोपावा ॥ १०॥
प्रचितनिश्चयापुढें अनुमान ।
जैसें सिंहापुढें आलें स्वान ।
खर्यापुढें खोटें प्रमाण ।
होईल कैसें ॥ ११॥
परी यास पारखी पाहिजे ।
पारखीनें निश्चय लाहिजे ।
परिक्षा नस्तां राहिजे ।
अनुमानसंशईं ॥ १२॥
विष्णु चंद्र आणी ब्रह्मा ।
नारायेण आणी रुद्रनामा ।
यां पाचांची अंतःकर्णपंचकें आम्हा ।
स्वामी निरोपावीं ॥ १३॥
येथें प्रचित हें प्रमाण ।
नलगे शास्त्राचा अनुमान ।
अथवा शास्त्रीं तरी पाहोन ।
प्रत्ययो आणावा ॥ १४॥
प्रचितीवीण जें बोलणें ।
तें अवघेंचि कंटाळवाणें ।
तोंड पसरून जैसें सुणें ।
रडोन गेलें ॥ १५॥
तेथें काये हो ऐकावें ।
आणी काये शोधून पाहावें ।
जेथें प्रत्यायाच्या नावें ।
सुन्याकार ॥ १६॥
आवघें आंधळेचि मिळाले ।
तेथें डोळसाचें काय चाले ।
अनुभवाचे नेत्र गेले ।
तेथें अंधकार ॥ १७॥
नाही दुग्ध नाही पाणी ।
केली विष्ठेची सारणी ।
तेथें निवडावयाचे धनी ।
ते एक डोंबकावळे ॥ १८॥
आपुले इच्हेनें बोलिलें ।
पिंडाऐसे ब्रह्मांड कल्पिले ।
परी तें प्रचितीस आलें ।
कोण्या प्रकारें ॥ १९॥
म्हणोन हा अवघाच अनुमान ।
अवघें कल्पनेचें रान ।
भलीं न घ्यावें आडरान ।
तश्करीं घ्यावें ॥ २०॥
कल्पून निर्मिले मंत्र ।
देव ते कल्पनामात्र ।
देव नाहीं स्वतंत्र ।
मंत्राधेन ॥ २१॥
येथें न बोलतां जाणावें ।
बोलणें विवेका आणावें ।
आंधळें पाउलीं वोळखावें ।
विचक्षणें ॥ २२॥
जयास जैसें भासलें ।
तेणें तैसें कवित्व केलें ।
परी हें पाहिजे निवडिलें ।
प्रचितीनें ॥ २३॥
ब्रह्म्यानें सकळ निर्मिलें ।
ब्रह्म्यास कोणें निर्माण केलें ।
विष्णूनें विश्व पाळिलें ।
विष्णूस पाळिता कवणु ॥ २४॥
रुद्र विश्वसंव्हारकर्ता ।
परी कोण रुद्रास संव्हारिता ।
कोण काळाचा नियंता ।
कळला पाहिजे ॥ २५॥
याचा कळेना विचार ।
तों अवघा अंधकार ।
म्हणोनियां सारासार ।
विचार करणें ॥ २६॥
ब्रह्मांड स्वभावेंचि जालें ।
परंतु हें पिंडाकार कल्पिलें ।
कल्पिलें परी प्रत्यया आलें ।
नाहीं कदा ॥ २७॥
पाहातां ब्रह्मांडाची प्रचिती ।
कित्येक संशय उठती ।
हें कल्पनिक श्रोतीं ।
नेमस्त जाणावें ॥ २८॥
पिंडासारिखी ब्रह्मांडरचना ।
कोण आणितो अनुमाना ।
ब्रह्मांडीं पदार्थ नाना ।
ते पिंडीं कैंचे ॥ २९॥
औटकोटी भुतावळी ।
औटकोटी तीर्थावळी ।
औटकोटी मंत्रावळी ।
पिंडीं कोठें ॥ ३०॥
तेतीस कोटी सुरवर ।
अठ्यांसि सहस्त्र ऋषेश्वर ।
नवकोटी कात्यायेणीचा विचार ।
पिंडीं कोठें ॥ ३१॥
च्यामुंडा च्हपन्न कोटी ।
कित्येक जीव कोट्यानुकोटी ।
चौर्यासी लक्ष योनींची दाटी ।
पिंडीं कोठें ॥ ३२॥
ब्रह्मांडीं पदार्थ निर्माण जाले ।
पृथकाकारें वेगळाले ।
तेहि तितुके निरोपिले ।
पाहिजेत पिंडीं ॥ ३३॥
जितुक्या औषधी तितुकीं फळे ।
नाना प्रकारीं रसाळें ।
नाना बीजें धान्यें सकळें ।
पिंडीं निरोपावीं ॥ ३४॥
हें सांगतां पुरवेना ।
तरी उगेंचि बोलावेना ।
बोलिलें न येतां अनुमाना ।
लाजिरवाणें ॥ ३५॥
तरी हें निरोपिलें नवचे ।
फुकट बोलतां काय वेचे ।
याकारणें अनुमानाचें ।
कार्य नाहीं ॥ ३६॥
पांच भूतें ते ब्रह्मांडीं ।
आणि पांचचि वर्तती पिंडीं ।
याची पाहावी रोकडी ।
प्रचीत आतां ॥ ३७॥
पांचा भूतांचे ब्रह्मांड ।
आणी पंचभूतिक हें पिंड ।
यावेगळें तें उदंड ।
अनुमानज्ञान ॥ ३८॥
जितुकें अनुमानाचें बोलणें ।
तितुकें वमनप्राये त्यागणें ।
निश्चयात्मक तेंचि बोलणें ।
प्रत्ययाचें ॥ ३९॥
जेंचि पिंडीं तेंचि ब्रह्मांडीं ।
प्रचित नाहीं कीं रोकडी ।
पंचभूतांची तांतडी ।
दोहीकडे ॥ ४०॥
म्हणोनि देहींचें थानमान ।
हा तों अवघाचि अनुमान ।
आतां येक समाधान ।
मुख्य तें कैसें ॥ ४१॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
अनुमाननिर्शननाम समास पांचवा
समास सहावा :
गुणरूपनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
आकाश जैसें निराकार ।
तैसा ब्रह्माचा विचार ।
तेथें वायोचा विकार ।
तैसी मूळमाया ॥ १॥
हें दासबोधीं असे बोलिलें ।
ज्ञानदशकीं प्रांजळ केलें ।
मूळमायेंत दाखविलें ।
पंचभूतिक ॥ २॥
तेथें जाणीव तो सत्वगुण ।
मध्य तो रजोगुण ।
नेणीव तमोगुण ।
जाणिजे श्रोतीं ॥ ३॥
म्हणाल तेथें कैंची जाणीव ।
तरी ऐका याचा अभिप्राव ।
पिंडीं माहाकारण देहीं सर्व ।
साक्षिणी अवस्था ॥ ४॥
तैसी मूळप्रकृती ब्रह्मांडींचें ।
देह माहाकारण साचें ।
म्हणोन तेथेंजाणीवेचें ।
अधिष्ठान आलें ॥ ५॥
असो मूळमायेभीतरीं ।
गुप्त त्रिगुण वास करी ।
पष्ट होती संधी चतुरीं ।
जाणावी गुणक्षोभिणी ॥ ६॥
जैस तृणाचा पोटराकळा ।
पुढें उकलोन होये मोकळा ।
तैसी मूळमाया अवलीळा ।
गुण प्रसवली ॥ ७॥
मूळमाया वायोस्वरूप ।
ऐक गुणक्षोभिणीचें रूप ।
गुणविकार होतांचि अल्प ।
गुणक्षोभिणी बोलिजे ॥ ८॥
पुढें जाणीव मध्यस्त नेणीव ।
मिश्रित चालिला स्वभाव ।
तेथें मातृकास ठाव ।
शब्द जाला ॥ ९॥
तो शब्दगुण आकाशींचा ।
ऐसा अभिप्राव येथीचा ।
शब्देंचि वेदशास्त्रांचा ।
आकार जाला ॥ १०॥
पंचभूतें त्रिगुणाकार ।
अवघा वायोचा विकार ।
जाणीवनेणीवेचा विचार ।
वायोचि करितां ॥ ११॥
वायो नस्तां कैंची जाणीव ।
जाणीव नस्तां कैंची नेणीव ।
जाणीवनेणीवेस ठाव ।
वायोगुणें ॥ १२॥
जेथें मुळीच नाही चळण ।
तेथें कैंचें जाणीवलक्षण ।
म्हणोनि वायोचा गुण ।
नेमस्त जाणावा ॥ १३॥
येकापासून येक जालें ।
हें येक उगेंचि दिसोन आलें ।
स्वरूप मुळीच भासलें ।
त्रिगुणभूतांचें ॥ १४॥
ऐसा हा मुळींचा कर्दमु ।
पुढें पष्टतेचा अनुक्रमु ।
सांगतां येकापासून येक उगमु ।
हें हि खरें ॥ १५॥
वायोच कर्दम बोलिला ।
तयापासून अग्नि जाला ।
तोहि पाहातां देखिला ।
कर्दमुचि ॥ १६॥
अग्निपासून जालें आप ।
तेंहि कर्दमस्वरूप ।
आपापासून पृथ्वीचें रूप ।
तेंहि कर्दमरूपी ॥ १७॥
येथें आशंका उठिली ।
भूतांस जाणीव कोठें देखिली ।
तरी भूतांत जाणीव हे ऐकिली ।
नाहीं वार्ता ॥ १८॥
जाणीव म्हणिजे जाणतें चळण ।
तेंचि वायोचें लक्षण ।
वायोआंगीं सकळ गुण ।
मागां निरोपिलें ॥ १९॥
म्हणोन जाणीवनेणीवमिश्रीत ।
अवघें चालिलें पंचभूत ।
म्हणोनियां भूतांत ।
जाणीव असे ॥ २०॥
कोठें दिसे कोठें न दिसे ।
परी तें भूतीं व्यापून असे ।
तिक्षण बुद्धी करितां भासे ।
स्थूळ सुक्ष्म ॥ २१॥
पंचभूतें आकारली ।
भूतीं भूतें कालवलीं ।
तरी पाहातं भासलीं ।
येक स्थूळ येक सूक्ष्म ॥ २२॥
निरोधवायो न भासे ।
तैसी जणीव न दिसे ।
न दिसे परी ते असे ।
भूतरूपें ॥ २३॥
काष्ठीं अग्नी दिसेना ।
निरोधवायो भासेना ।
जणीव तैसी लक्षेना ।
येकायेकीं ॥ २४॥
भूतें वेगळालीं दिसती ।
पाहातां येकचि भासती ।
बहुत धूर्तपणें प्रचिती ।
वोळखावी ॥ २५॥
ब्रह्मापासुन मूळमाया ।
मूळमायेपासून गुणमाया ।
गुणमायेपासून तया ।
गुणास जन्म ॥ २६॥
गुणापासूनियां भूतें पावली ।
पष्ट दशेतें ।
ऐसीयांचीं रूपें समस्तें ।
निरोपिलीं ॥ २७॥
आकाश गुणापासून जालें ।
हें कदापी नाही घडलें ।
शब्दगुणास कल्पिलें ।
आकाश वायां ॥ २८॥
येक सांगतां येकचि भावी ।
उगीच करी गथागोवी ।
तया वेड्याची उगवी ।
कोणें करावी ॥ २९॥
सिकविल्यां हि कळेना ।
उमजविल्यां हि उमजेना ।
दृष्टांतेंहि तर्केना ।
मंदरूप ॥ ३०॥
भूतांहून भूत थोर ।
हा हि दाविला विचार ।
परी भूतांवडिल स्वतंत्र ।
कोण आहे ॥ ३१॥
जेथें मूळमाया पंचभूतिक ।
तेथें काये राहिला विवेक ।
मूळमायेपरतें येक ।
निर्गुणब्रह्म ॥ ३२॥
ब्रह्मीं मूळमाया जाली ।
तिची लीळा परीक्षिली ।
तंव ने निखळ वोतली ।
भूतेंत्रिगुणांची ॥ ३३॥
भूतें विकारवंत चत्वार ।
आकाश पाहातां निर्विकार ।
आकाश भूत हा विचार ।
उपाधीकरितां ॥ ३४॥
पिंडीं व्यापक म्हणोन जीव ।
ब्रह्मांडीं व्यापक म्हणोन शिव ।
तैसाच हाहि अभिप्राव ।
आकाशाचा ॥ ३५॥
उपाधीमचें सापडलें ।
सूक्ष्म पाहातां भासलें ।
इतुक्यासाठीं आकाश जालें ।
भूतरूप ॥ ३६॥
आकाश अवकाश तो भकास ।
परब्रह्म तें निराभास ।
उपाधीं नस्ता जें आकाश ।
तेंचि ब्रह्म ॥ ३७॥
जाणीव नेणीव मध्यमान ।
हेंचि गुणाचें प्रमाण ।
येथें निरोपिलें त्रिगुण ।
रूपेंसहित ॥ ३८॥
प्रकृती पावली विस्तारातें ।
पुढे येकाचें येकचि होतें ।
विकारवंतचि तयातें ।
नेम कैंचा ॥ ३९॥
काळें पांढरें मेळवितां ।
पारवें होतें तत्वता ।
काळें पिवळें मेळवितां ।
हिरवें होये ॥ ४०॥
ऐसें रंग नानापरी ।
मेळवितां पालट धरी ।
तैसें दृश्य हें विकारी ।
विकारवंत ॥ ४१॥
येका जीवनें नाना रंग ।
उमटों लागती तरंग ।
पालटाचा लागवेग ।
किती म्हणोन पाहावा ॥ ४२॥
येका उदकाचे विकार ।
पाहातां दिसती अपार ।
पांचा भूतांचे विस्तार ।
चौर्यासी लक्ष योनी ॥ ४३॥
नाना देहाचें बीज उदक ।
उदकापसून सकळ लोक ।
किडा मुंगी स्वापदादिक ।
उदकेंचि होयें ॥ ४४॥
शुक्लीत शोणीत म्हणिजे नीर ।
त्या नीराचें हें शरीर ।
नखें दंत अस्तिमात्र ।
उदकाच्या होती ॥ ४५॥
मुळ्यांचे बारीक पागोरे ।
तेणें पंथें उदक भरे ।
त्या उदकेंचि विस्तारे ।
वृक्षमात्र ॥ ४६॥
अंबवृक्ष मोहरा आले ।
अवघे उदकाकरितां जाले ।
फळीं फुलीं लगडले ।
सावकास ॥ ४७॥
खोड फोडुन अंबे पाहातां ।
तेथें दिसेना सर्वथा ।
खांद्या फोडुन फळें पाहातां ।
वोलीं सालें ॥ ४८॥
मुळापासून सेवटवरी ।
फळ नाहीं तदनंतरीं ।
जळरूप फळ चतुरीं ।
विवेकें जाणावें ॥ ४९॥
तेंचि जळ सेंड्या चढे ।
तेव्हां वृक्षमात्र लगडे ।
येकाचें येकचि घडे ।
येणें प्रकारें ॥ ५०॥
पत्रें पुष्पें फळें भेद ।
किती करावा अनुवाद ।
सूक्ष्म दृष्टीनें विशद ।
होत आहे ॥ ५१॥
भूतांचे विकार सांगों किती ।
क्षणक्षणा पालटती ।
येकाचे येकचि होती ॥
नाना वर्ण ॥ ५२॥
त्रिगुणभूतांची लटपट ।
पाहों जातां हे खटपट ।
बहुरूप बहु पालट ।
किती म्हणोन सांगावा ॥ ५३॥
ये प्रकृतीचा निरास ।
विवेकें वारावा सावकास ।
मग परमात्मा परेश ।
अनन्यभावें भजावा ॥ ५४॥
इथि श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
गुणरूपनिरूपणनाम
समास सहावा ॥
समास सातवा : विकल्पनिरूपण
॥ श्रीराम ॥
आधी स्थूळ आहे येक ।
तरी मग अंतःकरण पंचक ।
जाणतेपणाचा विवेक ।
स्थूळाकरितां ॥ १॥
तैसेंचि ब्रह्मांडेंवीण कांहीं ।
मूळमायेसि जाणीव नाहीं ।
स्थूळाच्या आधारें सर्व हि ।
कार्य चाले ॥ २॥
तें स्थूळचि नस्तां निर्माण ।
कोठें राहेल अंतःकर्ण ।
ऐसा श्रोतीं केला प्रश्न ।
याचें उत्तर ऐका ॥ ३॥
कोसले अथवा कांटेघरें ।
नाना पृष्ठिभागीं चालती घरें ।
जीव करिती लहानथोरें ।
शक्तीनुसार ॥ ४॥
शंख सिंपी घुला कवडें ।
आधीं त्यांचें घर घडे ।
किंवा आधीं निर्माण किडे ।
हें विचारावें ॥ ५॥
आधी प्राणी ते होती ।
मग घरें निर्माण करिती ।
हे तों प्रत्यक्ष प्रचिती ।
सांगणें नलगे ॥ ६॥
तैसें आधी सूक्ष्म जाण ।
मग स्थूळ होतें निर्माण ।
येणें दृष्टांतें प्रश्न ।
फिटला श्रोतयांचा ॥ ७॥
तव श्रोता पुसे आणीक ।
जी आठवलें कांहीं येक ।
जन्ममृत्युचा विवेक ।
मज निरोपावा ॥ ८॥
कोण ज्न्मास घालितें ।
आणी मागुता कोण जन्म घेतें ।
हें प्रत्यया कैसें येतें ।
कोण्या प्रकारें ॥ ९॥
ब्रह्मा जन्मास घालितो ।
विष्णु प्रतिपाळ करितो ।
रुद्र अवघें संव्हारितो ।
ऐसें बोलती ॥ १०॥
तरीं हें प्रवृतीचें बोलणें ।
प्रत्ययास आणी उणें ।
प्रत्यय पाहातां श्लाघ्यवाणें ।
होणार नाहीं ॥ ११॥
ब्रह्म्यास कोणें जन्मास घातलें ।
विष्णूस कोणें प्रतिपाळिलें ।
रुद्रास कोणें संव्हारिलें ।
माहाप्रळईं ॥ १२॥
म्हणौनि हा सृष्टीभाव ।
अवघा मायेचा स्वभाव ।
कर्ता म्हणों निर्गुण देव ।
तरी तो निर्विकारी ॥ १३॥
म्हणावें माया जन्मास घाली ।
तरी हे आपणचि विस्तारली ।
आणी विचारितां थारली ।
हें हि घडेना ॥ १४॥
आतां जन्मतो तो कोण ।
कैसी त्याची वोळखण ।
आणी संचिताचें लक्षण ।
तेंहि निरोपावें ॥ १५॥
पुण्याचें कैसें रूप ।
आणी पापाचें कैसें स्वरूप ।
याहि शब्दाच आक्षेप ।
कोण कर्ता ॥ १६॥
हें कांहींच न ये अनुमाना ।
म्हणती जन्म घेते वासना ।
परी ते पाहातां दिसेना ।
ना धरितां न ये ॥ १७॥
वासना कामना आणी कल्पना ।
हेतु भावना मति नाना ।
ऐशा अनंत वृत्ती जाणा ।
अंतःकर्णपंचकाच्या ॥ १८॥
असो हें अवघें जाणीव यंत्र ।
जाणीव म्हणिजे स्मरणमात्र ।
त्या स्मरणास जन्मसूत्र ।
कैसें लागे ॥ १९॥
देहो निर्माण पांचा भूतांचा ।
वायो चाळक तयाचा ।
जाणणें हा मनाचा ।
मनोभाव ॥ २०॥
ऐसें हें सहजचि घडलें ।
तत्वांचें गुंथाडें जालें ।
कोणास कोणे जन्मविलें ।
कोण्या प्रकारें ॥ २१॥
तरी हें पाहातां दिसेना ।
म्हणोन जन्मचि असेना ।
उपजला प्राणी येना ।
मागुता जन्मा ॥ २२॥
कोणासीच जन्म नाहीं ।
तरी संतसंगें केलें काई ।
ऐसा अभिप्राव सर्वहि ।
श्रोतयांचा । २३॥
पुर्वीं स्मरण ना विस्मरण ।
मधेंचि हें जालें स्मरण ।
अंतर्यामीं अंतःकर्ण ।
जाणती कळा ॥ २४॥
सावध आहे तों स्मरण ।
विकळ होतां विस्मरण ।
विस्मरण पडतां मरण ।
पावती प्राणी ॥ २५॥
स्मरण विस्मरण राहिलें ।
मग देहास मरण आलें ।
पुधें जन्मास घातलें ।
कोणास कोणें ॥ २६॥
म्हणोनी जन्मचि असेना ।
आणी यातना हि दिसेना ।
अवघी वेर्थचि कल्पना ।
बळावली ॥ २७॥
म्हणौन जन्मचि नाहीं कोणासी ।
श्रोतयांची आशंका ऐसी ।
मरोन गेलें तें जन्मासी ।
मागुतें न ये ॥ २८॥
वाळलें काष्ठ हिरवळेना ।
पडिलें फळ तें पुन्हां लागेना ।
तैसें पडिलें शरीर येना ।
जन्मास मागुतें ॥ २९॥
मडकें अवचितें फुटलें ।
फुटलें तें फुटोनिच गेलें ।
तैसेंचि पुन्हां जन्मलें ।
नाहीं मनुष्य ॥ ३०॥
येथें अज्ञान आणी सज्ञान ।
सारिखेच जालें समान ।
ऐसा बळावला अनुमान ।
श्रोतयांसी ॥ ३१॥
वक्ता म्हणे हो ऐका ।
अवघें पाषांड करूं नका ।
अनुमान असेल तरी विवेका ।
अवलोकावें ॥ ३२॥
प्रेत्नेंवीण कार्य जालें ।
जेविल्यावीण पोट भरलें ।
ज्ञानेंवीण मुक्त जालें ।
हें तों घडेना ॥ ३३॥
स्वयें आपण जेविला ।
त्यास वाटे लोक धाला ।
परंतु हें समस्तांला ।
घडले पाहिजे ॥ ३४॥
पोहणें सिकला तो तरेल ।
पोहणें नेणें तो बुडेल ।
येथें हि अनुमान करील ।
ऐसा कवणु ॥ ३५॥
तैसें जयास ज्ञान जालें ।
ते ते तितुकेच तरले ।
ज्याचें बंधनचि तुटलें ।
तोचि मुक्त ॥ ३६॥
मोकळा म्हणे नाहीं बंधन ।
आणी प्रत्यक्ष बंदीं पडिले जन ।
त्यांचें कैसें समाधान ।
तें तुम्ही पाहा ॥ ३७॥
नेणे दुसर्याची तळमळ ।
तें मनुष्य परदुःखसीतळ ।
तैसाच हाहि केवळ ।
अनुभव जाणावा ॥ ३८॥
जयास आत्मज्ञान जालें ।
तत्वें तत्व विवंचिलें ।
खुणेसी पावतांच बाणलें ।
समाधान ॥ ३९॥
ज्ञानें चुके जन्ममरण ।
सगट बोलणें अप्रमाण ।
वेदशास्त्र आणी पुराण ।
मग कासयासी ॥ ४०॥
वेदशास्त्रविचारबोली ।
माहानुभावांची मंडळी ।
भूमंडळीं लोक सकळी ।
हें मानीतना ॥ ४१॥
अवघें होतां अप्रमाण ।
मग आपलेंच काय प्रमाण ।
म्हणोन जेथें आत्मज्ञान ।
तोचि मुक्त ॥ ४२॥
अवघे च मुक्त पाहातां नर ।
हाहि ज्ञाचा उद्गार ।
ज्ञानेंविण तो उद्धार ।
हूणार नाहीं ॥ ४३॥
आत्मज्ञान कळों आले ।
म्हणोन दृश्य मिथ्या जालें ।
परंतु वेढा लाविलें ।
सकळास येणें ॥ ४४॥
आतां प्रश्न हा फिटला ।
ज्ञानी ज्ञानें मुक्त जाला ।
अज्ञान तो बांधला ।
आपले कल्पनेनें ॥ ४५॥
विज्ञानासारिखें अज्ञान ।
आणी मुक्तासारिखें बंधन ।
निश्चयासारिखा अनुमान ।
मानूंचि नये ॥ ४६॥
बंधन म्हणिजे कांहींच नाहीं ।
परी वेढा लाविलें सर्व हि ।
यास उपावचि नाहीं ।
कळल्यावांचुनी ॥ ४७॥
कांहींच नाहीं आणी बाधी ।
हेंचि नवल पाहा आधीं ।
मिथ्या जाणिजेना बद्धि ।
म्हणोन बद्ध ॥ ४८॥
भोळा भाव सिद्धी जाव ।
हा उधाराचा उपाव ।
रोकडा मोक्षाचा अभिप्राव ।
विवेकें जाणावा ॥ ४९॥
प्राणी व्हावया मोकळा ।
आधीं पाहिजे जाणीवकळा ।
सकळ जाणतां निराळा ।
सहजचि होये ॥ ५०॥
कांहींच नेणिजे तें अज्ञान ।
सकळ जाणिजे तें ज्ञान ।
जाणिव राहातां विज्ञान ।
स्वयेंचि आत्मा ॥ ५१॥
अमृत सेऊन अमर जाला ।
तो म्हणे मृत्यु कैसा येतो जनाला ।
तैसा विवेकी म्हणे बद्धाला ।
जन्म तो कैसा ॥ ५२॥
जाणता म्हणे जनातें ।
तुम्हांस भूत कैसे झडपितें ।
तुम्हास वीष कैसें चढतें ।
निर्विष म्हणे । ॥ ५३॥
आधीं बद्धासारिकें व्हावें ।
मग हें नलगेचि पुसावें ।
विवेक दूरी ठेऊन पाहावें ।
लक्षण बद्धाचें ॥ ५४॥
निजेल्यास चेईला तो ।
म्हणे हा कां रे वोसणातो ।
अनुभव पाहाणेंचि आहे तो ।
तरी मग निजोन पाहावा ॥ ५५॥
ज्ञात्याची उगवली वृत्ती ।
बद्धाऐसी न पडेल गुंती ।
भुकेल्याची अनुभवप्राप्ती ।
धाल्यास नाहीं ॥ ५६॥
इतुकेन आशंका तुटली ।
ज्ञानें मोक्षप्राप्ती जाली ।
विवेक पाहातां बाणली ।
अंतरस्थिती ॥ ५७॥
इथि श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
विकल्पनिरसननाम
समास सातवा ॥
समास आठवा : देहांतनिरूपण
॥ श्रीराम ॥
ज्ञाता सुटला ज्ञानमतें ।
परंतु जन्म कैसा बद्धातें ।
बद्धाचें काये जन्मतें ।
अंतकाळीं ॥ १॥
बद्ध प्राणी मरोन गेले ।
तेथें कांहींच नाहीं उरलें ।
जाणिवेचे विस्मरण जालें ।
मरणापूर्वी ॥ २॥
ऐसी घेतली आशंका ।
याचें उत्तर ऐका ।
आतां दुश्चीत होऊं नका ।
म्हणे वक्ता ॥ ३॥
पंचप्राण स्थळें सोडिती ।
प्राणरूप वासनावृत्ती ।
वासनामिश्रीत प्राण जाती ।
देह सोडुनिया ॥ ४॥
वायोसरिसी वासना गेली ।
ते वायोरूपेंचि राहिली ।
पुन्हां जन्म घेऊन आली ।
हेतुपरत्वें ॥ ५॥
कित्येक प्राणी निःशेष मरती ।
पुन्हां मागुते जीव येती ।
ढकलून दिल्हें तेणें दुखवती ।
हस्तपादादिक ॥ ६॥
सर्पदृष्टी जालियां वरी ।
तीं दिवसां उठवी धन्वंतरी ।
तेव्हां ते माघारी ।
वासना येते कीं ॥ ७॥
कित्येक सेवें होऊन पडती ।
कित्येक तयांस उठविती ।
येमलोकींहून आणिती ।
माघारे प्राणी ॥ ८॥
कित्येक पुर्वीं श्रापिले ।
ते शापें देह पावले ।
उश्रापकाळीं पुन्हां आले ।
पूर्वदेहीं ॥ ९॥
कित्येकीं बहु जन्म घेतले ।
कित्येक परकाया प्रवेशले ।
ऐसे आले आणी गेले ।
बहुत लोक ॥ १०॥
फुंकल्यासरिसा वायो गेला ।
तेथें वायोसून निर्माण जाला ।
म्हणोन वायोरूप वासनेला ।
ज्नम आहे ॥ ११॥
मनाच्या वृत्ती नाना ।
त्यांत जन्म घेते वासना ।
वासना पाहातां दिसेना ।
परंतु आहे ॥ १२॥
वासना जाणिजे जाणिवहेत ।
जाणीव मुळींचा मूळतंत ।
मूळमायेंत असे मिश्रित ।
कारणरूपें ॥ १३॥
कारणरूप आहे ब्रह्मांडीं ।
कार्यरूपें वर्ते पिंडीं ।
अनुमानितां तांतडीं ।
अनुमानेना ॥ १४॥
परंतु आहे सूक्ष्मरूप ।
जैसें वायोचे स्वरूप ।
सकळ देव वायोरूप ।
आणी भूतसृष्टि ॥ १५॥
वायोमधें विकार नाना ।
वायो पाहातां तरी दिसेना ।
तैसी जाणीववासना ।
अति सूक्ष्म ॥ १६॥
त्रिगुण आणी पंचभूतें ।
हे वायोमध्यें मिश्रिते ।
अनुमानेना म्हणोन त्यातें ।
मिथ्या म्हणों नये ॥ १७॥
सहज वायो चाले ।
तरी सुगंध दुर्गंध कळों आले ।
उष्ण सीतळ तप्त निवाले ।
प्रत्यक्ष प्राणी ॥ १८॥
वायोचेनि मेघ वोळती ।
वायोचेनि नक्षत्रें चालती ।
सकळ सृष्टीची वर्तती गती ।
सकळ तो वायो ॥ १९॥
वायोरूपें देवतें भूतें ।
आंगीं भरती अकस्मातें ।
वीध केलियां प्रेतें ।
सावध होतीं ॥ २०॥
वारें निराळें न बोले ।
देहामधें भरोन डोले ।
आळी घेऊन जन्मा आले ।
कित्येक प्राणी ॥ २१॥
राहाणें ब्रह्मणसमंध जाती ।
राहाणें ठेवणीं सांपडती ।
नाना गुंतले उगवती ।
प्रत्यक्ष राहाणें ॥ २२॥
ऐसा वायोचा विकार ।
येवंचे कळेना विस्तार ।
सकळ कांहीं चराचर ।
वायोमुळें ॥ २३॥
वायो स्तब्धरूपें सृष्टीधर्ता ।
वायो चंचळरूपें सृष्टीकर्ता ।
न कळे तरी विचारीं प्रवर्ता ।
म्हणिजे कळे ॥ २४॥
मुळापासून सेवटवरी ।
वायोचि सकळ कांहीं करी ।
वायोवेगळें कर्तुत्व चतुरीं
मज निरोपावें ॥ २५॥
जाणीवरूप मूळमाया ।
जाणीव जाते आपल्या ठाया ।
गुप्त प्रगट होऊनियां ।
विश्वीं वर्ते ॥ २६॥
कोठें गुप्त कोठें प्रगटे ।
जैसें जीवन उफाळे आटे ।
पुढें मागुता वोघ लोटे ।
भूमंडळीं ॥ २७॥
तैसाच वायोमधें जाणीवप्रकार ।
उमटे आटे निरंतर ।
कोठें विकारें कोठें समीर ।
उगाच वाजे ॥ २८॥
वारीं आंगावरून जाती ।
तेणें हातपाये वाळती ।
वारां वाजतां करपती ।
आलीं पिकें ॥ २९॥
नाना रोगांचीं नाना वारीं ।
पीडा करिती पृथ्वीवरी ।
वीज कडाडी अंबरीं ।
वायोमुळें ॥ ३०॥
वायोकरितां रागोद्धार ।
कळे वोळखीचा निर्धार ।
दीप लागे मेघ पडे हा चमत्कार ।
रागोद्धारीं ॥ ३१॥
वायो फुंकितां भुली पडती ।
वायो फुंकितां खांडकें करपती ।
वायोकरितां चालती ।
नाना मंत्र ॥ ३२॥
मंत्रें देव प्रगटती ।
मंत्रें भूतें अखरकिती ।
बाजीगरी वोडंबरी करिती ।
मंत्रसामर्थ्यें ॥ ३३॥
राक्षसांची मावरचना ।
ते हे देवांदिकां कळेना ।
विचित्र सामर्थ्यें नाना ।
स्तंबनमोहनादिकें ॥ ३४॥
धडचि पिसें करावें ।
पिसेंच उमजवावें ।
नाना विकार सांगावे ।
किती म्हणोनी ॥ ३५॥
मंत्रीं संग्राम देवाचा ।
मंत्रीं साभिमान ऋषीचा ।
महिमा मंत्रसामर्थ्याचा ।
कोण जाणे ॥ ३६॥
मंत्रीं पक्षी आटोपिती ।
मूशकें स्वापदें बांधती ।
मंत्रीं माहसर्प खिळिती ।
आणी धनलाभ ॥ ३७॥
आतां असो हा प्रश्न जाला ।
बद्धाचा जन्म प्रत्यया आला ।
मागील प्रश्न फिटला ।
श्रोतयाचा ॥ ३८॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
देहांतनिरूपणनाम
समास आठवा ॥
समास नववा :
संदेहवारण ॥ श्रीराम ॥
ब्रह्म वारितां वारेना ।
ब्रह्म सारितां सारेना ।
ब्रह्म कांहीं वोसरेना ।
येकीकडे ॥ १॥
ब्रह्म भेदितां भेदेना ।
ब्रह्म च्हेदितां च्हेदेना ।
ब्रह्म परतें होयेना ।
केलें तरी ॥ २॥
ब्रह्म खंडेना अखंड ।
ब्रह्मीं नाहीं दुसरें बंड ।
तरी कैसें हें ब्रह्मांड ।
सिरकलें मधें ॥ ३॥
पर्वत पाषाण सिळा सिखरें ।
नाना स्थळें स्थळांतरें ।
भूगोळरचना कोण्या प्रकारें ।
जालीं परब्रह्मीं ॥ ४॥
भूगोळ आहे ब्रह्मामधें ।
ब्रह्म आहे भूगोळामधें ।
पाहातं येक येकामधें ।
प्रत्यक्ष दिसे ॥ ५॥
ब्रह्मीं भूगोळें पैस केला ।
आणी भूगोळहि ब्रह्में भेदिला ।
विचार पाहातां प्रत्यय आला ।
प्रत्यक्ष आतां ॥ ६॥
ब्रह्में ब्रह्मांड भेदिलें ।
हें तों पाहतां नीटचि जालें ।
परी ब्रह्मास ब्रह्मांडें भेदिलें ।
हें विपरीत दिसे ॥ ७॥
भेदिलें नाहीं म्हणावें ।
तरी ब्रह्मीं ब्रह्मांड स्वभावें ।
हें सकळांस अनुभवें ।
दिसत आहे ॥ ८॥
तरी हें आतां कैसें जालें ।
विचारून पाहिजे बोलिलें ।
ऐसें श्रोतीं आक्षेपिलें ।
आक्षेपवचन ॥ ९॥
आतां याचें प्रत्युत्तर ।
सावध ऐका निरोत्तर ।
येथें पडिले किं विचार ।
संदेहाची ॥ १०॥
ब्रह्मांड नाहीं म्हणो तरी दिसे ।
आणी दिसे म्हणो तरी नासे ।
आतां हें समजती कैसें ।
श्रोतेजन ॥ ११॥
तंव श्रोते जाले उद्दित ।
आहों म्हणती सावचित्त ।
प्रसंगें बोलों उचित ।
प्रत्योत्तर ॥ १२॥
आकाशीं दीपास लाविलें ।
दीपें आकाश परतें केलें ।
हें तों घडेना पाहिलें ।
पाहिजे श्रोतीं ॥ १३॥
आप तेज अथवा पवन ।
सारूं न सकती गगन ।
गगन पाहातां सघन ।
चळेल कैसें ॥ १४॥
अथवा कठीण जाली मेदनी ।
तरी गगनें केली चाळणी ।
पृथ्वीचें सर्वांग भेदूनी
राहिलें गगन ॥ १५॥
याची प्रचित ऐसी असे ।
जें जडत्वा आलें तितुकें नासे ।
आकाश जैसें तैसें असे ।
चळणार नाहीं ॥ १६॥
वेगळेपण पाहावें ।
तयास आकाश म्हणावें ।
अभिन्न होतां स्वभावें ।
आकाश ब्रह्म ॥ १७॥
तस्मात आकाश चळेना ।
भेद गगनाचा कळेना ।
भासलें ब्रह्म तयास जाणा ।
आकाश म्हणावें ॥ १८॥
निर्गुण ब्रह्मसें भासलें ।
कल्पूं जातां अनुमानलें ।
म्हणोन आकाश बोलिलें ।
कल्पनेसाठीं ॥ १९॥
कल्पनेसि भासे भास ।
तितुकें जाणावें आकाश ।
परब्रह्म निराभास ।
निर्विकल्प ॥ २०॥
पंचभूतांमधें वास ।
म्हणौन बोलिजे आकाश ।
भूतांतरीं जो ब्रह्मांश ।
तेंचि गगन ॥ २१॥
प्रत्यक्ष होतें जातें ।
अचळ कैसें म्हणावें त्यातें ।
म्हणओनियां गगनातें ।
भेदिलें नाहीं ॥ २२॥
पृथ्वी विरोन उरे जीवन ।
जीवन नस्तां उरे अग्न ।
अग्न विझतां उरे पवन ।
तोहि नसे ॥ २३॥
मिथ्या आलें आणी गेलें ।
तेणें खरें तें भंगलें ।
ऐसें हें प्रचितीस आलें ।
कोणेंपरी ॥ २४॥
भ्रमें प्रत्यक्ष दिसतें ।
विचार पाहतां काय तेथें ।
भ्रममूळ या जगाअतें ।
खरें कैसें म्हणावें ॥ २५॥
भ्रम शोधितां कांहींच नाहीं ।
तेथें भेदिलें कोणें काई ।
भ्रमें भेदिलें म्हणतां ठाईं ।
भ्रमचि मिथ्या ॥ २६॥
भ्रमाचें रूप मिथ्या जालें ।
मग सुखें म्हणावें भेदिलें ।
मूळीं लटिकें त्यानें केलें ।
तेंहि तैसें ॥ २७॥
लटिक्यानें उदंड केलें ।
तरी आमुचें काय गेलें ।
केलें म्हणतांच नाथिलें ।
शाहाणे जाणती ॥ २८॥
सागरामधें खसखस ।
तैसें परब्रह्मीं दृश्य ।
मतिसारिखा मतिप्रकाश ।
अंतरीं वाढे ॥ २९॥
मती करितां विशाळ ।
कवळो लागे अंतराळ ।
पाहातां भासे ब्रह्मगोळ ।
कवीठ जैसें॥ ३०॥
वृत्ति त्याहून विशाळ ।
करितां ब्रह्मांड बद्रिफळ ।
ब्रह्माकार होतां केवळ ।
कांहींच नाहीं ॥ ३१॥
आपण विवेकें विशाळला ।
मर्यादेवेगळा जाला ।
मग ब्रह्मगोळ देखिला ।
वटबीजन्यायें ॥ ३२॥
होतां त्याहून विस्तीर्ण ।
वटबीज कोटिप्रमाण ।
आपाण होतां परिपूर्ण ।
कांहींच नाहीं ॥ ३३॥
आपण भ्रमें लाहानाळला ।
केवळ देहधारी जाला ।
तरी मग ब्रह्मांड त्याला ।
कवळेल कैसें ॥ ३४॥
वृत्ती ऐसी वाढवावी ।
पसरून नाहींच करावी ।
पूर्णब्रह्मास पुरववी ।
चहूंकडे ॥ ३५॥
जंव येक सुवर्ण आणितां ।
तेणें ब्रह्मांड मढवितां ।
कैसे होईल तें तत्वतां ।
बरें पाहा ॥ ३६॥
वस्तु वृत्तिस कवळे ।
तेणें वृत्ति फाटोन वितुळे ।
निर्गुण आत्माच निवळे ।
जैसा तैसा ॥ ३७॥
येथें फिटली आशंका ।
श्रोते हो संदेह धरूं नका ।
अनुमान असेल तरी विवेका ।
अवलोकावें ॥ ३८॥
विवेकें तुटें अनुमान ।
विवेकें होये समाधान ।
विवेकें आत्मनिवेदन ।
मोक्ष लाभे ॥ ३९॥
केली मोक्षाची उपेक्षा ।
विवेकें सारिलें पूर्वपक्षा ।
सिद्धांत आत्मा प्रत्यक्षा ।
प्रमाण न लगे ॥ ४०॥
हे प्रचितीचीं उत्तरें ।
कळती सारासारविचारें ।
मननध्यासें साक्षात्कारें ।
पावन होईजे ॥ ४१॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
संदेहवारणनाम समास नववा ॥
समास दहावा : स्थितिनिरूपण
॥ श्रीराम ॥
देउळामधें जगन्नायेक ।
आणी देवळावरी बैसला काक ।
परी तो देवाहुन अधिक ।
म्हणों नये कीं ॥ १॥
सभा बैसली राजद्वारीं ।
आणी मर्कट गेलें स्तंभावरी ।
परी तें सभेहून श्रेष्ठ चतुरीं ।
कैसे मानावें ॥ २॥
ब्रह्मण स्नान करून गेले ।
आणी बक तैसेचि बैसले ।
परी ते ब्रह्मणपरीस भले ।
कैसे मानावे ... ३॥
ब्रह्मणामधें कोणी नेमस्त ।
कोणी जाले अव्यावेस्त ।
आणी स्वान सदा ध्यानस्त ।
परी तें उत्तम नव्हे ॥ ४॥
ब्राह्मण लक्षमुद्रा नेणें ।
मार्जर लक्षविषईं शाहाणें ।
परी ब्रह्मणापरीस विशेष कोणें ।
म्हणावें तयासी ॥ ५॥
ब्रह्मण पाहे भेदाभेद ।
मक्षिका सर्वांस अभेद ।
परी तीस जाला ज्ञानबोध ।
हें तों न घडे कीं ॥ ६॥
उंच वस्त्रें नीच ल्याला ।
आणी समर्थ उघडाच बैसला ।
परी तो आहे परिक्षिला ।
परीक्षवंतीं ॥ ७॥
बाह्याकार केला अधिक ।
परी तो अवघा लोकिक ।
येथें पाहिजे मुख्य येक ।
अंतरनिष्ठा ॥ ८॥
लोकिक बरा संपादिला ।
परी अंतरीं सावध नाहीं जाला ।
मुख्य देवास चुकला ।
तो आत्मघातकी ॥ ९॥
देवास भजतां देवलोक ।
पित्रांस भजतां पित्रलोक ।
भूतांस भजतां भूतलोक ।
पाविजेतो ॥ १०॥
जेणें जयास भजावें ।
तेणें त्या लोकासी जावें ।
निर्गुणीं भजतां व्हावें ।
निर्गुणचि स्वयें ॥ ११॥
निर्गुणाचें कैसें भजन ।
निर्गुणीं असावें अनन्य ।
अनन्य होतां होईजे धन्य ।
निश्चयेंसीं ॥ १२॥
सकळ केलियाचें सार्थक ।
देव वोळखावा येक ।
आपण कोण हा विवेक ।
पाहिला पाहिजे ॥ १३॥
देव पाहातां निराकार ।
आपला तो माईक विचार ।
सोहं आत्मा हा निर्धार ।
बाणोन गेला ॥ १४॥
आतां अनुमान तो काई ।
वस्तु आहे वस्तुचा ठाईं ।
देहभाव कांहींच नाहीं ।
धांडोळितां ॥ १५॥
सिद्धास आणी साधन ।
हा तों अवघाच अनुमान ।
मुक्तास आणी बंधन ।
आडळेना ॥ १६॥
साधनें जें कांहीं साधावें ।
तें तों आपणचि स्वभावें ।
आतां साधकाच्या नावें ।
सुन्याकार ॥ १७॥
कुल्लाळ पावला राजपदवी ।
आतां रासभें कासया राखावी ।
कुल्लाळपणाची उठाठेवी ।
कासया पाहिजे ॥ १८॥
तैसा अवघा वृत्तीभाव ।
नाना साधनांचा उपाव ।
साध्य जालियां कैंचा ठाव ।
साधनांसी ॥ १९॥
साधनें काये साधावें ।
नेमें काये फळ घ्यावें ।
आपण वस्तु भरंगळावें ।
कासयासी ॥ २०॥
देह तरी पांचा भूतांचा ।
जीव तरी अंश ब्रह्मींचा ।
परमात्मा तरी अनन्याचा ।
ठाव पाहा ॥ २१॥
उगेंचि पाहातां मीपण दिसे ।
शोध घेतां कांहींच नसे ।
तत्वें तत्व निरसे ।
पुढें निखळ आत्मा ॥ २२॥
आत्मा आहे आत्मपणें ।
जीव आहे जीवपणें ।
माया आहे मायापणें ।
विस्तारली ॥ २३॥
ऐसें अवघेंचि आहे ।
आणी आपण हि कोणीयेक आहे ।
हें सकळ शोधून पाहे ।
तोचि ज्ञानी ॥ २४॥
शोधूं जाणें सकळांसी।
परी पाहों नेणे आपणासी ।
ऐक ज्ञानी येकदेसी ।
वृत्तिरूपें ॥ २५॥
तें वृत्तिरूप जरी पाहिलें ।
तरी मग कांहींच नाहीं राहिलें ।
प्रकृतिनिरासें अवघेंचि गेलें ।
विकारवंत ॥ २६॥
उरलें तें निखळ निर्गुण ।
विवंचितां तेंचि आपण ।
ऐसी हे परमार्थाची खूण ।
अगाध आहे ॥ २७॥
फळ येक आपण येक ।
ऐसा नाहीं हा विवेक ।
फ्ळाचें फळ कोणीयेक ।
स्वयेंचि होईजे ॥ २८॥
रंक होता राजा जाला ।
वरें पाहातां प्रत्यय आला ।
रंकपणाचा गल्बला ।
रंकीं करावा ॥ २९॥
वेद शास्त्रें पुराणें ।
नाना साधनें निरूपणें ।
सिद्ध साधु ज्याकारणें ।
नाना सायास करिती ॥ ३०॥
तें ब्रह्मरूप आपणचि आंगें ।
सारासारविचारप्रसंगें ।
करणें न करणें वाउगें ।
कांहींच नाहीं ॥ ३१॥
रंक राजआज्ञासि भ्यालें ।
तेंचि पुढें राजा जालें ।
मग तें भयेचि उडालें ।
रंकपणासरिसें ॥ ३२॥
वेदें वेदाज्ञेनें चालावें
सच्च्हास्त्रें शास्त्र अभ्यासावें ।
तीर्थें तीर्थास जावें ।
कोण्या प्रकारें ॥ ३३॥
अमृतें सेवावें अमृत ।
अनंतें पाहावा अनंत ।
भगवंतें लक्षावा भगवंत ।
कोणा प्रकारें ॥ ३४॥
संत असंत त्यागावे ।
निर्गुणें निर्गुणासी भंगावें ।
स्वरूपें स्वरूपीं रंगावें ।
कोण्या प्रकारें ॥ ३५॥
अंजनें ल्यावें अंजन ।
धनें साधावें धन ।
निरंजनें निरंजन ।
कैसें अनुभवावें ॥ ३६॥
साध्य करावें साधनासी ।
ध्येयें धरावें ध्यानासी ।
उन्मनें आवरावें मनासी ।
कोण्या प्रकारें ॥ ३७॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
स्थितिनिरूपणनाम
समास दहावा ॥
॥ दशक नववा समाप्त ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse