अध्याय १३

॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥

॥ अथ श्रीमद् भगवद्‌गीता ॥

॥ अथ त्रयोदशोऽध्यायः - अध्याय तेरावा ॥

॥ क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोगः ॥

आत्मरूप गणेशु केलिया स्मरण । 

सकळ विद्यांचें अधिकरण ।

तेचि वंदूं श्रीचरण । 

श्रीगुरूंचे ॥ १ ॥

जयांचेनि आठवें । 

शब्दसृष्टि आंगवे ।

सारस्वत आघवें ।

 जिव्हेसि ये ॥ २ ॥

वक्तृत्वा गोडपणें । 

अमृतातें पारुखें म्हणे ।

रस होती वोळंगणें । 

अक्शरांसी ॥ ३ ॥

भावाचें अवतरण । 

अवतरविती खूण ।

हाता चढे संपूर्ण । 

तत्त्वभेद ॥ ४ ॥

श्रीगुरूंचे पाय । 

जैं हृदय गिंवसूनि ठाय ।

तैं येवढें भाग्य होय । 

उन्मेखासी ॥ ५ ॥

ते नमस्कारूनि आतां ।

 जो पितामहाचा पिता ।

लक्ष्मीयेचा भर्ता । 

ऐसें म्हणे ॥ ६ ॥

श्रीभगवानुवाच ।

इदं शरीरं कौन्तेय 

क्षेत्रमित्यभिधीयते ।

एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ

 इति तद्विदः ॥ १ ॥

तरी पार्था परिसिजे ।

 देह हें क्षेत्र म्हणिजे ।

जो हें जाणे तो बोलिजे । 

क्षेत्रज्ञु एथें ॥ ७ ॥

क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि 

सर्वक्षेत्रेषु भारत ।

क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं 

यत्तज्ञानं मतं मम ॥ २ ॥

तरि क्षेत्रज्ञु जो एथें । 

तो मीचि जाण निरुतें ।

जो सर्व क्षेत्रांतें । 

संगोपोनि असे ॥ ८ ॥

क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञातें ।

 जाणणें जें निरुतें ।

ज्ञान ऐसें तयातें । 

मानूं आम्ही ॥ ९ ॥

तत् क्षेत्रं यच्च यादृक्च 

यद्विकारि यतश्च यत् ।

स च यो यत्प्रभावश्च तत् 

समासेन मे श्रुणु ॥ ३ ॥

तरि क्षेत्रज्ञु जो एथें ।

 तो मीचि जाण निरुतें ।

जो सर्व क्षेत्रांतें । 

संगोपोनि असे ॥ ८ ॥

क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञातें ।

 जाणणें जें निरुतें ।

ज्ञान ऐसें तयातें । 

मानूं आम्ही ॥ ९ ॥

ऋषिभिर्बहुधा गीतं 

छन्दोभिर्विविधैः पृथक् ।

ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव

 हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः ॥ ४ ॥

एक म्हणती हें स्थळ । 

जीवाचेंचि समूळ ।

मग प्राण हें कूळ । 

तयाचें एथ ॥ २७ ॥

जे प्राणाचे घरीं । 

अंगें राबती भाऊ चारी ।

आणि मना ऐसा आवरी । 

कुळवाडीकरु ॥ २८ ॥

तयातें इंद्रियबैलांची पेटी ।

 न म्हणे अंवसीं पाहाटीं ।

विषयक्षेत्रीं आटी । 

काढी भली ॥ २९ ॥

मग विधीची वाफ चुकवी । 

आणि अन्यायाचें बीज वाफवी ।

कुकर्माचा करवी । 

राबु जरी ॥ ३० ॥

तरी तयाचिसारिखें । 

असंभड पाप पिके ।

मग जन्मकोटी दुःखें । 

भोगी जीवु ॥ ३१ ॥

नातरी विधीचिये वाफे ।

 सत्क्रिया बीज आरोपे ।

तरी जन्मशताचीं मापें । 

सुखचि मवीजे ॥ ३२ ॥

तंव आणिक म्हणती हें नव्हे ।

 हें जिवाचेंचि न म्हणावें ।

आमुतें पुसा आघवें । 

क्शेत्राचें या ॥ ३३ ॥

अहो जीवु एथ उखिता ।

 वस्तीकरु वाटे जातां ।

आणि प्राणु हा बलौता । 

म्हणौनि जागे ॥ ३४ ॥

अनादि जे प्रकृती । 

सांख्य जियेतें गाती ।

क्षेत्र हे वृत्ती । 

तियेची जाणा ॥ ३५ ॥

आणि इयेतेंचि आघवा ।

 आथी घरमेळावा ।

म्हणौनि ते वाहिवा । 

घरीं वाहे ॥ ३६ ॥

वाह्याचिये रहाटी । 

जे कां मुद्दल तिघे इये सृष्टीं ।

ते इयेच्याचि पोटीं । 

जहाले गुण ॥ ३७ ॥

रजोगुण पेरी । 

तेतुलें सत्त्व सोंकरी ।

मग एकलें तम करी । 

संवगणी ॥ ३८ ॥

रचूनि महत्तत्त्वाचें खळें । 

मळी एके काळुगेनि पोळें ।

तेथ अव्यक्ताची मिळे । 

सांज भली ॥ ३९ ॥

तंव एकीं मतिवंतीं । 

या बोलाचिया खंतीं ।

म्हणितलें या ज्ञप्ती । 

अर्वाचीना ॥ ४० ॥

हां हो परतत्त्वाआंतु । 

कें प्रकृतीची मातु ।

हा क्षेत्र वृत्तांतु । 

उगेंचि आइका ॥ ४१ ॥

शून्यसेजेशालिये । 

सुलीनतेचिये तुळिये ।

निद्रा केली होती बळियें । 

संकल्पें येणें ॥ ४२ ॥

तो अवसांत चेइला । 

उद्यमीं सदैव भला ।

म्हणौनि ठेवा जोडला । 

इच्छावशें ॥ ४३ ॥

निरालंबींची वाडी । 

होती त्रिभुवनायेवढी ।

हे तयाचिये जोडी । 

रूपा आली ॥ ४४ ॥

मग महाभूतांचें एकवाट । 

सैरा वेंटाळूनि भाट ।

भूतग्रामांचे आघाट । 

चिरिले चारी ॥ ४५ ॥

यावरी आदी । 

पांचभूतिकांची मांदी ।

बांधली प्रभेदीं । 

पंचभूतिकीं ॥ ४६ ॥

कर्माकर्माचे गुंडे । 

बांध घातले दोहींकडे ।

नपुंसकें बरडें । 

रानें केलीं ॥ ४७ ॥

तेथ येरझारेलागीं । 

जन्ममृत्यूची सुरंगी ।

सुहाविली निलागी । 

संकल्पें येणें ॥ ४८ ॥

मग अहंकारासि एकलाधी । 

करूनि जीवितावधी ।

वहाविलें बुद्धि । 

चराचर ॥ ४९ ॥

यापरी निराळीं । 

वाढे संकल्पाची डाहाळी ।

म्हणौनि तो मुळीं । 

प्रपंचा यया ॥ ५० ॥

यापरी मत्तमुगुतकीं । 

तेथ पडिघायिलें आणिकीं ।

म्हणती हां हो विवेकीं । 

कैसें तुम्ही ॥ ५१ ॥

परतत्त्वाचिया गांवीं । 

संकल्पसेज देखावी ।

तरी कां पां न मनावी । 

प्रकृति तयाची ? ॥ ५२ ॥

परि असो हें नव्हे । 

तुम्ही या न लगावें ।

आतांचि हें आघवें । 

सांगिजैल ॥ ५३ ॥

तरी आकाशीं कवणें ।

 केलीं मेघाचीं भरणें ।

अंतरिक्ष तारांगणें । 

धरी कवण ? ॥ ५४ ॥

गगनाचा तडावा । 

कोणें वेढिला केधवां ।

पवनु हिंडतु असावा । 

हें कवणाचें मत ? ॥ ५५ ॥

रोमां कवण पेरी । 

सिंधू कवण भरी ।

पर्जन्याचिया करी । 

धारा कवण ? ॥ ५६ ॥

तैसें क्षेत्र हें स्वभावें । 

हे वृत्ती कवणाची नव्हे ।

हें वाहे तया फावे । 

येरां तुटे ॥ ५७ ॥

तंव आणिकें एकें ।

 क्षोभें म्हणितलें निकें ।

तरी भोगिजे एकें । 

काळें केवीं हें ? ॥ ५८ ॥

तरी ययाचा मारु । 

देखताति अनिवारु ।

परी स्वमतीं भरु । 

अभिमानियां ॥ ५९ ॥

हें जाणों मृत्यु रागिटा । 

सिंहाडयाचा दरकुटा ।

परी काय वांजटा । 

पूरिजत असे ? ॥ ६० ॥

महाकल्पापरौतीं । 

कव घालूनि अवचितीं ।

सत्यलोकभद्रजाती । 

आंगीं वाजे ॥ ६१ ॥

लोकपाळ नित्य नवे ।

 दिग्गजांचे मेळावे ।

स्वर्गींचिये आडवे । 

रिगोनि मोडी ॥ ६२ ॥

येर ययाचेनि अंगवातें ।

 जन्ममृत्यूचिये गर्तें ।

निर्जिवें होऊनि भ्रमतें । 

जीवमृगें ॥ ६३ ॥

न्याहाळीं पां केव्हडा । 

पसरलासे चवडा ।

जो करूनियां माजिवडा ।

 आकारगजु ॥ ६४ ॥

म्हणौनि काळाची सत्ता ।

 हाचि बोलु निरुता ।

ऐसे वाद पंडुसुता । 

क्षेत्रालागीं ॥ ६५ ॥

हे बहु उखिविखी । 

ऋषीं केली नैमिषीं ।

पुराणें इयेविषीं । 

मतपत्रिका ॥ ६६ ॥

अनुष्टुभादि छंदें ।

 प्रबंधीं जें विविधें ।

ते पत्रावलंबन मदें । 

करिती अझुनी ॥ ६७ ॥

वेदींचें बृहत्सामसूत्र । 

जें देखणेपणें पवित्र ।

परी तयाही हें क्षेत्र । 

नेणवेचि ॥ ६८ ॥

आणीक आणीकींही बहुतीं । 

महाकवीं हेतुमंतीं ।

ययालागीं मती । 

वेंचिलिया ॥ ६९ ॥

परी ऐसें हें एवढें । 

कीं अमुकेयाचेंचि फुडें ।

हें कोणाही वरपडें । 

होयचिना ॥ ७० ॥

आतां यावरी जैसें ।

 क्षेत्र हें असे ।

तुज सांगों तैसें । 

साद्यंतु गा ॥ ७१ ॥

महाभूतान्यहंकारो 

बुद्धिरव्यक्तमेव च ।

इन्द्रियाणि दशैकं च 

पञ्च चेन्द्रियगोचराः ॥ ५ ॥

इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं

 संघातश्चेतना धृतिः ।

एतत्क्षेत्रं समासेन 

सविकारमुदाहृतम् ॥ ६ ॥

तरि महाभूतपंचकु । 

आणि अहंकारु एकु ।

बुद्धि अव्यक्त दशकु । 

इंद्रियांचा ॥ ७२ ॥

मन आणीकही एकु ।

 विषयांचा दशकु ।

सुख दुःख द्वेषु । 

संघात इच्छा ॥ ७३ ॥

आणि चेतना धृती ।

 एवं क्षेत्रव्यक्ती ।

सांगितली तुजप्रती । 

आघवीची ॥ ७४ ॥

आतां महाभूतें कवणें । 

कवण विषयो कैसीं करणे ।

हें वेगळालेपणें । 

एकैक सांगों ॥ ७५ ॥

तरी पृथ्वी आप तेज ।

 वायु व्योम इयें तुज ।

सांगितलीं बुझ । 

महाभूतें पांचें ॥ ७६ ॥

आणि जागतिये दशे । 

स्वप्न लपालें असे ।

नातरी अंवसे । 

चंद्र गूढु ॥ ७७ ॥

नाना अप्रौढबाळकीं ।

 तारुण्य राहे थोकीं ।

कां न फुलतां कळिकीं । 

आमोदु जैसा ॥ ७८ ॥

किंबहुना काष्ठीं । 

वन्हि जेवीं किरीटी ।

तेवीं प्रकृतिचिया पोटीं । 

गोप्यु जो असे ॥ ७९ ॥

जैसा ज्वरु धातुगतु । 

अपथ्याचें मिष पहातु ।

मग जालिया आंतु । 

बाहेरी व्यापी ॥ ८० ॥

तैसी पांचांही गांठीं पडे ।

 जैं देहाकारु उघडे ।

तैं नाचवी चहूंकडे । 

तो अहंकारु गा ॥ ८१ ॥

नवल अहंकाराची गोठी । 

विशेषें न लगे अज्ञानापाठीं ।

सज्ञानाचे झोंबे कंठीं । 

नाना संकटीं नाचवी ॥ ८२ ॥

आतां बुद्धि जे म्हणिजे । 

ते ऐशियां चिन्हीं जाणिजे ।

बोलिलें यदुराजें । 

तें आइकें सांगों ॥ ८३ ॥

तरी कंदर्पाचेनि बळें ।

 इंद्रियवृत्तीचेनि मेळें ।

विभांडूनि येती पाळे । 

विषयांचे ॥ ८४ ॥

तो सुखदुःखांचा नागोवा ।

 जेथ उगाणों लागे जीवा ।

तेथ दोहींसी बरवा । 

पाडु जे धरी ॥ ८५ ॥

हें सुख हें दुःख ।

 हें पुण्य हें दोष ।

कां हें मैळ हें चोख । 

ऐसें जे निवडी ॥ ८६ ॥

जिथे अधमोत्तम सुझे ।

 जिये सानें थोर बुझे ।

जिया दिठी पारखिजे । 

विषो जीवें ॥ ८७ ॥

जे तेजतत्त्वांची आदी ।

 जे सत्त्वगुणाची वृद्धी ।

जे आत्मया जीवाची संधी । 

वसवीत असे जे ॥ ८८ ॥

अर्जुना ते गा जाण ।

 बुद्धि तूं संपूर्ण ।

आतां आइकें वोळखण । 

अव्यक्ताची ॥ ८९ ॥

पैं सांख्यांचिया सिद्धांतीं ।

 प्रकृती जे महामती ।

तेचि एथें प्रस्तुतीं । 

अव्यक्त गा ॥ ९० ॥

आणि सांख्ययोगमतें । 

प्रकृती परिसविली तूंतें ।

ऐसी दोहीं परीं जेथें । 

विवंचिली ॥ ९१ ॥

तेथ दुजी जे जीवदशा ।

 तिये नांव वीरेशा ।

येथ अव्यक्त ऐसा । 

पर्यावो हा ॥ ९२ ॥

तर्हीव पाहालया रजनी । 

तारा लोपती गगनीं ।

कां हारपें अस्तमानीं । 

भूतक्रिया ॥ ९३ ॥

नातरी देहो गेलिया पाठीं ।

 देहादिक किरीटी ।

उपाधि लपे पोटीं । 

कृतकर्माच्या ॥ ९४ ॥

कां बीजमुद्रेआंतु । 

थोके तरु समस्तु ।

कां वस्त्रपणे तंतु- । 

दशे राहे ॥ ९५ ॥

तैसे सांडोनियां स्थूळधर्म । 

महाभूतें भूतग्राम ।

लया जाती सूक्ष्म । 

होऊनि जेथे ॥ ९६ ॥

अर्जुना तया नांवें । 

अव्यक्त हें जाणावें ।

आतां आइकें आघवें । 

इंद्रियभेद ॥ ९७ ॥

तरी श्रवण नयन । 

त्वचा घ्राण रसन ।

इयें जाणें ज्ञान- । 

करणें पांचें ॥ ९८ ॥

इये तत्त्वमेळापंकीं । 

सुखदुःखांची उखिविखी ।

बुद्धि करिते मुखीं । 

पांचें इहीं ॥ ९९ ॥

मग वाचा आणि कर । 

चरण आणि अधोद्वार ।

पायु हे प्रकार । 

पांच आणिक ॥ १०० ॥

कर्मेंद्रियें म्हणिपती । 

तीं इयें जाणिजती ।

आइकें कैवल्यपती । 

सांगतसे ॥ १०१ ॥

पैं प्राणाची अंतौरी ।

 क्रियाशक्ति जे शरीरीं ।

तियेचि रिगिनिगी द्वारीं । 

पांचे इहीं ॥ १०२ ॥

एवं दाहाही करणें । 

सांगितलीं देवो म्हणे ।

परिस आतां फुडेपणें । 

मन तें ऐसें ॥ १०३ ॥

जें इंद्रियां आणि बुद्धि ।

 माझारिलिये संधीं ।

रजोगुणाच्या खांदीं । 

तरळत असे ॥ १०४ ॥

नीळिमा अंबरीं ।

 कां मृगतृष्णालहरी ।

तैसें वायांचि फरारी । 

वावो जाहलें ॥ १०५ ॥

आणि शुक्रशोणिताचा सांधा ।

 मिळतां पांचांचा बांधा ।

वायुतत्त्व दशधा । 

एकचि जाहलें ॥ १०६ ॥

मग तिहीं दाहे भागीं ।

 देहधर्माच्या खैवंगीं ।

अधिष्ठिलें आंगीं । 

आपुलाल्या ॥ १०७ ॥

तेथ चांचल्य निखळ ।

 एकलें ठेलें निढाळ ।

म्हणौनि रजाचें बळ । 

धरिलें तेणें ॥ १०८ ॥

तें बुद्धीसि बाहेरी । 

अहंकाराच्या उरावरी ।

ऐसां ठायीं माझारीं । 

बळियावलें ॥ १०९ ॥

वायां मन हें नांव । 

एर्हयवीं कल्पनाचि सावेव ।

जयाचेनि संगें जीव- । 

दशा वस्तु ॥ ११० ॥

जें प्रवृत्तीसि मूळ । 

कामा जयाचे बळ ।

जें अखंड सूये छळ । 

अहंकारासी ॥ १११ ॥

जें इच्छेतें वाढवी । 

आशेतें चढवी ।

जें पाठी पुरवी । 

भयासि गा ॥ ११२ ॥

द्वैत जेथें उठी । 

अविद्या जेणें लाठी ।

जें इंद्रियांतें लोटी । 

विषयांमजी ॥ ११३ ॥

संकल्पें सृष्टी घडी । 

सवेंचि विकल्पूनि मोडी ।

मनोरथांच्या उतरंडी । 

उतरी रची ॥ ११४ ॥

जें भुलीचें कुहर । 

वायुतत्त्वाचें अंतर ।

बुद्धीचें द्वार । 

झाकविलें जेणें ॥ ११५ ॥

तें गा किरीटी मन । 

या बोला नाहीं आन ।

आतां विषयाभिधान । 

भेदू आइकें ॥ ११६ ॥

तरी स्पर्शु आणि शब्दु ।

 रूप रसु गंधु ।

हा विषयो पंचविधु । 

ज्ञानेंद्रियांचा ॥ ११७ ॥

इहीं पांचैं द्वारीं ।

 ज्ञानासि धांव बाहेरी ।

जैसा कां हिरवे चारीं । 

भांबावे पशु ॥ ११८ ॥

मग स्वर वर्ण विसर्गु । 

अथवा स्वीकार त्यागु ।

संक्रमण उत्सर्गु ।

 विण्मूत्राचा ॥ ११९ ॥

हे कर्मेंद्रियांचे पांच । 

विषय गा साच ।

जे बांधोनियां माच । 

क्रिया धांवे ॥ १२० ॥

ऐसे हे दाही । 

विषय गा इये देहीं ।

आतां इच्छा तेही । 

सांगिजैल ॥ १२१ ॥

तरि भूतलें आठवे ।

 कां बोलें कान झांकवे ।

ऐसियावरि चेतवे । 

जे गा वृत्ती ॥ १२२ ॥

इंद्रियाविषयांचिये भेटी- ।

 सरसीच जे गा उठी ।

कामाची बाहुटी । 

धरूनियां ॥ १२३ ॥

जियेचेनि उठिलेपणें ।

 मना सैंघ धावणें ।

न रिगावें तेथ करणें । 

तोंडें सुती ॥ १२४ ॥

जिये वृत्तीचिया आवडी ।

 बुद्धी होय वेडी ।

विषयां जिया गोडी । 

ते गा इच्छा ॥ १२५ ॥

आणी इच्छिलिया सांगडें । 

इंद्रियां आमिष न जोडे ।

तेथ जोडे ऐसा जो डावो पडे ।

 तोचि द्वेषु ॥ १२६ ॥

आतां यावरी सुख ।

 तें एवंविध देख ।

जेणें एकेंचि अशेख । 

विसरे जीवु ॥ १२७ ॥

मना वाचे काये । 

जें आपुली आण वाये ।

देहस्मृतीची त्राये । 

मोडित जें ये ॥ १२८ ॥

जयाचेनि जालेपणें ।

 पांगुळा होईजे प्राणें ।

सात्त्विकासी दुणें । 

वरीही लाभु ॥ १२९ ॥

कां आघवियाचि इंद्रियवृत्ती ।

 हृदयाचिया एकांतीं ।

थापटूनि सुषुप्ती । 

आणी जें गा ॥ १३० ॥

किंबहुना सोये ।

 जीव आत्मयाची लाहे ।

तेथ जें होये । 

तया नाम सुख ॥ १३१ ॥

आणि ऐसी हे अवस्था ।

 न जोडतां पार्था ।

जें जीजे तेंचि सर्वथा । 

दुःख जाणे ॥ १३२ ॥

तें मनोरथसंगें नव्हे । 

एर्हणवीं सिद्धी गेलेंचि आहे ।

हे दोनीचि उपाये । 

सुखदुःखासी ॥ १३३ ॥

आतां असंगा साक्षिभूता ।

 देहीं चैतन्याची जे सत्ता ।

तिये नाम पंडुसुता । 

चेतना येथें ॥ १३४ ॥

जे नखौनि केशवरी ।

 उभी जागे शरीरीं ।

जे तिहीं अवस्थांतरी । 

पालटेना ॥ १३५ ॥

मनबुद्ध्यादि आघवीं ।

 जियेचेनि टवटवीं ।

प्रकृतिवनमाधवीं । 

सदांचि जे ॥ १३६ ॥

जडाजडीं अंशीं । 

राहाटे जे सरिसी ।

ते चेतना गा तुजसी । 

लटिकें नाहीं ॥ १३७ ॥

पैं रावो परिवारु नेणे । 

आज्ञाचि परचक्र जिणे ।

कां चंद्राचेनि पूर्णपणें । 

सिंधू भरती ॥ १३८ ॥

नाना भ्रामकाचें सन्निधान ।

 लोहो करी सचेतन ।

कां सूर्यसंगु जन । 

चेष्टवी गा ॥ १३९ ॥

अगा मुख मेळेंविइण ।

 पिलियाचें पोषण ।

करी निरीक्षण । 

कूर्मी जेवीं ॥ १४० ॥

पार्था तियापरी ।

 आत्मसंगती इये शरीरीं ।

सजीवत्वाचा करी । 

उपेगु जडा ॥ ४१ ॥

मग तियेतें चेतना । 

म्हणिपे पैं अर्जुना ।

आतां धृतिविवंचना । 

भेदु आइक ॥ १४२ ॥

तरी भूतां परस्परें । 

उघड जाति स्वभाववैरें ।

नव्हे पृथ्वीतें नीरें । 

न नाशिजे ? ॥ १४३ ॥

नीरातें आटी तेज । 

तेजा वायूसि झुंज ।

आणि गगन तंव सहज । 

वायू भक्षी ॥ १४४ ॥

तेवींचि कोणेही वेळे । 

आपण कायिसयाही न मिळे ।

आंतु रिगोनि वेगळें । 

आकाश हें ॥ १४५ ॥

ऐसीं पांचही भूतें । 

न साहती एकमेकांतें ।

कीं तियेंही ऐक्यातें । 

देहासी येती ॥ १४६ ॥

द्वंद्वाची उखिविखी । 

सोडूनि वसती एकीं ।

एकेकातें पोखी । 

निजगुणें गा ॥ १४७ ॥

ऐसें न मिळे तयां साजणें ।

 चळे धैर्यें जेणें ।

तयां नांव म्हणें । 

धृती मी गा ॥ १४८ ॥

आणि जीवेंसी पांडवा । 

या छत्तिसांचा मेळावा ।

तो हा एथ जाणावा । 

संघातु पैं गा ॥ १४९ ॥

एवं छत्तीसही भेद । 

सांगितले तुज विशद ।

यया येतुलियातें प्रसिद्ध । 

क्षेत्र म्हणिजे ॥ १५० ॥

रथांगांचा मेळावा ।

 जेवीं रथु म्हणिजे पांडवा ।

कां अधोर्ध्व अवेवां ।

 नांव देहो ॥ १५१ ॥

करीतुरंगसमाजें । 

सेना नाम निफजे ।

कां वाक्यें म्हणिपती पुंजे । 

अक्षरांचे ॥ १५२ ॥

कां जळधरांचा मेळा ।

 वाच्य होय आभाळा ।

नाना लोकां सकळां । 

नाम जग ॥ १५३ ॥

कां स्नेहसूत्रवन्ही । 

मेळु एकिचि स्थानीं ।

धरिजे तो जनीं । 

दीपु होय ॥ १५४ ॥

तैसीं छत्तीसही इयें तत्त्वें ।

 मिळती जेणें एकत्वें ।

तेणें समूह परत्वें । 

क्षेत्र म्हणिपे ॥ १५५ ॥

आणि वाहतेनि भौतिकें ।

 पाप पुण्य येथें पिके ।

म्हणौनि आम्ही कौतुकें । 

क्षेत्र म्हणों ॥ १५६ ॥

आणि एकाचेनि मतें ।

 देह म्हणती ययातें ।

परी असो हें अनंतें । 

नामें यया ॥ १५७ ॥

पैं परतत्त्वाआरौतें ।

 स्थावराआंतौतें ।

जें कांहीं होतें जातें । 

क्षेत्रचि हें ॥ १५८ ॥

परि सुर नर उरगीं । 

घडत आहे योनिविभागीं ।

तें गुणकर्मसंगीं । 

पडिलें सातें ॥ १५९ ॥

हेचि गुणविवंचना । 

पुढां म्हणिपैल अर्जुना ।

प्रस्तुत आतां तुज ज्ञाना । 

रूप दावूं ॥ १६० ॥

क्षेत्र तंव सविस्तर । 

सांगितलें सविकार ।

म्हणौनि आतां उदार । 

ज्ञान आइकें ॥ १६१ ॥

जया ज्ञानालागीं । 

गगन गिळिताती योगी ।

स्वर्गाची आडवंगी । 

उमरडोनि ॥ १६२ ॥

न करिती सिद्धीची चाड ।

 न धरिती ऋद्धीची भीड ।

योगा{ऐ}सें दुवाड । 

हेळसिती ॥ १६३ ॥

तपोदुर्गें वोलांडित ।

 क्रतुकोटि वोवांडित ।

उलथूनि सांडित । 

कर्मवल्ली ॥ १६४ ॥

नाना भजनमार्गी । 

धांवत उघडिया आंगीं ।

एक रिगताति सुरंगीं । 

सुषुम्नेचिये ॥ १६५ ॥

ऐसी जिये ज्ञानीं । 

मुनीश्वरांची उतान्ही ।

वेदतरूच्या पानोवानीं । 

हिंडताती ॥ १६६ ॥

देईल गुरुसेवा । 

इया बुद्धि पांडवा ।

जन्मशतांचा सांडोवा । 

टाकित जे ॥ १६७ ॥

जया ज्ञानाची रिगवणी ।

 अविद्ये उणें आणी ।

जीवा आत्मया बुझावणी । 

मांडूनि दे ॥ १६८ ॥

जें इंद्रियांचीं द्वारें आडी ।

 प्रवृत्तीचे पाय मोडी ।

जें दैन्यचि फेडी । 

मानसाचें ॥ १६९ ॥

द्वैताचा दुकाळु पाहे । 

साम्याचें सुयाणें होये ।

जया ज्ञानाची सोये । 

ऐसें करी ॥ १७० ॥

मदाचा ठावोचि पुसी ।

 जें महामोहातें ग्रासी ।

नेदी आपपरु ऐसी । 

भाष उरों ॥ १७१ ॥

जें संसारातें उन्मूळी । 

संकल्पपंकु पाखाळी ।

अनावरातें वेंटाळी । 

ज्ञेयातें जें ॥ १७२ ॥

जयाचेनि जालेपणें । 

पांगुळा होईजे प्राणें ।

जयाचेनि विंदाणें । 

जग हें चेष्टें ॥ १७३ ॥

जयाचेनि उजाळें । 

उघडती बुद्धीचे डोळे ।

जीवु दोंदावरी लोळे । 

आनंदाचिया ॥ १७४ ॥

ऐसें जें ज्ञान । 

पवित्रैकनिधान ।

जेथ विटाळलें मन । 

चोख कीजे ॥ १७५ ॥

आत्मया जीवबुद्धी । 

जे लागली होती क्षयव्याधी ।

ते जयाचिये सन्निधी । 

निरुजा कीजे ॥ १७६ ॥

तें अनिरूप्य कीं निरूपिजे । 

ऐकतां बुद्धी आणिजे ।

वांचूनि डोळां देखिजे । 

ऐसें नाहीं ॥ १७७ ॥

मग तेचि इये शरीरीं । 

जैं आपुला प्रभावो करी ।

तैं इंद्रियांचिया व्यापारीं । 

डोळांहि दिसे ॥ १७८ ॥

पैं वसंताचें रिगवणें । 

झाडांचेनि साजेपणें ।

जाणिजे तेवीं करणें । 

सांगती ज्ञान ॥ १७९ ॥

अगा वृक्षासि पाताळीं ।

 जळ सांपडे मुळीं ।

तें शाखांचिये बाहाळीं । 

बाहेर दिसे ॥ १८० ॥

कां भूमीचें मार्दव । 

सांगे कोंभाची लवलव ।

नाना आचारगौरव ।

 सुकुलीनाचें ॥ १८१ ॥

अथवा संभ्रमाचिया आयती । 

स्नेहो जैसा ये व्यक्तिइ ।

कां दर्शनाचिये प्रशस्तीं ।

 पुण्यपुरुष ॥ १८२ ॥

नातरी केळीं कापूर जाहला । 

जेवीं परिमळें जाणों आला ।

कां भिंगारीं दीपु ठेविला ।

 बाहेरी फांके ॥ १८३ ॥

तैसें हृदयींचेनि ज्ञानें । 

जियें देहीं उमटती चिन्हें ।

तियें सांगों आतां अवधानें ।

 चागें आइक ॥ १८४ ॥

अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा 

क्षान्तिरार्जवम् ।

आचार्योपासनं शौचं

 स्थैर्यमात्मविनिग्रहः ॥ ७ ॥

तरी कवणेही विषयींचें ।

 साम्य होणें न रुचे ।

संभावितपणाचें । 

वोझे जया ॥ १८५ ॥

आथिलेचि गुण वानितां । 

मान्यपणें मानितां ।

योग्यतेचें येतां । 

रूप आंगा ॥ १८६ ॥

तैं गजबजों लागे कैसा । 

व्याधें रुंधला मृगु जैसा ।

कां बाहीं तरतां वळसा । 

दाटला जेवीं ॥ १८७ ॥

पार्था तेणें पाडें । 

सन्मानें जो सांकडे ।

गरिमेतें आंगाकडे । 

येवोंचि नेदी ॥ १८८ ॥

पूज्यता डोळां न देखावी । 

स्वकीर्ती कानीं नायकावी ।

हा अमुका ऐसी नोहावी । 

सेचि लोकां ॥ १८९ ॥

तेथ सत्काराची कें गोठी ।

 कें आदरा देईल भेटी ।

मरणेंसीं साटी । 

नमस्कारितां ॥ १९० ॥

वाचस्पतीचेनि पाडें ।

 सर्वज्ञता तरी जोडे ।

परी वेडिवेमाजीं दडे । 

महमेभेणें ॥ १९१ ॥

चातुर्य लपवी । 

महत्त्व हारवी ।

पिसेपण मिरवी । 

आवडोनि ॥ १९२ ॥

लौकिकाचा उद्वेगु ।

 शास्त्रांवरी उबगु ।

उगेपणीं चांगु । 

आथी भरु ॥ १९३ ॥

जगें अवज्ञाचि करावी । 

संबंधीं सोयचि न धरावी ।

ऐसी ऐसी जीवीं । 

चाड बहु ॥ १९४ ॥

तळौटेपण बाणे । 

आंगीं हिणावो खेवणें ।

तें तेंचि करणें । 

बहुतकरुनी ॥ १९५ ॥

हा जीतु ना नोहे । 

लोक कल्पी येणें भावें ।

तैसें जिणें होआवें । 

ऐसी आशा ॥ १९६ ॥

पै चालतु कां नोहे । 

कीं वारेनि जातु आहे ।

जना ऐसा भ्रमु जाये । 

तैसें होईजे ॥ १९७ ॥

माझें असतेपण लोपो ।

 नामरूप हारपो ।

मज झणें वासिपो । 

भूतजात ॥ १९८ ॥

ऐसीं जयाचीं नवसियें । 

जो नित्य एकांता जातु जाये ।

नामेंचि जो जिये । 

विजनाचेनि ॥ १९९ ॥

वायू आणि तया पडे । 

गगनेंसीं बोलों आवडे ।

जीवें प्राणें झाडें । 

पढियंतीं जया ॥ २०० ॥

किंबहुना ऐसीं । 

चिन्हें जया देखसी ।

जाण तया ज्ञानेंसीं । 

शेज जाहली ॥ २०१ ॥

पैं अमानित्व पुरुषीं । 

तें जाणावें इहीं मिषीं ।

आतां अदंभाचिया वोळखीसी । 

सौरसु देवों ॥ २०२ ॥

तरी अदंभित्व ऐसें । 

लोभियाचें मन जैसें ।

जीवु जावो परी नुमसे । 

ठेविला ठावो ॥ २०३ ॥

तयापरी किरीटी । 

पडिलाही प्राणसंकटीं ।

तरी सुकृत न प्रकटी ।

 आंगें बोलें ॥ २०४ ॥

खडाणें आला पान्हा ।

 पळवी जेवीं अर्जुना ।

कां लपवी पण्यांगना ।

 वडिलपण ॥ २०५ ॥

आढ्यु आतुडे आडवीं । 

मग आढ्यता जेवीं हारवी ।

नातरी कुळवधू लपवी ।

 अवेवांतें ॥ २०६ ॥

नाना कृषीवळु आपुलें । 

पांघुरवी पेरिलें ।

तैसें झांकी निपजलें ।

 दानपुण्य ॥ २०७ ॥

वरिवरी देहो न पूजी । 

लोकांतें न रंजी ।

स्वधर्मु वाग्ध्वजीं । 

बांधों नेणे ॥ २०८ ॥

परोपकारु न बोले । 

न मिरवी अभ्यासिलें ।

न शके विकूं जोडलें । 

स्फीतीसाठीं ॥ २०९ ॥

शरीर भोगाकडे । 

पाहतां कृपणु आवडे ।

एर्ह वीं धर्मविषयीं थोडें । 

बहु न म्हणे ॥ २१० ॥

घरीं दिसे सांकड । 

देहींची आयती रोड ।

परी दानीं जया होड । 

सुरतरूसीं ॥ २११ ॥

किंबहुना स्वधर्मीं थोरु ।

 अवसरीं उदारु ।

आत्मचर्चे चतुरु । 

एर्हुवी वेडा ॥ २१२ ॥

केळीचें दळवाडें । 

हळू पोकळ आवडे ।

परी फळोनियां गाढें । 

रसाळ जैसें ॥ २१३ ॥

कां मेघांचें आंग झील । 

दिसे वारेनि जैसें जाईल ।

परी वर्षती नवल । 

घनवट तें ॥ २१४ ॥

तैसा जो पूर्णपणीं । 

पाहतां धाती आयणी ।

एर्ह वीं तरी वाणी । 

तोचि ठावो ॥ २१५ ॥

हें असो या चिन्हांचा । 

नटनाचु ठायीं जयाच्या ।

जाण ज्ञान तयाच्या । 

हातां चढें ॥ २१६ ॥

पैं गा अदंभपण । 

म्हणितलें तें हें जाण ।

आतां आईक खूण । 

अहिंसेची ॥ २१७ ॥

तरी अहिंसा बहुतीं परीं ।

 बोलिली असे अवधारीं ।

आपुलालिया मतांतरीं । 

निरूपिली ॥ २१८ ॥

परी ते ऐसी देखा । 

जैशा खांडूनियां शाखा ।

मग तयाचिया बुडुखा । 

कूंप कीजे ॥ २१९ ॥

कां बाहु तोडोनि पचविजे । 

मग भूकेची पीडा राखिजे ।

नाना देऊळ मोडोनि कीजे । 

पौळी देवा ॥ २२० ॥

तैसी हिंसाचि करूनि अहिंसा ।

 निफजविजे हा ऐसा ।

पैं पूर्वमीमांसा । 

निर्णो केला ॥ २२१ ॥

जे अवृष्टीचेनि उपद्रवें । 

गादलें विश्व आघवें ।

म्हणौनि पर्जन्येष्टी करावे । 

नाना याग ॥ २२२ ॥

तंव तिये इष्टीचिया बुडीं ।

 पशुहिंसा रोकडी ।

मग अहिंसेची थडी । 

कैंची दिसे ? ॥ २२३ ॥

पेरिजे नुसधी हिंसा । 

तेथ उगवैल काय अहिंसा ? ।

परी नवल बापा धिंवसा । 

या याज्ञिकांचा ॥ २२४ ॥

आणि आयुर्वेदु आघवा । 

तो याच मोहोरा पांडवा ।

जे जीवाकारणें करावा । 

जीवघातु ॥ २२५ ॥

नाना रोगें आहाळलीं ।

 लोळतीं भूतें देखिलीं ।

ते हिंसा निवारावया केली । 

चिकित्सा कां ॥ २२६ ॥

तंव ते चिकित्से पहिलें ।

 एकाचे कंद खणविले ।

एका उपडविलें । 

समूळीं सपत्रीं ॥ २२७ ॥

एकें आड मोडविली । 

अजंगमाची खाल काढविली ।

एकें गर्भिणी उकडविली । 

पुटामाजीं ॥ २२८ ॥

अजातशत्रु तरुवरां । 

सर्वांगीं देवविल्या शिरा ।

ऐसे जीव घेऊनि धनुर्धरा । 

कोरडे केले ॥ २२९ ॥

आणि जंगमाही हात । 

लाऊनि काढिलें पित्त ।

मग राखिले शिणत । 

आणिक जीव ॥ २३० ॥

अहो वसतीं धवळारें । 

मोडूनि केलीं देव्हारें ।

नागवूनि वेव्हारें । 

गवांदी घातली ॥ २३१ ॥

मस्तक पांघुरविलें । 

तंव तळवटीं उघडें पडलें ।

घर मोडोनि केले । 

मांडव पुढें ॥ २३२ ॥

नाना पांघुरणें । 

जाळूनि जैसें तापणें ।

जालें आंगधुणें । 

कुंजराचें ॥ २३३ ॥

नातरी बैल विकूनि गोठा ।

 पुंसा लावोनि बांधिजे गांठा ।

इया करणी कीं चेष्टा ? । 

काइ हसों ॥ २३४ ॥

एकीं धर्माचिया वाहणी ।

 गाळूं आदरिलें पाणी ।

तंव गाळितया आहाळणीं । 

जीव मेले ॥ २३५॥

एक न पचवितीचि कण ।

 इये हिंसेचे भेण ।

तेथ कदर्थले प्राण । 

तेचि हिंसा ॥ २३६ ॥

एवं हिंसाचि अहिंसा ।

 कर्मकांडीं हा ऐसा ।

सिद्धांतु सुमनसा । 

वोळखें तूं ॥ २३७ ॥

पहिलें अहिंसेचें नांव ।

 आम्हीं केलें जंव ।

तंव स्फूर्ति बांधली हांव । 

इये मती ॥ २३८ ॥

तरि कैसेनि इयेतें गाळावें ।

 म्हणौनि पडिलें बोलावें ।

तेवींचि तुवांही जाणावें । 

ऐसा भावो ॥ २३९ ॥

बहुतकरूनि किरीटी ।

 हाचि विषो इये गोठी ।

एर्हकवी कां आडवाटीं । 

धाविजैल गा ? ॥ २४० ॥

आणि स्वमताचिया निर्धारा- । 

लागोनियां धनुर्धरा ।

प्राप्तां मतांतरां । 

निर्वेचु कीजे ॥ २४१ ॥

ऐसी हे अवधारीं ।

 निरूपिती परी ।

आतां ययावरी । 

मुख्य जें गा ॥ २४२ ॥

तें स्वमत बोलिजैल । 

अहिंसे रूप किजैल ।

जेणें उठलिया आंतुल । 

ज्ञान दिसे ॥ २४३ ॥

परिइ तें अधिष्ठिलेनि आंगें । 

जाणिजे आचरतेनि बगें ।

जैसी कसवटी सांगे । 

वानियातें ॥ २४४ ॥

तैसें ज्ञानामनाचिये भेटी । 

सरिसेंचि अहिंसेचें बिंब उठी ।

तेंचि ऐसें किरीटी । 

परिस आतां ॥ २४४ ॥

तरी तरंगु नोलांडितु । 

लहरी पायें न फोडितु ।

सांचलु न मोडितु । 

पाणियाचा ॥ २४६ ॥

वेगें आणि लेसा । 

दिठी घालूनि आंविसा ।

जळीं बकु जैसा । 

पाउल सुये ॥ २४७ ॥

कां कमळावरी भ्रमर ।

 पाय ठेविती हळुवार ।

कुचुंबैल केसर । 

इया शंका ॥ २४८ ॥

तैसे परमाणु पां गुंतले ।

 जाणूनि जीव सानुले ।

कारुण्यामाजीं पाउलें । 

लपवूनि चाले ॥ २४९ ॥

ते वाट कृपेची करितु । 

ते दिशाचि स्नेह भरितु ।

जीवातळीं आंथरितु । 

आपुला जीवु ॥ २५० ॥

ऐसिया जतना । 

चालणें जया अर्जुना ।

हें अनिर्वाच्य परिमाणा । 

पुरिजेना ॥ २५१ ॥

पैं मोहाचेनि सांगडें । 

लासी पिलीं धरी तोंडें ।

तेथ दांतांचे आगरडे । 

लागती जैसे ॥ २५२ ॥

कां स्नेहाळु माये ।

 तान्हयाची वास पाहे ।

तिये दिठी आहे । 

हळुवार जें ॥ २५३ ॥

नाना कमळदळें । 

डोलविजती ढाळें ।

तो जेणें पाडें बुबुळें ।

 वारा घेपे ॥ २५४ ॥

तैसेनि मार्दवें पाय । 

भूमीवरी न्यसीतु जाय ।

लागती तेथ होय । 

जीवां सुख ॥ २५५ ॥

ऐसिया लघिमा चालतां ।

 कृमि कीटक पंडुसुता ।

देखे तरी माघौता । 

हळूचि निघे ॥ २५६ ॥

म्हणे पावो धडफडील । 

तरी स्वामीची निद्रा मोडैल ।

रचलेपणा पडैल ।

 झोती हन ॥ २५७ ॥

इया काकुळती । 

वाहणी घे माघौती ।

कोणेही व्यक्ती । 

न वचे वरी ॥ २५८ ॥

जीवाचेनि नांवें । 

तृणातेंही नोलांडवे ।

मग न लेखितां जावें । 

हे कें गोठी ?॥ २५९ ॥

मुंगिये मेरु नोलांडवे । 

मशका सिंधु न तरवे ।

तैसा भेटलियां न करवे । 

अतिक्रमु ॥ २६० ॥

ऐसी जयाची चाली । 

कृपाफळी फळा आली ।

देखसी जियाली । 

दया वाचे ॥ २६१ ॥

स्वयें श्वसणेंचि सुकुमार ।

 मुख मोहाचें माहेर ।

माधुर्या जाहले अंकुर । 

दशन तैसे ॥ २६२ ॥

पुढां स्नेह पाझरे । 

माघां चालती अक्षरें ।

शब्द पाठीं अवतरे । 

कृपा आधीं ॥ २६३ ॥

तंव बोलणेंचि नाहीं । 

बोलों म्हणे जरी कांहीं ।

तरी बोल कोणाही । 

खुपेल कां ॥ २६४ ॥

बोलतां अधिकुही निघे । 

तरी कोण्हाही वर्मीं न लगे ।

आणि कोण्हासि न रिघे । 

शंका मनीं ॥ २६५ ॥

मांडिली गोठी हन मोडैल ।

 वासिपैल कोणी उडैल ।

आइकोनिचि वोवांडिल । 

कोण्ही जरी ॥ २६६ ॥

तरी दुवाळी कोणा नोहावी ।

 भुंवई कवणाची नुचलावी ।

ऐसा भावो जीवीं ।

 म्हणौनि उगा ॥ २६७ ॥

मग प्रार्थिला विपायें । 

जरी लोभें बोलों जाये ।

तरी परिसतया होये ।

 मायबापु ॥ २६८ ॥

कां नादब्रह्मचि मुसे आलें । 

कीं गंगापय असललें ।

पतिव्रते आलें । 

वार्धक्य जैसे ॥ २६९ ॥

तैसें साच आणि मवाळ । 

मितले आणि रसाळ ।

शब्द जैसे कल्लोळ । 

अमृताचे ॥ २७० ॥

विरोधुवादुबळु । 

प्राणितापढाळु ।

उपहासु छळु । 

वर्मस्पर्शु ॥ २७१ ॥

आटु वेगु विंदाणु । 

आशा शंका प्रतारणु ।

हे संन्यासिले अवगुणु । 

जया वाचा ॥ २७२ ॥

आणि तयाचि परी किरीटी । 

थाउ जयाचिये दिठी ।

सांडिलिया भ्रुकुटी । 

मोकळिया ॥ २७३ ॥

कां जे भूतीं वस्तु आहे । 

तियें रुपों शके विपायें ।

म्हणौनि वासु न पाहे । 

बहुतकरूनी ॥ २७४ ॥

ऐसाही कोणे एके वेळे ।

 भीतरले कृपेचेनि बळें ।

उघडोनियां डोळे । 

दृष्टी घाली ॥ २७५ ॥

तरी चंद्रबिंबौनि धारा । 

निघतां नव्हती गोचरा ।

परि एकसरें चकोरां । 

निघती दोंदें ॥ २७६ ॥

तैसें प्राणियांसि होये । 

जरी तो कहींवासु पाहे ।

तया अवलोकनाची सोये । 

कूर्मींही नेणे ॥ २७७ ॥

किंबहुना ऐसी । 

दिठी जयाची भूतांसी ।

करही देखसी । 

तैसेचि ते ॥ २७८ ॥

तरी होऊनियां कृतार्थ । 

राहिले सिद्धांचे मनोरथ ।

तैसे जयाचे हात ।

 निर्व्यापार ॥ २७९ ॥

अक्षमें आणि संन्यासिलें । 

कीं निरिंधन आणि विझालें ।

मुकेनि घेतलें । 

मौन जैसें ॥ २८० ॥

तयापरी कांहीं । 

जयां करां करणें नाहीं ।

जे अकर्तयाच्या ठायीं । 

बैसों येती ॥ २८१ ॥

आसुडैल वारा । 

नख लागेल अंबरा ।

इया बुद्धी करां । 

चळों नेदी ॥ २८२ ॥

तेथ आंगावरिलीं उडवावीं ।

 कां डोळां रिगतें झाडावीं ।

पशुपक्ष्यां दावावीं । 

त्रासमुद्रा ॥ २८३ ॥

इया केउतिया गोठी । 

नावडे दंडु काठी ।

मग शस्त्राचें किरीटी । 

बोलणें कें ? ॥ २८४ ॥

लीलाकमळें खेळणें । 

कांपुष्पमाळा झेलणें ।

न करी म्हणे गोफणें । 

ऐसें होईल ॥ २८५ ॥

हालवतील रोमावळी । 

यालागीं आंग न कुरवाळी ।

नखांची गुंडाळी । 

बोटांवरी ॥ २८६ ॥

तंव करणेयाचाचि अभावो ।

 परी ऐसाही पडे प्रस्तावो ।

तरी हातां हाचि सरावो । 

जे जोडिजती ॥ २८७ ॥

कां नाभिकारा उचलिजे ।

 हातु पडिलियां देइजे ।

नातरी आर्तातें स्पर्शिजे । 

अळुमाळु ॥ २८८ ॥

हेंही उपरोधें करणें । 

तरी आर्तभय हरणें ।

नेणती चंद्रकिरणें । 

जिव्हाळा तो ॥ २८९ ॥

पावोनि तो स्पर्शु । 

मलयानिळु खरपुसु ।

तेणें मानें पशु । 

कुरवाळणें ॥ २९० ॥

जे सदा रिते मोकळे । 

जैशी चंदनांगें निसळें ।

न फळतांही निर्फळें । 

होतीचिना ॥ २९१ ॥

आतां असो हें वाग्जाळ ।

 जाणें तें करतळ ।

सज्जनांचे शीळ । 

स्वभाव जैसे ॥ २९२ ॥

आतां मन तयाचें । 

सांगों म्हणों जरी साचें ।

तरी सांगितले कोणाचे । 

विलास हे ? ॥ २९३ ॥

काइ शाखा नव्हे तरु ? । 

जळेंवीण असे सागरु ? ।

तेज आणि तेजाकारु । 

आन काई ? ॥ २९४ ॥

अवयव आणि शरीर । 

हे वेगळाले कीर ? ।

कीं रसु आणि नीर । 

सिनानीं आथी ? ॥ २९५ ॥

म्हणौनि हे जे सर्व । 

सांगितले बाह्य भाव ।

ते मनचि गा सावयव । 

ऐसें जाणें ॥ २९६ ॥

जें बीज भुईं खोंविलें । 

तेंचि वरी रुख जाहलें ।

तैसें इंद्रियाद्वारीं फांकलें । 

अंतरचि कीं ॥ २९७ ॥

पैं मानसींचि जरी । 

अहिंसेची अवसरी ।

तरी कैंची बाहेरी । 

वोसंडेल ? ॥ २९८ ॥

आवडे ते वृत्ती किरीटी । 

आधीं मनौनीचि उठी ।

मग ते वाचे दिठी । 

करांसि ये ॥ २९९ ॥

वांचूनि मनींचि नाहीं । 

तें वाचेसि उमटेल काई ? ।

बींवीण भुईं । 

अंकुर असे ? ॥ ३०० ॥

म्हणौनि मनपण जैं मोडे ।

 तैं इंद्रिय आधींचि उबडें ।

सूत्रधारेंवीण साइखडें । 

वावो जैसें ॥ ३०१ ॥

उगमींचि वाळूनि जाये ।

 तें वोघीं कैचें वाहे ।

जीवु गेलिया आहे । 

चेष्टा देहीं ? ॥ ३०२ ॥

तैसें मन हें पांडवा । 

मूळ या इंद्रियभावा ।

हेंचि राहटे आघवां । 

द्वारीं इहीं ॥ ३०३ ॥

परी जिये वेळीं जैसें । 

जें होऊनि आंतु असे ।

बाहेरी ये तैसें । 

व्यापाररूपें ॥ ३०४ ॥

यालागी साचोकारें । 

मनीं अहिंसा थांवे थोरें ।

पिकली द्रुती आदरें । 

बोभात निघे ॥ ३०५ ॥

म्हणौनि इंद्रियें तेचि संपदा ।

 वेचितां हीं उदावादा ।

अहिंसेचा धंदा । 

करितें आहाती ॥ ३०६ ॥

समुद्रीं दाटे भरितें । 

तैं समुद्रचि भरी तरियांते ।

तैसें स्वसंपत्ती चित्तें । 

इंद्रियां केलें ॥ ३०७ ॥

हें बहु असो पंडितु । 

धरुनि बाळकाचा हातु ।

वोळी लिही व्यक्तु । 

आपणचि ॥ ३०८ ॥

तैसें दयाळुत्व आपुलें । 

मनें हातापायां आणिलें ।

मग तेथ उपजविलें । 

अहिंसेतें ॥ ३०९ ॥

याकारणें किरीटी । 

इंद्रियांचिया गोठी ।

मनाचिये राहाटी । 

रूप केलें ॥ ३१० ॥

ऐसा मनें देहें वाचा । 

सर्व संन्यासु दंडाचा ।

जाहला ठायीं जयाचा । 

देखशील ॥ ३११ ॥

तो जाण वेल्हाळ । 

ज्ञानाचें वेळाउळ ।

हें असो निखळ । 

ज्ञानचि तो ॥ ३१२ ॥

जे अहिंसा कानें ऐकिजे ।

 ग्रंथाधारें निरूपिजे ।

ते पाहावी हें उपजे । 

तैं तोचि पाहावा ॥ ३१३ ॥

ऐसें म्हणितलें देवें । 

तें बोलें एकें सांगावें ।

परी फांकला हें उपसाहावें । 

तुम्हीं मज ॥ ३१४ ॥

म्हणाल हिरवें चारीं गुरूं । 

विसरे मागील मोहर धरूं ।

कां वारेलगें पांखिरूं । 

गगनीं भरे ॥ ३१५ ॥

तैसिया प्रेमाचिया स्फूर्ती ।

 फावलिया रसवृत्तीं ।

वाहविला मती । 

आकळेना ॥ ३१६ ॥

तरि तैसें नोहे अवधारा ।

 कारण असें विस्तारा ।

एर्हतवीं पद तरी अक्षरां । 

तिहींचेंचि ॥ ३१७ ॥

अहिंसा म्हणतां थोडी । 

परिइ ते तैंचि होय उघडी ।

जैं लोटिजती कोडी । 

मतांचिया ॥ ३१८ ॥

एर्हलवीं प्राप्तें मतांतरें ।

 थातंबूनि आंगभरें ।

बोलिजैल ते न सरे । 

तुम्हांपाशीं ॥ ३१९ ॥

रत्नजपारखियांच्या गांवीं । 

जाईल गंडकी तरी सोडावी ।

काश्मीरीं न करावी । 

मिडगण जेवीं ॥ ३२० ॥

काइसा वासु कापुरा । 

मंद जेथ अवधारा ।

पिठाचा विकरा । 

तिये सातें ? ॥ ३२१ ॥

म्हणौनि इये सभे ।

 बोलकेपणाचेनि क्षोभें ।

लाग सरुउं न लभे । 

बोला प्रभु ॥ ३२२ ॥

सामान्या आणि विशेषा ।

 सकळै कीजेल देखा ।

तरी कानाचेया मुखा- । 

कडे न्याल ना तुम्ही ॥ ३२३ ॥

शंकेचेनि गदळें । 

जैं शुद्ध प्रमेय मैळे ।

तैं मागुतिया पाउलीं पळे ।

 अवधान येतें ॥ ३२४ ॥

कां करूनि बाबुळियेची बुंथी । 

जळें जियें ठाती ।

तयांची वास पाहाती ।

 हंसु काई ? ॥ ३२५ ॥

कां अभ्रापैलीकडे । 

जैं येत चांदिणें कोडें ।

तैं चकोरें चांचुवडें । 

उचलितीना ॥ ३२६ ॥

तैसें तुम्ही वास न पाहाल ।

 ग्रंथु नेघा वरी कोपाल ।

जरी निर्विवाद नव्हैल । 

निरूपण ॥ ३२७ ॥

न बुझावितां मतें । 

न फिटे आक्षेपाचें लागतें ।

तें व्याख्यान जी तुमतें । 

जोडूनि नेदी ॥ ३२८ ॥

आणि माझें तंव आघवें ।

 ग्रथन येणेचि भावें ।

जे तुम्हीं संतीं होआवें । 

सन्मुख सदां ॥ ३२९ ॥

एर्हुवीं तरी साचोकारें । 

तुम्ही गीतार्थाचे सोइरे ।

जाणोनि गीता एकसरें । 

धरिली मियां ॥ ३३० ॥

जें आपुलें सर्वस्व द्याल । 

मग इयेतें सोडवूनि न्याल ।

म्हणौनि ग्रंथु नव्हे वोल । 

साचचि हे ॥ ३३१ ॥

कां सर्स्वाचा लोभु धरा ।

 वोलीचा अव्हेरु करा ।

तरी गीते मज अवधारा । 

एकचि गती ॥ ३३२ ॥

किंबहुना मज । 

तुमचिया कृपा काज ।

तियेलागीं व्याज । 

ग्रंथाचें केलें ॥ ३३३ ॥

तरिइ तुम्हां रसिकांजोगें ।

 व्याख्यान शोधावें लागे ।

म्हणौनि जी मतांगें । 

बोलों गेलों ॥ ३३४ ॥

तंव कथेसि पसरु जाहला ।

 श्लोकार्थु दूरी गेला ।

कीजो क्षमा यया बोला । 

अपत्या मज ॥ ३३५ ॥

आणि घांसाआंतिल हरळु ।

 फेडितां लागे वेळु ।

ते दूषण नव्हें खडळु । 

सांडावा कीं ॥ ३३६ ॥

कां संवचोरा चुकवितां । 

दिवस लागलिया माता ।

कोपावें कीं जीविता ।

 जिताणें कीजे ? ॥ ३३७ ॥

परी यावरील हें नव्हे । 

तुम्हीं उपसाहिलें तेंचि बरवें ।

आतां अवधारिजो देवें । 

बोलिलें ऐसें ॥ ३३८ ॥

म्हणे उन्मेखसुलोचना । 

सावध होईं अर्जुना ।

करूं तुज ज्ञाना । 

वोळखी आतां ॥ ३३९ ॥

तरी ज्ञान गा तें एथें ।

 वोळख तूं निरुतें ।

आक्रोशेंवीण जेथें । 

क्षमा असे ॥ ३४० ॥

अगाध सरोवरीं । 

कमळिणी जियापरी ।

कां सदैवाचिया घरीं । 

संपत्ति जैसी ॥ ३४१ ॥

पार्था तेणें पाडें । 

क्षमा जयातें वाढे ।

तेही लक्षे तें फुडें । 

लक्षण सांगों ॥ ३४२ ॥

तरी पढियंते लेणें ।

 आंगीं भावें जेणें ।

धरिजे तेवीं साहणें । 

सर्वचि जया ॥ ३४३ ॥

त्रिविध मुख्य आघवे । 

उपद्रवांचे मेळावे ।

वरी पडिलिया नव्हे । 

वांकुडा जो ॥ ३४४ ॥

अपेक्षित पावे । 

तें जेणें तोषें मानवें ।

अनपेक्षिताही करवे । 

तोचि मानु ॥ ३४५ ॥

जो मानापमानातें साहे ।

 सुखदुःख जेथ सामाये ।

निंदास्तुती नोहे । 

दुखंडु जो ॥ ३४६ ॥

उन्हाळेनि जो न तपे । 

हिमवंती न कांपे ।

कयसेनिही न वासिपे । 

पातलेया ॥ ३४७ ॥

स्वशिखरांचा भारु । 

नेणें जैसा मेरु ।

कीं धरा यज्ञसूकरु । 

वोझें न म्हणे ॥ ३४८ ॥

नाना चराचरीं भूतीं ।

 दाटणी नव्हे क्षिती ।

तैसा नाना द्वंद्वीं प्राप्तीं । 

घामेजेना ॥ ३४९ ॥

घेऊनी जळाचे लोट । 

आलिया नदीनदांचे संघाट ।

करी वाड पोट । 

समुद्र जेवीं ॥ ३५० ॥

तैसें जयाचिया ठायीं । 

न साहणें काहींचि नाहीं ।

आणि साहतु असे ऐसेंही । 

स्मरण नुरे ॥ ३५१ ॥

आंगा जें पातलें । 

तें करूनि घाली आपुलें ।

येथ साहतेनि नवलें । 

घेपिजेना ॥ ३५२ ॥

हे अनाक्रोश क्शमा । 

जयापाशीं प्रियोत्तमा ।

जाण तेणें महिमा । 

ज्ञानासि गा ॥ ३५३ ॥

तो पुरुषु पांडवा । 

ज्ञानाचा वोलावा ।

आतां परिस आर्जवा । 

रूप करूं ॥ ३५४ ॥

तरी आर्जव तें ऐसें । 

प्राणाचें सौजन्य जैसें ।

आवडे तयाही दोषें । 

एकचि गा ॥ ३५५ ॥

कां तोंड पाहूनि प्रकाशु । 

न करी जेवीं चंडांशु ।

जगा एकचि अवकाशु । 

आकाश जैसें ॥ ३५६ ॥

तैसें जयाचें मन । 

माणुसाप्रति आन आन ।

नव्हे आणि वर्तन । 

ऐसें पैं तें ॥ ३५७ ॥

जे जगेंचि सनोळख । 

जगेंसीं जुनाट सोयरिक ।

आपपर हें भाख । 

जाणणें नाहीं ॥ ३५८ ॥

भलतेणेंसीं मेळु । 

पाणिया ऐसा ढाळु ।

कवणेविखीं आडळु । 

नेघे चित्त ॥ ३५९ ॥

वारियाची धांव । 

तैसे सरळ भाव ।

शंका आणि हांव । 

नाहीं जया ॥ ३६० ॥

मायेपुढें बाळका । 

रिगतां न पडे शंका ।

तैसें मन देतां लोकां । 

नालोची जो ॥ ३६१ ॥

फांकलिया इंदीवरा । 

परिवारु नाहीं धनुर्धरा ।

तैसा कोनकोंपरा । 

नेणेचि जो ॥ ३६२ ॥

चोखाळपण रत्नााचें । 

रत्ना६वरी किरणाचें ।

तैसें पुढां मन जयाचें । 

करणें पाठीं ॥ ३६३ ॥

आलोचूं जो नेणे । 

अनुभवचि जोगावणें ।

धरी मोकळी अंतःकरणें । 

नव्हेचि जया ॥ ३६४ ॥

दिठी नोहे मिणधी । 

बोलणें नाहीं संदिग्धी ।

कवणेंसीं हीनबुद्धी । 

राहाटीजे ना ॥ ३६५ ॥

दाही इंद्रियें प्रांजळें । 

निष्प्रपंचें निर्मळें ।

पांचही पालव मोकळे । 

आठही पाहर ॥ ३६६ ॥

अमृताची धार । 

तैसें उजूं अंतर ।

किंबहुना जो माहेर । 

या चिन्हांचें ॥ ३६७ ॥

तो पुरुष सुभटा । 

आर्जवाचा आंगवटा ।

जाण तेथेंचि घरटा । 

ज्ञानें केला ॥ ३६८ ॥

आतां ययावरी । 

गुरुभक्तीची परी ।

सांगों गा अवधारीं । 

चतुरनाथा ॥ ३६९ ॥

आघवियाचि दैवां । 

जन्मभूमि हे सेवा ।

जे ब्रह्म करी जीवा । 

शोच्यातेंहि ॥ ३७० ॥

हें आचार्योपास्ती । 

प्रकटिजैल तुजप्रती ।

बैसों दे एकपांती । 

अवधानाची ॥ ३७१ ॥

तरी सकळ जळसमृद्धी । 

घेऊनि गंगा निघाली उदधी ।

कीं श्रुति हे महापदीं । 

पैठी जाहाली ॥ ३७२ ॥

नाना वेंटाळूनि जीवितें ।

 गुणागुण उखितें ।

प्राणनाथा उचितें । 

दिधलें प्रिया ॥ ३७३ ॥

तैसें सबाह्य आपुलें । 

जेणें गुरुकुळीं वोपिलें ।

आपणपें केलें । 

भक्तीचें घर ॥ ३७४ ॥

गुरुगृह जये देशीं । 

तो देशुचि वसे मानसीं ।

विरहिणी कां जैसी । 

वल्लभातें ॥ ३७५ ॥

तियेकडोनि येतसे वारा । 

देखोनि धांवे सामोरा ।

आड पडे म्हणे घरा । 

बीजें कीजो ॥ ३७६ ॥

साचा प्रेमाचिया भुली । 

तया दिशेसीचि आवडे बोली ।

जीवु थानपती करूनि घाली । 

गुरुगृहीं जो ॥ ३७७ ॥

परी गुरुआज्ञा धरिलें । 

देह गांवीं असे एकलें ।

वांसरुवा लाविलें । 

दावें जैसें ॥ ३७८ ॥

म्हणे कैं हें बिरडें फिटेल ।

 कैं तो स्वामी भेटेल ।

युगाहूनि वडील । 

निमिष मानी ॥ ३७९ ॥

ऐसेया गुरुग्रामींचें आलें । 

कां स्वयें गुरूंनींचि धाडिलें ।

तरी गतायुष्या जोडलें । 

आयुष्य जैसें ॥ ३८० ॥

कां सुकतया अंकुरा- । 

वरी पडलिया पीयूषधारा ।

नाना अल्पोदकींचा सागरा । 

आला मासा ॥ ३८१ ॥

नातरी रंकें निधान देखिलें । 

कां आंधळिया डोळे उघडले ।

भणंगाचिया आंगा आलें ।

 इंद्रपद ॥ ३८२ ॥

तैसें गुरुकुळाचेनि नांवें । 

महासुखें अति थोरावे ।

जें कोडेंही पोटाळवें । 

आकाश कां ॥ ३८३ ॥

पैं गुरुकुळीं ऐसी । 

आवडी जया देखसी ।

जाण ज्ञान तयापासीं । 

पाइकी करी ॥ ३८४ ॥

आणि अभ्यंतरीलियेकडे । 

प्रेमाचेनि पवाडे ।

श्रीगुरूंचें रूपडें । 

उपासी ध्यानीं ॥ ३८५ ॥

हृदयशुद्धीचिया आवारीं । 

आराध्यु तो निश्चल ध्रुव करी ।

मग सर्व भावेंसी परिवारीं । 

आपण होय ॥ ३८६ ॥

कां चैतन्यांचिये पोवळी- । 

माजीं आनंदाचिया राउळीं ।

श्रिइगुरुलिंगा ढाळी । 

ध्यानामृत ॥ ३८७ ॥

उदयिजतां बोधार्का ।

 बुद्धीची डाळ सात्त्विका ।

भरोनियां त्र्यंबका । 

लाखोली वाहे ॥ ३८८ ॥

काळशुद्धी त्रिकाळीं ।

 जीवदशा धूप जाळीं।

न्यानदीपें वोंवाळी । 

निरंतर ॥ ३८९ ॥

सामरस्याची रससोय ।

 अखंड अर्पितु जाय ।

आपण भराडा होय । 

गुरु तो लिंग ॥ ३९० ॥

नातरी जीवाचिये सेजे । 

गुरु कांतु करूनि भुंजे ।

ऐसीं प्रेमाचेनि भोजें । 

बुद्धी वाहे ॥ ३९१ ॥

कोणे{ए}के अवसरीं ।

 अनुरागु भरे अंतरीं ।

कीं तया नाम करी । 

क्षीराब्धी ॥ ३९२ ॥

तेथ ध्येयध्यान बहु सुख ।

 तेंचि शेषतुका निर्दोख ।

वरी जलशयन देख । 

भावी गुरु ॥ ३९३ ॥

मग वोळगती पाय । 

ते लक्ष्मी आपण होय ।

गरुड होऊनि उभा राहे । 

आपणचि ॥ ३९४ ॥

नाभीं आपणचि जन्मे । 

ऐसें गुरुमूर्तिप्रेमें ।

अनुभवी मनोधर्में । 

ध्यानसुख ॥ ३९५ ॥

एकाधिये वेळें । 

गुरु माय करी भावबळें ।

मग स्तन्यसुखें लोळे । 

अंकावरी ॥ ३९६ ॥

नातरी गा किरीटी । 

चैतन्यतरुतळवटीं ।

गुरु धेनु आपण पाठीं । 

वत्स होय ॥ ३९७ ॥

गुरुकृपास्नेहसलिलीं । 

आपण होय मासोळी ।

कोणे एके वेळीं । 

हेंचि भावीं ॥ ३९८ ॥

गुरुकृपामृताचे वडप ।

 आपण सेवावृत्तीचें होय रोप ।

ऐसेसे संकल्प । 

विये मन ॥ ३९९ ॥

चक्षुपक्षेवीण । 

पिलूं होय आपण ।

कैसें पैं अपारपण । 

आवडीचें ॥ ४०० ॥

गुरूतें पक्षिणी करी । 

चारा घे चांचूवरी ।

गुरु तारू धरी । 

आपण कांस ॥ ४०१ ॥

ऐसें प्रेमाचेनि थावें । 

ध्यानचि ध्यानातें प्रसवे ।

पूर्णसिंधु हेलावे ।

 फुटती जैसे ॥ ४०२ ॥

किंबहुना यापरी । 

श्रीगुरुमूर्ती अंतरीं ।

भोगी आतां अवधारीं । 

बाह्यसेवा ॥ ४०३ ॥

तरी जिवीं ऐसे आवांके । 

म्हणे दास्य करीन निकें ।

जैसें गुरु कौतुकें । 

माग म्हणती ॥ ४०४ ॥

तैसिया साचा उपास्ती । 

गोसावी प्रसन्न होती ।

तेथ मी विनंती । 

ऐसी करीन ॥ ४०५ ॥

म्हणेन तुमचा देवा । 

परिवारु जो आघवा ।

तेतुलें रूपें होआवा । 

मीचि एकु ॥ ४०६ ॥

आणि उपकरतीं आपुलीं ।

 उपकरणें आथि जेतुलीं ।

माझीं रूपें तेतुलीं । 

होआवीं स्वामी ॥ ४०७ ॥

ऐसा मागेन वरु । 

तेथ हो म्हणती श्रीगुरु ।

मग तो परिवारु । 

मीचि होईन ॥ ४०८ ॥

उपकरणजात सकळिक । 

तें मीचि होईन एकैक ।

तेव्हां उपास्तीचें कवतिक । 

देखिजैल ॥ ४०९ ॥

गुरु बहुतांची माये । 

परी एकलौती होऊनि ठाये ।

तैसें करूनि आण वायें । 

कृपे तिये ॥ ४१० ॥

तया अनुरागा वेधु लावीं । 

एकपत्नीैव्रत घेववीं ।

क्षेत्रसंन्यासु करवीं । 

लोभाकरवीं ॥ ४११ ॥

चतुर्दिक्षु वारा । 

न लाहे निघों बाहिरा ।

तैसा गुरुकृपें पांजिरा । 

मीचि होईन ॥ ४१२ ॥

आपुलिया गुणांचीं लेणीं । 

करीन गुरुसेवे स्वामिणी ।

हें असो होईन गंवसणी । 

मीचि भक्तीसी ॥ ४१३ ॥

गुरुस्नेहाचिये वृष्टी । 

मी पृथ्वी होईन तळवटीं ।

ऐसिया मनोरथांचिया सृष्टी । 

अनंता रची ॥ ४१४ ॥

म्हणे श्रीगुरूंचें भुवन ।

 आपण मी होईन ।

आणि दास होऊनि करीन । 

दास्य तेथिंचें ॥ ४१५ ॥

निर्गमागमीं दातारें । 

जे वोलांडिजती उंबरे ।

ते मी होईन आणि द्वारें । 

द्वारपाळु ॥ ४१६ ॥

पाउवा मी होईन । 

तियां मीचि लेववीन ।

छत्र मी आणि करीन । 

बारीपण ॥ ४१७ ॥

मी तळ उपरु जाणविता ।

 चंवरु धरु हातु देता ।

स्वामीपुढें खोलता । 

होईन मी ॥ ४१८ ॥

मीचि होईन सागळा ।

 करूं सुईन गुरुळां ।

सांडिती तो नेपाळा । 

पडिघा मीचि ॥ ४१९ ॥

हडप मी वोळगेन । 

मीचि उगाळु घेईन ।

उळिग मी करीन । 

आंघोळीचें ॥ ४२० ॥

होईन गुरूंचें आसन । 

अलंकार परिधान ।

चंदनादि होईन । 

उपचार ते ॥ ४२१ ॥

मीचि होईन सुआरु । 

वोगरीन उपहारु ।

आपणपें श्रीगुरु । 

वोंवाळीन ॥ ४२२ ॥

जे वेळीं देवो आरोगिती । 

तेव्हां पांतीकरु मीचि पांतीं ।

मीचि होईन पुढती । 

देईन विडा ॥ ४२३ ॥

ताट मी काढीन । 

सेज मी झाडीन ।

चरणसंवाहन । 

मीचि करीन ॥ ४२४ ॥

सिंहासन होईन आपण । 

वरी श्रीगुरु करिती आरोहण ।

होईन पुरेपण । 

वोळगेचें ॥ ४२५ ॥

श्रीगुरूंचें मन । 

जया देईल अवधान ।

तें मी पुढां होईन । 

चमत्कारु ॥ ४२६ ॥

तया श्रवणाचे आंगणीं ।

 होईन शब्दांचिया आक्षौहिणी ।

स्पर्श होईन घसणी । 

आंगाचिया ॥ ४२७ ॥

श्रीगुरूंचे डोळे । 

अवलोकनें स्नेहाळें ।

पाहाती तियें सकळें । 

होईन रूपें ॥ ४२८ ॥

तिये रसने जो जो रुचेल ।

 तो तो रसु म्यां होईजैल ।

गंधरूपें कीजेल । 

घ्राणसेवा ॥ ४२९ ॥

एवं बाह्यमनोगत । 

श्रीगुरुसेवा समस्त ।

वेंटाळीन वस्तुजात । 

होऊनियां ॥ ४३० ॥

जंव देह हें असेल । 

तंव वोळगी ऐसी कीजेल ।

मग देहांतीं नवल । 

बुद्धि आहे ॥ ४३१ ॥

इये शरीरींची माती ।

 मेळवीन तिये क्षिती ।

जेथ श्रीचरण उभे ठाती । 

श्रीगुरूंचे ॥ ४३२ ॥

माझा स्वामी कवतिकें । 

स्पर्शीजति जियें उदकें ।

तेथ लया नेईन निकें । 

आपीं आप ॥ ४३३ ॥

श्रीगुरु वोंवाळिजती ।

 कां भुवनीं जे उजळिजती ।

तयां दीपांचिया दीप्तीं । 

ठेवीन तेज ॥ ४३४ ॥

चवरी हन विंजणा । 

तेथ लयो करीन प्राणा ।

मग आंगाचा वोळंगणा । 

होईन मी ॥ ४३५ ॥

जिये जिये अवकाशीं । 

श्रीगुरु असती परिवारेंसीं ।

आकाश लया आकाशीं । 

नेईन तिये ॥ ४३६ ॥

परी जीतु मेला न संडीं ।

 निमेषु लोकां न धाडीं ।

ऐसेनि गणावया कोडी । 

कल्पांचिया ॥ ४३७ ॥

येतुलेंवरी धिंवसा । 

जयाचिया मानसा ।

आणि करूनियांहि तैसा । 

अपारु जो ॥ ४३८ ॥

रात्र दिवस नेणे । 

थोडें बहु न म्हणें ।

म्हणियाचेनि दाटपणें । 

साजा होय ॥ ४३९ ॥

तो व्यापारु येणें नांवें । 

गगनाहूनि थोरावे ।

एकला करी आघवें । 

एकेचि काळीं ॥ ४४० ॥

हृदयवृत्ती पुढां । 

आंगचि घे दवडा ।

काज करी होडा । 

मानसेंशीं ॥ ४४१ ॥

एकादियां वेळा । 

श्रीगुरुचिया खेळा ।

लोण करी सकळा । 

जीविताचें ॥ ४४२ ॥

जो गुरुदास्यें कृशु ।

 जो गुरुप्रेमें सपोषु ।

गुरुआज्ञे निवासु । 

आपणचि जो ॥ ४४३ ॥

जो गुरु कुळें सुकुलीनु । 

जो गुरुबंधुसौजन्यें सुजनु ।

जो गुरुसेवाव्यसनें सव्यसनु । 

निरंतर ॥ ४४४ ॥

गुरुसंप्रदायधर्म । 

तेचि जयाचे वर्णाश्रम ।

गुरुपरिचर्या नित्यकर्म । 

जयाचें गा ॥ ४४५ ॥

गुरु क्षेत्र गुरु देवता । 

गुरु माय गुरु पिता ।

जो गुरुसेवेपरौता । 

मार्ग नेणें ॥ ४४६ ॥

श्रीगुरूचे द्वार । 

तें जयाचें सर्वस्व सार ।

गुरुसेवकां सहोदर । 

प्रेमें भजे ॥ ४४७ ॥

जयाचें वक्त्र । 

वाहे गुरुनामाचे मंत्र ।

गुरुवाक्यावांचूनि शास्त्र । 

हातीं न शिवे ॥ ४४८ ॥

शिवतलें गुरुचरणीं ।

 भलतैसें हो पाणी ।

तया सकळ तीर्थें आणी । 

त्रैलोक्यींचीं ॥ ४४९ ॥

श्रीगुरूचें उशिटें ।

 लाहे जैं अवचटें ।

तैं तेणें लाभें विटे । 

समाधीसी ॥ ४५० ॥

कैवल्यसुखासाठीं । 

परमाणु घे किरीटी ।

उधळती पायांपाठीं । 

चालतां जे ॥ ४५१ ॥

हें असो सांगावें किती ।

 नाहीं पारु गुरुभक्ती ।

परी गा उत्क्रांतमती । 

कारण हें ॥ ४५२ ॥

जया इये भक्तीची चाड । 

जया इये विषयींचें कोड ।

जो हे सेवेवांचून गोड । 

न मनी कांहीं ॥ ४५३ ॥

तो तत्त्वज्ञाचा ठावो । 

ज्ञाना तेणेंचि आवो ।

हें असो तो देवो । 

ज्ञान भक्तु ॥ ४५४ ॥

हें जाण पां साचोकारें । 

तेथ ज्ञान उघडेनि द्वारें ।

नांदत असे जगा पुरे । 

इया रीती ॥ ४५५ ॥

जिये गुरुसेवेविखीं । 

माझा जीव अभिलाखी ।

म्हणौनि सोयचुकी । 

बोली केली ॥ ४५६ ॥

एर्हौवीं असतां हातीं खुळा । 

भजनावधानीं आंधळा ।

परिचर्येलागीं पांगुळा- । 

पासूनि मंदु ॥ ४५७ ॥

गुरुवर्णनीं मुका ।

 आळशी पोशिजे फुका ।

परी मनीं आथि निका ।

 सानुरागु ॥ ४५८ ॥

तेणेंचि पैं कारणें । 

हें स्थूळ पोसणें ।

पडलें मज म्हणे । 

ज्ञानदेवो ॥ ४५९ ॥

परि तो बोलु उपसाहावा । 

आणि वोळगे अवसरु देयावा ।

आतां म्हणेन जी बरवा । 

ग्रंथार्थुचि ॥ ४६० ॥

परिसा परिसा श्रीकृष्णु ।

 जो भूतभारसहिष्णु ।

तो बोलतसे विष्णु । 

पार्थु ऐके ॥ ४६१ ॥

म्हणे शुचित्व गा ऐसें ।

 जयापाशीं दिसे ।

आंग मन जैसें । 

कापुराचें ॥ ४६२ ॥

कां रत्नासचें दळवाडें । 

तैसें सबाह्य चोखडें ।

आंत बाहेरि एकें पाडें । 

सूर्यु जैसा ॥ ४६३ ॥

बाहेरीं कर्में क्षाळला । 

भितरीं ज्ञानें उजळला ।

इहीं दोहीं परीं आला । 

पाखाळा एका ॥ ४६४ ॥

मृत्तिका आणि जळें ।

 बाह्य येणें मेळें ।

निर्मळु होय बोलें । 

वेदाचेनी ॥ ४६५ ॥

भलतेथ बुद्धीबळी । 

रजआरिसा उजळी ।

सौंदणी फेडी थिगळी । 

वस्त्रांचिया ॥ ४६६ ॥

किंबहुना इयापरी । 

बाह्य चोख अवधारीं ।

आणि ज्ञानदीपु अंतरीं । 

म्हणौनि शुद्ध ॥ ४६७ ॥

एर्हजवीं तरी पंडुसुता । 

आंत शुद्ध नसतां ।

बाहेरि कर्म तो तत्त्वतां । 

विटंबु गा ॥ ४६८ ॥

मृत जैसा शृंगारिला । 

गाढव तीर्थीं न्हाणिला ।

कडुदुधिया माखिला । 

गुळें जैसा ॥ ४६९ ॥

वोस गृहीं तोरण बांधिलें । 

कां उपवासी अन्नें लिंपिलें ।

कुंकुमसेंदुर केलें । 

कांतहीनेनें ॥ ४७० ॥

कळस ढिमाचे पोकळ । 

जळो वरील तें झळाळ ।

काय करूं चित्रींव फळ । 

आंतु शेण ॥ ४७१ ॥

तैसें कर्मवरिचिलेंकडां ।

 न सरे थोर मोलें कुडा ।

नव्हे मदिरेचा घडा । 

पवित्र गंगे ॥ ४७२ ॥

म्हणौनि अंतरीं ज्ञान व्हावें । 

मग बाह्य लाभेल स्वभावें ।

वरी ज्ञान कर्में संभवे । 

ऐसें कें जोडे ? ॥ ४७३ ॥

यालागी बाह्य विभागु । 

कर्में धुतला चांगु ।

आणि ज्ञानें फिटला वंगु । 

अंतरींचा ॥ ४७४ ॥

तेथ अंतर बाह्य गेले । 

निर्मळत्व एक जाहलें ।

किंबहुना उरलें । 

शुचित्वचि ॥ ४७५ ॥

म्हणौनि सद्भाव जीवगत । 

बाहेरी दिसती फांकत ।

जे स्फटिकगृहींचे डोलत । 

दीप जैसे ॥ ४७६ ॥

विकल्प जेणें उपजे । 

नाथिली विकृति निपजे ।

अप्रवृत्तीचीं बीजें । 

अंकुर घेती ॥ ४७७ ॥

तें आइके देखे अथवा भेटे । 

परी मनीं कांहींचि नुमटे ।

मेघरंगें न कांटे ।

 व्योम जैसें ॥ ४७८ ॥

एर्हंवीं इंद्रियांचेनि मेळें । 

विषयांवरी तरी लोळे ।

परी विकाराचेनि विटाळें ।

 लिंपिजेना ॥ ४७९ ॥

भेटलिया वाटेवरी । 

चोखी आणि माहारी ।

तेथ नातळें तियापरी । 

राहाटों जाणें ॥ ४८० ॥

कां पतिपुत्रांतें आलिंगी । 

एकचि ते तरुणांगी ।

तेथ पुत्रभावाच्या आंगीं । 

न रिगे कामु ॥ ४८१ ॥

तैसें हृदय चोख ।

 संकल्पविकल्पीं सनोळख ।

कृत्याकृत्य विशेख । 

फुडें जाणें ॥ ४८२ ॥

पाणियें हिरा न भिजे । 

आधणीं हरळु न शिजे ।

तैसी विकल्पजातें न लिंपिजे । 

मनोवृत्ती ॥ ४८३ ॥

तया नांव शुचिपण ।

 पार्था गा संपूर्ण ।

हें देखसी तेथ जाण । 

ज्ञान असे ॥ ४८४ ॥

आणि स्थिरता साचें ।

 घर रिगाली जयाचें ।

तो पुरुष ज्ञानाचें । 

आयुष्य गा ॥ ४८५ ॥

देह तरी वरिचिलीकडे ।

 आपुलिया परी हिंडे ।

परी बैसका न मोडे । 

मानसींची ॥ ४८६ ॥

वत्सावरूनि धेनूचें ।

 स्नेह राना न वचे ।

नव्हती भोग सतियेचे । 

प्रेमभोग ॥ ४८७ ॥

कां लोभिया दूर जाये । 

परी जीव ठेविलाचि ठाये ।

तैसा देहो चाळितां नव्हे । 

चळु चित्ता ॥ ४८८ ॥

जातया अभ्रासवें । 

जैसें आकाश न धांवे ।

भ्रमणचक्रीं न भंवे । 

ध्रुव जैसा ॥ ४८९ ॥

पांथिकाचिया येरझारा । 

सवें पंथु न वचे धनुर्धरा ।

कां नाहीं जेवीं तरुवरा । 

येणें जाणें ॥ ४९० ॥

तैसा चळणवळणात्मकीं ।

 असोनि ये पांचभौतिकीं ।

भूतोर्मी एकी । 

चळिजेना ॥ ४९१ ॥

वाहुटळीचेनि बळें ।

 पृथ्वी जैसी न ढळे ।

तैसा उपद्रव उमाळें । 

न लोटे जो ॥ ४९२ ॥

दैन्यदुःखीं न तपे । 

भवशोकीं न कंपे ।

देहमृत्यु न वासिपे । 

पातलेनी ॥ ४९३ ॥

आर्ति आशा पडिभरें । 

वय व्याधी गजरें ।

उजू असतां पाठिमोरें । 

नव्हे चित्त ॥ ४९४ ॥

निंदा निस्तेज दंडी । 

कामलोभा वरपडी ।

परी रोमा नव्हे वांकुडी । 

मानसाची ॥ ४९५ ॥

आकाश हें वोसरो । 

पृथ्वी वरि विरो ।

परि नेणे मोहरों । 

चित्तवृत्ती ॥ ४९६ ॥

हाती हाला फुलीं । 

पासवणा जेवीं न घाली ।

तैसा न लोटे दुर्वाक्यशेलीं । 

शेलिला सांता ॥ ४९७ ॥

क्षीरार्णवाचिया कल्लोळीं । 

कंपु नाहीं मंदराचळीं ।

कां आकाश न जळे जाळीं । 

वणवियाच्या ॥ ४९८ ॥

तैशा आल्या गेल्या ऊर्मी । 

नव्हे गजबज मनोधर्मीं ।

किंबहुना धैर्य क्षमी । 

कल्पांतींही ॥ ४९९ ॥

परी स्थैर्य ऐसी भाष । 

बोलिजे जे सविशेष ।

ते हे दशा गा देख । 

देखणया ॥ ५०० ॥

हें स्थैर्य निधडें । 

जेथ आंगें जीवें जोडे ।

तें ज्ञानाचें उघडें । 

निधान साचें ॥ ५०१ ॥

आणि इसाळु जैसा घरा ।

 कां दंदिया हतियेरा ।

न विसंबे भांडारा । 

बद्धकु जैसा ॥ ५०२ ॥

कां एकलौतिया बाळका- । 

वरि पडौनि ठाके अंबिका ।

मधुविषीं मधुमक्षिका । 

लोभिणी जैसी ॥ ५०३ ॥

अर्जुना जो यापरी । 

अंतःकरण जतन करी ।

नेदी उभें ठाकों द्वारीं । 

इंद्रियांच्या ॥ ५०४ ॥

म्हणे काम बागुल ऐकेल । 

हे आशा सियारी देखैल ।

तरि जीवा टेंकैल । 

म्हणौनि बिहे ॥ ५०५ ॥

बाहेरी धीट जैसी । 

दाटुगा पति कळासी ।

करी टेहणी तैसी । 

प्रवृत्तीसीं ॥ ५०६ ॥

सचेतनीं वाणेपणें । 

देहासकट आटणें ।

संयमावरीं करणें । 

बुझूनि घाली ॥ ५०७ ॥

मनाच्या महाद्वारीं । 

प्रत्याहाराचिया ठाणांतरीं ।

जो यम दम शरीरीं । 

जागवी उभे ॥ ५०८ ॥

आधारीं नाभीं कंठीं । 

बंधत्रयाचीं घरटीं ।

चंद्रसूर्य संपुटीं । 

सुये चित्त ॥ ५०९ ॥

समाधीचे शेजेपासीं । 

बांधोनि घाली ध्यानासी ।

चित्त चैतन्य समरसीं । 

आंतु रते ॥ ५१० ॥

अगा अंतःकरणनिग्रहो जो । 

तो हा हें जाणिजो ।

हा आथी तेथ विजयो । 

ज्ञानाचा पैं ॥ ५११ ॥

जयाची आज्ञा आपण । 

शिरीं वाहे अंतःकरण ।

मनुष्याकारें जाण । 

ज्ञानचि तो ॥ ५१२ ॥

इंद्रियार्थेषु वैराग्यमनहंकार एव च ।

जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम् ॥ ८ ॥

आणि विषयांविखीं ।

 वैराग्याची निकी ।

पुरवणी मानसीं कीं । 

जिती आथी ॥ ५१३ ॥

वमिलेया अन्ना ।

 लाळ न घोंटी जेवीं रसना ।

कांआंग न सूये आलिंगना । 

प्रेताचिया ॥ ५१४ ॥

विष खाणें नागवे । 

जळत घरीं न रिगवे ।

व्याघ्रविवरां न वचवे । 

वस्ती जेवीं ॥ ५१५ ॥

धडाडीत लोहरसीं । 

उडी न घालवे जैसी ।

न करवे उशी । 

अजगराची ॥ ५१६ ॥

अर्जुना तेणें पाडें । 

जयासी विषयवार्ता नावडे ।

नेदी इंद्रियांचेनि तोंडें । 

कांहींच जावों ॥ ५१७ ॥

जयाचे मनीं आलस्य । 

देही अतिकार्श्य ।

शमदमीं सौरस्य । 

जयासि गा ॥ ५१८ ॥

तपोव्रतांचा मेळावा । 

जयाच्या ठायीं पांडवा ।

युगांत जया गांवा- ।

 आंतु येतां ॥ ५१९ ॥

बहु योगाभ्यासीं हांव । 

विजनाकडे धांव ।

न साहे जो नांव । 

संघाताचें ॥ ५२० ॥

नाराचांचीं आंथुरणें । 

पूयपंकीं लोळणें ।

तैसें लेखी भोगणें । 

ऐहिकींचें ॥ ५२१ ॥

आणि स्वर्गातें मानसें ।

 ऐकोनि मानी ऐसें ।

कुहिलें पिशित जैसें । 

श्वानाचें कां ॥ ५२२ ॥

तें हें विषयवैराग्य । 

जें आत्मलाभाचें सभाग्य ।

येणें ब्रह्मानंदा योग्य । 

जीव होती ॥ ५२३ ॥

ऐसा उभयभोगीं त्रासु ।

 देखसी जेथ बहुवसु ।

तेथ जाण रहिवासु । 

ज्ञानाचा तूं ॥ ५२४ ॥

आणि सचाडाचिये परी । 

इष्टापूर्तें करी ।

परी केलेंपण शरीरीं । 

वसों नेदी ॥ ५२५ ॥

वर्णाश्रमपोषकें । 

कर्में नित्यनैमित्तिकें ।

तयामाजीं कांहीं न ठके । 

आचरतां ॥ ५२६ ॥

परि हें मियां केलें ।

 कीं हें माझेनि सिद्धी गेलें ।

ऐसें नाहीं ठेविलें । 

वासनेमाजीं ॥ ५२७ ॥

जैसें अवचितपणें । 

वायूसि सर्वत्र विचरणें ।

कां निरभिमान उदैजणें । 

सूर्याचें जैसें ॥ ५२८ ॥

कां श्रुति स्वभावता बोले । 

गंगा काजेंविण चाले ।

तैसें अवष्टंभहीन भलें । 

वर्तणें जयाचें ॥ ५२९ ॥

ऋतुकाळीं तरी फळती ।

 परी फळलों हें नेणती ।

तयां वृक्षांचिये ऐसी वृत्ती । 

कर्मीं सदा ॥ ५३० ॥

एवं मनीं कर्मीं बोलीं । 

जेथ अहंकारा उखी जाहली ।

एकावळीची काढिली । 

दोरी जैसी ॥ ५३१ ॥

संबंधेंवीण जैसीं । 

अभ्रें असती आकाशीं ।

देहीं कर्में तैसीं । 

जयासि गा ॥ ५३२ ॥

मद्यपाआंगींचें वस्त्र ।

 लेपाहातींचें शस्त्र ।

बैलावरी शास्त्र । 

बांधलें आहे ॥ ५३३ ॥

तया पाडें देहीं । 

जया मी आहे हे सेचि नाहीं ।

निरहंकारता पाहीं । 

तया नांव ॥ ५३४ ॥

हें संपूर्ण जेथें दिसे ।

 तेथेंचि ज्ञान असे ।

इयेविषीं अनारिसें । 

बोलों नये ॥ ५३५ ॥

आणि जन्ममृत्युजरादुःखें । 

व्याधिवार्धक्यकलुषें ।

तियें आंगा न येतां देखे ।

 दुरूनि जो ॥ ५३६ ॥

साधकु विवसिया । 

कां उपसर्गु योगिया ।

पावे उणेयापुरेया । 

वोथंबा जेवीं ॥ ५३७ ॥

वैर जन्मांतरींचें । 

सर्पा मनौनि न वचे ।

तेवीं अतीता जन्माचें । 

उणें जो वाहे ॥ ५३८ ॥

डोळां हरळ न विरे ।

 घाईं कोत न जिरे ।

तैसें काळींचें न विसरे । 

जन्मदुःख ॥ ५३९ ॥

म्हणे पूयगर्ते रिगाला । 

अहा मूत्ररंध्रें निघाला ।

कटा रे मियां चाटिला । 

कुचस्वेदु ॥ ५४० ॥

ऐस{ऐ}सिया परी । 

जन्माचा कांटाळा धरी ।

म्हणे आतां तें मी न करीं । 

जेणें ऐसें होय ॥ ५४१ ॥

हारी उमचावया । 

जुंवारी जैसा ये डाया ।

कीं वैरा बापाचेया । 

पुत्र जचे ॥ ५४२ ॥

मारिलियाचेनि रागें । 

पाठीचा जेवीं सूड मागें ।

तेणें आक्षेपें लागे । 

जन्मापाठीं ॥ ५४३ ॥

परी जन्मती ते लाज । 

न सांडी जयाचें निज ।

संभाविता निस्तेज । 

न जिरे जेवीं ॥ ५४४ ॥

आणि मृत्यु पुढां आहे । 

तोचि कल्पांतीं कां पाहे ।

परी आजीचि होये । 

सावधु जो ॥ ५४५ ॥

माजीं अथांव म्हणता ।

 थडियेचि पंडुसुता ।

पोहणारा आइता । 

कासे जेवीं ॥ ५४६ ॥

कां न पवतां रणाचा ठावो । 

सांभाळिजे जैसा आवो ।

वोडण सुइजे घावो । 

न लागतांचि ॥ ५४७ ॥

पाहेचा पेणा वाटवधा । 

तंव आजीचि होईजे सावधा ।

जीवु न वचतां औषधा । 

धांविजे जेवीं ॥ ५४८ ॥

येर्हनवीं ऐसें घडे । 

जो जळतां घरीं सांपडे ।

तो मग न पवाडे । 

कुहा खणों ॥ ५४९ ॥

चोंढिये पाथरु गेला ।

 तैसेनि जो बुडाला ।

तो बोंबेहिसकट निमाला । 

कोण सांगे ॥ ५५० ॥

म्हणौनि समर्थेंसीं वैर । 

जया पडिलें हाडखाइर ।

तो जैसा आठही पाहर । 

परजून असे ॥ ५५१ ॥

नातरी केळवली नोवरी ।

 का संन्यासी जियापरी ।

तैसा न मरतां जो करी । 

मृत्युसूचना ॥ ५५२ ॥

पैं गा जो ययापरी । 

जन्मेंचि जन्म निवारी ।

मरणें मृत्यु मारी । 

आपण उरे ॥ ५५३ ॥

तया घरीं ज्ञानाचें । 

सांकडें नाहीं साचें ।

जया जन्ममृत्युचें । 

निमालें शल्य ॥ ५५४ ॥

आणि तयाचिपरी जरा । 

न टेंकतां शरीरा ।

तारुण्याचिया भरा- । 

माजीं देखे ॥ ५५५ ॥

म्हणे आजिच्या अवसरीं । 

पुष्टि जे शरीरीं ।

ते पाहे होईल काचरी । 

वाळली जैसी ॥ ५५६ ॥

निदैव्याचे व्यवसाय । 

तैसे ठाकती हातपाय ।

अमंत्र्या राजाची परी आहे । 

बळा यया ॥ ५५७ ॥

फुलांचिया भोगा- ।

 लागीं प्रेम टांगा ।

तें करेयाचा गुडघा । 

तैसें होईल ॥ ५५८ ॥

वोढाळाच्या खुरीं ।

 आखरुआतें बुरी ।

ते दशा माझ्या शिरीं । 

पावेल गा ॥ ५५९ ॥

पद्मदळेंसी इसाळे ।

 भांडताति हे डोळे ।

ते होती पडवळें । 

पिकलीं जैसीं ॥ ५६० ॥

भंवईचीं पडळें । 

वोमथती सिनसाळे ।

उरु कुहिजैल जळें ।

 आंसुवाचेनि ॥ ५६१ ॥

जैसें बाभुळीचें खोड । 

गिरबडूनि जाती सरड ।

तैसें पिचडीं तोंड । 

सरकटिजैल ॥ ५६२ ॥

रांधवणी चुलीपुढें । 

पर्हे उन्मादती खातवडे ।

तैसींचि यें नाकाडें । 

बिडबिडती ॥ ५६३ ॥

तांबुलें वोंठ राऊं । 

हांसतां दांत दाऊं ।

सनागर मिरऊं । 

बोल जेणें ॥ ५६४ ॥

तयाचि पाहे या तोंडा । 

येईल जळंबटाचा लोंढा ।

इया उमळती दाढा । 

दातांसहित ॥ ५६५ ॥

कुळवाडी रिणें दाटली । 

कां वांकडिया ढोरें बैसलीं ।

तैसी नुठी कांहीं केली । 

जीभचि हे ॥ ५६६ ॥

कुसळें कोरडीं । 

वारेनि जाती बरडीं ।

तैसा आपदा तोंडीं । 

दाढियेसी ॥ ५६७ ॥

आषाढींचेनि जळें । 

जैसीं झिरपती शैलाचीं मौळें ।

तैसें खांडीहूनि लाळे । 

पडती पूर ॥ ५६८ ॥

वाचेसि अपवाडु ।

 कानीं अनुघडु ।

पिंड गरुवा माकडु । 

होईल हा ॥ ५६९ ॥

तृणाचें बुझवणें । 

आंदोळे वारेनगुणें ।

तैसें येईल कांपणें । 

सर्वांगासी ॥ ५७० ॥

पायां पडती वेंगडी । 

हात वळती मुरकुंडी ।

बरवपणा बागडी । 

नाचविजैल ॥ ५७१ ॥

मळमूत्रद्वारें ।

 होऊनि ठाती खोंकरें ।

नवसियें होती इतरें । 

माझियां निधनीं ॥ ५७२ ॥

देखोनि थुंकील जगु । 

मरणाचा पडैल पांगु ।

सोइरियां उबगु । 

येईल माझा ॥ ५७३ ॥

स्त्रियां म्हणती विवसी ।

 बाळें जाती मूर्छी ।

किंबहुना चिळसी । 

पात्र होईन ॥ ५७४ ॥

उभळीचा उजगरा । 

सेजारियां साइलिया घरा ।

शिणवील म्हणती म्हातारा । 

बहुतांतें हा ॥ ५७५ ॥

ऐसी वार्धक्याची सूचणी ।

 आपणिया तरुणपणीं ।

देखे मग मनीं । 

विटे जो गा ॥ ५७६ ॥

म्हणे पाहे हें येईल । 

आणि आतांचें भोगितां जाईल ।

मग काय उरेल । 

हितालागीं ? ॥ ५७७ ॥

म्हणौनि नाइकणें पावे । 

तंव आईकोनि घाली आघवें ।

पंगु न होता जावें । 

तेथ जाय ॥ ५७८ ॥

दृष्टी जंव आहे । 

तंव पाहावें तेतुलें पाहे ।

मूकत्वा आधीं वाचा वाहे । 

सुभाषितें ॥ ५७९ ॥

हात होती खुळे । 

हें पुढील मोटकें कळे ।

आणि करूनि घाली सकळें । 

दानादिकें ॥ ५८० ॥

ऐसी दशा येईल पुढें । 

तैं मन होईल वेडें ।

तंव चिंतूनि ठेवी चोखडें । 

आत्मज्ञान ॥ ५८१ ॥

जैं चोर पाहे झोंबती । 

तंव आजीचि रुसिजे संपत्ती ।

का झांकाझांकी वाती । 

न वचतां कीजे ॥ ५८२ ॥

तैसें वार्धक्य यावें । 

मग जें वायां जावें ।

तें आतांचि आघवें । 

सवतें करीं ॥ ५८३ ॥

आतां मोडूनि ठेलीं दुर्गें ।

 कां वळित धरिलें खगें ।

तेथ उपेक्षूनि जो निघे । 

तो नागवला कीं ? ॥ ५८४ ॥

तैसें वृद्धाप्य होये । 

आलेपण तें वायां जाये ।

जे तो शतवृद्ध आहे । 

नेणों कैंचा ॥ ५८५ ॥

झाडिलींचि कोळें झाडी ।

 तया न फळे जेवीं बोंडीं ।

जाहला अग्नि तरी राखोंडी । 

जाळील काई ? ॥ ५८६ ॥

म्हणौनि वार्धक्याचेनि आठवें । 

वार्धक्या जो नागवे ।

तयाच्या ठायीं जाणावें । 

ज्ञान आहे ॥ ५८७ ॥

तैसेंचि नाना रोग । 

पडिघाती ना जंव पुढां आंग ।

तंव आरोग्याचे उपेग । 

करूनि घाली ॥ ५८८ ॥

सापाच्या तोंडी । 

पडली जे उंडी ।

ते लाऊनि सांडी । 

प्रबुद्धु जैसा ॥ ५८९ ॥

तैसा वियोगें जेणें दुःखे । 

विपत्ति शोक पोखे ।

तें स्नेह सांडूनि सुखें । 

उदासु होय ॥ ५९० ॥

आणि जेणें जेणें कडे ।

 दोष सूतील तोंडें ।

तयां कर्मरंध्री गुंडे । 

नियमाचे दाटी ॥ ५९१ ॥

ऐस{ऐ}सिया आइती ।

 जयाची परी असती ।

तोचि ज्ञानसंपत्ती- । 

गोसावी गा ॥ ५९२ ॥

आतां आणीकही एक ।

 लक्षण अलौकिक ।

सांगेन आइक । 

धनंजया ॥ ५९३ ॥

असक्तिरनभिष्वंगः

 पुत्रदारगृहादिषु ।

नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥ ९ ॥

तरि जो या देहावरी ।

 उदासु ऐसिया परी ।

उखिता जैसा बिढारीं । 

बैसला आहे ॥ ५९४ ॥

कां झाडाची साउली । 

वाटे जातां मीनली ।

घरावरी तेतुली । 

आस्था नाहीं ॥ ५९५ ॥

साउली सरिसीच असे । 

परी असे हें नेणिजे जैसें ।

स्त्रियेचें तैसें । 

लोलुप्य नाहीं ॥ ५९६ ॥

आणि प्रजा जे जाली । 

तियें वस्ती कीर आलीं ।

कां गोरुवें बैसलीं । 

रुखातळीं ॥ ५९७ ॥

जो संपत्तीमाजी असतां ।

 ऐसा गमे पंडुसुता ।

जैसा कां वाटे जातां । 

साक्षी ठेविला ॥ ५९८ ॥

किंबहुना पुंसा । 

पांजरियामाजीं जैसा ।

वेदाज्ञेसी तैसा । 

बिहूनि असे ॥ ५९९ ॥

एर्हजवीं दारागृहपुत्रीं ।

 नाहीं जया मैत्री ।

तो जाण पां धात्री । 

ज्ञानासि गा ॥ ६०० ॥

महासिंधू जैसे । 

ग्रीष्मवर्षीं सरिसे ।

इष्टानिष्ट तैसें । 

जयाच्या ठायीं ॥ ६०१ ॥

कां तिन्ही काळ होतां । 

त्रिधा नव्हे सविता ।

तैसा सुखदुःखीं चित्ता । 

भेदु नाहीं ॥ ६०२ ॥

जेथ नभाचेनि पाडें । 

समत्वा उणें न पडे ।

तेथ ज्ञान रोकडें । 

वोळख तूं ॥ ६०३ ॥

मयि चानन्ययोगेन 

भक्तिरव्यभिचारिणी ।

विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ॥ १० ॥

आणि मीवांचूनि कांहीं । 

आणिक गोमटें नाहीं ।

ऐसा निश्चयोचि तिहीं । 

जयाचा केला ॥ ६०४ ॥

शरीर वाचा मानस । 

पियालीं कृतनिश्चयाचा कोश ।

एक मीवांचूनि वास । 

न पाहती आन ॥ ६०५ ॥

किंबहुना निकट निज । 

जयाचें जाहलें मज ।

तेणें आपणयां आम्हां सेज । 

एकी केली ॥ ६०६ ॥

रिगतां वल्लभापुढें । 

नाहीं आंगीं जीवीं सांकडें ।

तिये कांतेचेनि पाडें । 

एकसरला जो ॥ ६०७ ॥

मिळोनि मिळतचि असे । 

समुद्रीं गंगाजळ जैसें ।

मी होऊनि मज तैसें । 

सर्वस्वें भजती ॥ ६०८ ॥

सूर्याच्या होण्यां होईजे । 

कां सूर्यासवेंचि जाइजे ।

हें विकलेपण साजे । 

प्रभेसि जेवीं ॥ ६०९ ॥

पैं पाणियाचिये भूमिके । 

पाणी तळपे कौतुकें ।

ते लहरी म्हणती लौकिकें । 

एर्हतवीं तें पाणी ॥ ६१० ॥

जो अनन्यु यापरी । 

मी जाहलाहि मातें वरी ।

तोचि तो मूर्तधारी । 

ज्ञान पैं गा ॥ ६११ ॥

आणि तीर्थें धौतें तटें ।

 तपोवनें चोखटें ।

आवडती कपाटें । 

वसवूं जया ॥ ६१२ ॥

शैलकक्षांचीं कुहरें ।

 जळाशय परिसरें ।

अधिष्ठी जो आदरें । 

नगरा न ये ॥ ६१३ ॥

बहु एकांतावरी प्रीति । 

जया जनपदाची खंती ।

जाण मनुष्याकारें मूर्ती । 

ज्ञानाची तो ॥ ६१४ ॥

आणिकहि पुढती । 

चिन्हें गा सुमती ।

ज्ञानाचिये निरुती- । 

लागीं सांगों ॥ ६१५ ॥

अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं 

तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् ।

एतद्ज्ञा नमिति 

प्रोक्तमज्ञानं यदतोन्यथा ॥ ११ ॥

तरी परमात्मा ऐसें ।

 जें एक वस्तु असे ।

तें जया दिसें । 

ज्ञानास्तव ॥ ६१६ ॥

तें एकवांचूनि आनें । 

जियें भवस्वर्गादि ज्ञानें ।

तें अज्ञान ऐसा मनें । 

निश्चयो केला ॥ ६१७ ॥

स्वर्गा जाणें हें सांडी । 

भवविषयीं कान झाडी ।

दे अध्यात्मज्ञानीं बुडी । 

सद्भावाची ॥ ६१८ ॥

भंगलिये वाटे ।

 शोधूनिया अव्हांटे ।

निघिजे जेवीं नीटें । 

राजपंथें ॥ ६१९ ॥

तैसें ज्ञानजातां करी । 

आघवेंचि एकीकडे सारी ।

मग मन बुद्धि मोहरी । 

अध्यात्मज्ञानीं ॥ ६२० ॥

म्हणे एक हेंचि आथी ।

 येर जाणणें ते भ्रांती ।

ऐसी निकुरेंसी मती । 

मेरु होय ॥ ६२१ ॥

एवं निश्चयो जयाचा । 

द्वारीं आध्यात्मज्ञानाचा ।

ध्रुव देवो गगनींचा । 

तैसा राहिला ॥ ६२२ ॥

तयाच्या ठायीं ज्ञान । 

या बोला नाहीं आन ।

जे ज्ञानीं बैसलें मन । 

तेव्हांचि तें तो मी ॥ ६२३ ॥

तरी बैसलेपणें जें होये ।

 बैसतांचि बोलें न होये ।

तरी ज्ञाना तया आहे । 

सरिसा पाडु ॥ ६२४ ॥

आणि तत्त्वज्ञान निर्मळ ।

 फळे जें एक फळ ।

तें ज्ञेयही वरी सरळ । 

दिठी जया ॥ ६२५ ॥

एर्हजवीं बोधा आलेनि ज्ञानें । 

जरी ज्ञेय न दिसेचि मनें ।

तरी ज्ञानलाभुही न मने । 

जाहला सांता ॥ ६२६ ॥

आंधळेनि हातीं दिवा । 

घेऊनि काय करावा ? ।

तैसा ज्ञाननिश्चयो आघवा । 

वायांचि जाय ॥ ६२७ ॥

जरि ज्ञानाचेनि प्रकाशें ।

 परतत्त्वीं दिठी न पैसे ।

ते स्फूर्तीचि असे ।

 अंध होऊनी ॥ ६२८ ॥

म्हणौनि ज्ञान जेतुलें दावीं ।

 तेतुली वस्तुचि आघवी ।

तें देखे ऐशी व्हावी । 

बुद्धि चोख ॥ ६२९ ॥

यालागीं ज्ञानें निर्दोखें ।

 दाविलें ज्ञेय देखे ।

तैसेनि उन्मेखें । 

आथिला जो ॥ ६३० ॥

जेवढी ज्ञानाची वृद्धी । 

तेवढीच जयाची बुद्धी ।

तो ज्ञान हे शब्दीं । 

करणें न लगे ॥ ६३१ ॥

पैं ज्ञानाचिये प्रभेसवें । 

जयाची मती ज्ञेयीं पावे ।

तो हातधरणिया शिवे । 

परतत्त्वातें ॥ ६३२ ॥

तोचि ज्ञान हें बोलतां । 

विस्मो कवण पंडुसुता ? ।

काय सवितयातें सविता । 

म्हणावें असें ? ॥ ६३३ ॥

तंव श्रोतें म्हणती असो । 

न सांगें तयाचा अतिसो ।

ग्रंथोक्ती तेथ आडसो । 

घालितोसी कां ? ॥ ६३४ ॥

तुझा हाचि आम्हां थोरु । 

वक्तृत्वाचा पाहुणेरु ।

जे ज्ञानविषो फारु । 

निरोपिला ॥ ६३५ ॥

रसु होआवा अतिमात्रु । 

हा घेतासि कविमंत्रु ।

तरी अवंतूनि शत्रु । 

करितोसि कां गा ? ॥ ६३६ ॥

ठायीं बैसतिये वेळे । 

जे रससोय घेऊनि पळे ।

तियेचा येरु वोडव मिळे । 

कोणा अर्था ? ॥ ६३७ ॥

आघवाचि विषयीं भादी । 

परी सांजवणीं टेंकों नेदी ।

ते खुरतोडी नुसधी । 

पोषी कवण ? ॥ ६३८ ॥

तैसी ज्ञानीं मती न फांके । 

येर जल्पती नेणों केतुकें ।

परि तें असो निकें । 

केलें तुवां ॥ ६३९ ॥

जया ज्ञानलेशोद्देशें ।

 कीजती योगादि सायासें ।

तें धणीचें आथी तुझिया ऐसें । 

निरूपण ॥ ६४० ॥

अमृताची सातवांकुडी ।

 लागो कां अनुघडी ।

सुखाच्या दिवसकोडी । 

गणिजतु कां ॥ ६४१ ॥

पूर्णचंद्रेंसीं राती । 

युग एक असोनि पहाती ।

तरी काय पाहात आहाती । 

चकोर ते ? ॥ ६४२ ॥

तैसें ज्ञानाचें बोलणें । 

आणि येणें रसाळपणें ।

आतां पुरे कोण म्हणे ? । 

आकर्णितां ॥ ६४३ ॥

आणि सभाग्यु पाहुणा ये ।

 सुभगाचि वाढती होये ।

तैं सरों नेणें रससोये । 

ऐसें आथी ॥ ६४४ ॥

तैसा जाहला प्रसंगु । 

जे ज्ञानीं आम्हांसि लागु ।

आणि तुजही अनुरागु । 

आथि तेथ ॥ ६४५ ॥

म्हणौनि यया वाखाणा- ।

 पासीं से आली चौगुणा ।

ना म्हणों नयेसि देखणा ? ।

 होसी ज्ञानी ॥ ६४६ ॥

तरी आतां ययावरी ।

 प्रज्ञेच्या माजघरीं ।

पदें साच करीं । 

निरूपणीं ॥ ६४७ ॥

या संतवाक्यासरिसें । 

म्हणितलें निवृत्तिदासें ।

माझेंही जी ऐसें । 

मनोगत ॥ ६४८ ॥

यावरी आतां तुम्हीं ।

 आज्ञापिला स्वामी ।

तरी वायां वागू मी । 

वाढों नेदी ॥ ६४९ ॥

एवं इयें अवधारा । 

ज्ञानलक्षणें अठरा ।

श्रीकृष्णें धनुर्धरा । 

निरूपिली ॥ ६५० ॥

मग म्हणें या नांवें ।

 ज्ञान एथ जाणावें ।

हे स्वमत आणि आघवें । 

ज्ञानियेही म्हणती ॥ ६५१ ॥

करतळावरी वाटोळा । 

डोलतु देखिजे आंवळा ।

तैसें ज्ञान आम्हीं डोळां । 

दाविलें तुज ॥ ६५२ ॥

आतां धनंजया महामती ।

 अज्ञान ऐसी वदंती ।

तेंही सांगों व्यक्ती । 

लक्षणेंसीं ॥ ६५३ ॥

एर्हीवीं ज्ञान फुडें जालिया । 

अज्ञान जाणवे धनंजया ।

जें ज्ञान नव्हे तें अपैसया । 

अज्ञानचि ॥ ६५४ ॥

पाहें पां दिवसु आघवा सरे । 

मग रात्रीची वारी उरे ।

वांचूनि कांहीं तिसरें । 

नाहीं जेवीं ॥ ६५५ ॥

तैसें ज्ञान जेथ नाहीं ।

 तेंचि अज्ञान पाहीं ।

तरी सांगों कांहीं कांहीं । 

चिन्हें तियें ॥ ६५६ ॥

तरी संभावने जिये । 

जो मानाची वाट पाहे ।

सत्कारें होये । 

तोषु जया ॥ ६५७ ॥

गर्वें पर्वताचीं शिखरें । 

तैसा महत्त्वावरूनि नुतरे ।

तयाचिया ठायीं पुरे । 

अज्ञान आहे ॥ ६५८ ॥

आणि स्वधर्माची मांगळी ।

 बांधे वाचेच्या पिंपळीं ।

उभिला जैसा देउळीं । 

जाणोनि कुंचा ॥ ६५९ ॥

घाली विद्येचा पसारा । 

सूये सुकृताचा डांगोरा ।

करी तेतुलें मोहरा । 

स्फीतीचिया ॥ ६६० ॥

आंग वरिवरी चर्ची । 

जनातें अभ्यर्चितां वंची ।

तो जाण पां अज्ञानाची । 

खाणी एथ ॥ ६६१ ॥

आणि वन्ही वनीं विचरे । 

तेथ जळती जैसीं जंगमें स्थावरें ।

तैसें जयाचेनि आचारें । 

जगा दुःख ॥ ६६२ ॥

कौतुकें जें जें जल्पे । 

तें साबळाहूनि तीख रुपे ।

विषाहूनि संकल्पें । 

मारकु जो ॥ ६६३ ॥

तयातें बहु अज्ञान । 

तोचि अज्ञानाचें निधान ।

हिंसेसि आयतन । 

जयाचें जिणें ॥ ६६४ ॥

आणि फुंकें भाता फुगे । 

रेचिलिया सवेंचि उफगे ।

तैसा संयोगवियोगें । 

चढे वोहटे ॥ ६६५ ॥

पडली वारयाचिया वळसा ।

 धुळी चढे आकाशा ।

हरिखा वळघे तैसा । 

स्तुतीवेळे ॥ ६६६ ॥

निंदा मोटकी आइके । 

आणि कपाळ धरूनि ठाके ।

थेंबें विरे वारोनि शोखे । 

चिखलु जैसा ॥ ६६७ ॥

तैसा मानापमानीं होये । 

जो कोण्हीचि उर्मी न साहे ।

तयाच्या ठायीं आहे । 

अज्ञान पुरें ॥ ६६८ ॥

आणि जयाचिया मनीं गांठी । 

वरिवरी मोकळी वाचा दिठी ।

आंगें मिळे जीवें पाठीं । 

भलतया दे ॥ ६६९ ॥

व्याधाचे चारा घालणें । 

तैसें प्रांजळ जोगावणें ।

चांगाचीं अंतःकरणें । 

विरु करी ॥ ६७० ॥

गार शेवाळें गुंडाळली । 

कां निंबोळी जैसी पिकली ।

तैसी जयाची भली । 

बाह्य क्रिया ॥ ६७१ ॥

अज्ञान तयाचिया ठायीं । 

ठेविलें असे पाहीं ।

याबोला आन नाहीं । 

सत्य मानीं ॥ ६७२ ॥

आणि गुरुकुळीं लाजे ।

 जो गुरुभक्ती उभजे ।

विद्या घेऊनि माजे । 

गुरूसींचि जो ॥ ६७३ ॥

तयाचें नाम घेणें । 

तें वाचे शूद्रान्न होणें ।

परी घडलें लक्षणें । 

बोलतां इयें ॥ ६७४ ॥

आता गुरुभक्तांचें नांव घेवों ।

 तेणें वाचेसि प्रायश्चित देवों ।

गुरुसेवका नांव पावों । 

सूर्यु जैसा ॥ ६७५ ॥

येतुलेनि पांगु पापाचा ।

 निस्तरेल हे वाचा ।

जो गुरुतल्पगाचा ।

 नामीं आला ॥ ६७६ ॥

हा ठायवरी । 

तया नामाचें भय हरी ।

मग म्हणे अवधारीं ।

 आणिकें चिन्हें ॥ ६७७ ॥

तरि आंगें कर्में ढिला । 

जो मनें विकल्पें भरला ।

अडवींचा अवगळला । 

कुहा जैसा ॥ ६७८ ॥

तया तोंडीं कांटिवडे । 

आंतु नुसधीं हाडें ।

अशुचि तेणें पाडें । 

सबाह्य जो ॥ ६७९ ॥

जैसें पोटालागीं सुणें । 

उघडें झांकलें न म्हणे ।

तैसें आपलें परावें नेणे । 

द्रव्यालागीं ॥ ६८० ॥

इया ग्रामसिंहाचिया ठायीं । 

जैसा मिळणी ठावो अठावो नाहीं ।

तैसा स्त्रीविषयीं कांहीं । 

विचारीना ॥ ६८१ ॥

कर्माचा वेळु चुके । 

कां नित्य नैमित्तिक ठाके ।

तें जया न दुखे । 

जीवामाजीं ॥ ६८२ ॥

पापी जो निसुगु । 

पुण्याविषयीं अतिनिलागु ।

जयाचिया मनीं वेगु । 

विकल्पाचा ॥ ६८३ ॥

तो जाण निखिळा । 

अज्ञानाचा पुतळा ।

जो बांधोनि असे डोळां । 

वित्ताशेतें ॥ ६८४ ॥

आणि स्वार्थें अळुमाळें ।

 जो धैर्यापासोनि चळे ।

जैसें तृणबीज ढळे । 

मुंगियेचेनी ॥ ६८५ ॥

पावो सूदलिया सवें । 

जैसें थिल्लर कालवे ।

तैसा भयाचेनि नांवें । 

गजबजे जो ॥ ६८६ ॥

मनोरथांचिया धारसा । 

वाहणें जयाचिया मानसा ।

पूरीं पडिला जैसा । 

दुधिया पाहीं ॥ ६८७ ॥

वायूचेनि सावायें ।

 धू दिगंतरा जाये ।

दुःखवार्ता होये । 

तसें जया ॥ ६८८ ॥

वाउधणाचिया परी । 

जो आश्रो कहींचि न धरी ।

क्षेत्रीं तीर्थीं पुरीं । 

थारों नेणे ॥ ६८९ ॥

कां मातलिया सरडा । 

पुढती बुडुख पुढती शेंडा ।

हिंडणवारा कोरडा । 

तैसा जया ॥ ६९० ॥

जैसा रोविल्याविणें । 

रांजणु थारों नेणे ।

तैसा पडे तैं राहणें । 

एर्हुवीं हिंडे ॥ ६९१ ॥

तयाच्या ठायीं उदंड ।

 अज्ञान असे वितंड ।

जो चांचल्यें भावंड । 

मर्कटाचें ॥ ६९२ ॥

आणि पैं गा धनुर्धरा । 

जयाचिया अंतरा ।

नाहीं वोढावारा । 

संयमाचा ॥ ६९३ ॥

लेंडिये आला लोंढा । 

न मनी वाळुवेचा वरवंडा ।

तैसा निषेधाचिया तोंडा । 

बिहेना जो ॥ ६९४ ॥

व्रतातें आड मोडी । 

स्वधर्मु पायें वोलांडी ।

नियमाची आस तोडी । 

जयाची क्रिया ॥ ६९५ ॥

नाहीं पापाचा कंटाळा । 

नेणें पुण्याचा जिव्हाळा ।

लाजेचा पेंडवळा । 

खाणोनि घाली ॥ ६९६ ॥

कुळेंसीं जो पाठमोरा । 

वेदाज्ञेसीं दुर्हाव ।

कृत्याकृत्यव्यापारा । 

निवाडु नेणे ॥ ६९७ ॥

वसू जैसा मोकाटु । 

वारा जैसा अफाटु ।

फुटला जैसा पाटु । 

निर्जनीं ॥ ६९८ ॥

आंधळें हातिरूं मातलें ।

 कां डोंगरीं जैसें पेटलें ।

तैसें विषयीं सुटलें । 

चित्त जयाचें ॥ ६९९ ॥

पैं उबधडां काय न पडे ।

 मोकाटु कोणां नातुडे ।

ग्रामद्वारींचे आडें । 

नोलांडी कोण ॥ ७०० ॥

जैसें सत्रीं अन्न जालें ।

 कीं सामान्या बीक आलें ।

वाणसियेचें उभलें । 

कोण न रिगे ? ॥ ७०१ ॥

तैसें जयाचें अंतःकरण ।

 तयाच्या ठायीं संपूर्ण ।

अज्ञानाची जाण । 

ऋद्धि आहे ॥ ७०२ ॥

आणि विषयांची गोडी ।

 जो जीतु मेला न संडी ।

स्वर्गींही खावया जोडी । 

येथूनिची ॥ ७०३ ॥

जो अखंड भोगा जचे । 

जया व्यसन काम्यक्रियेचें ।

मुख देखोनि विरक्ताचें । 

सचैल करी ॥ ७०४ ॥

विषो शिणोनि जाये । 

परि न शिणे सावधु नोहे ।

कुहीला हातीं खाये । 

कोढी जैसा ॥ ७०५ ॥

खरी टेंकों नेदी उडे । 

लातौनि फोडी नाकाडें ।

तर्हीे जेवीं न काढे । 

माघौता खरु ॥ ७०६ ॥

तैसा जो विषयांलागीं । 

उडी घाली जळतिये आगीं ।

व्यसनाची आंगीं । 

लेणीं मिरवी ॥ ७०७ ॥

फुटोनि पडे तंव ।

 मृग वाढवी हांव ।

परी न म्हणे ते माव । 

रोहिणीची ॥ ७०८ ॥

तैसा जन्मोनि मृत्यूवरी । 

विषयीं त्रासितां बहुतीं परीं ।

तर्हीज त्रासु नेघे धरी । 

अधिक प्रेम ॥ ७०९ ॥

पहिलिये बाळदशे ।

 आई बा हेंचि पिसें ।

तें सरे मग स्त्रीमांसें । 

भुलोनि ठाके ॥ ७१० ॥

मग स्त्री भोगितां थावों । 

वृद्धाप्य लागे येवों ।

तेव्हां तोचि प्रेमभावो । 

बाळकांसि आणी ॥ ७११ ॥

आंधळें व्यालें जैसें । 

तैसा बाळें परिवसे ।

परि जीवें मरे तों न त्रासे । 

विषयांसि जो ॥ ७१२ ॥

जाण तयाच्या ठायीं । 

अज्ञानासि पारु नाहीं ।

आतां आणीक कांहीं । 

चिन्हें सांगों ॥ ७१३ ॥

तरि देह हाचि आत्मा ।

 ऐसेया जो मनोधर्मा ।

वळघोनियां कर्मा । 

आरंभु करी ॥ ७१४ ॥

आणि उणें कां पुरें । 

जें जें कांहीं आचरे ।

तयाचेनि आविष्करें । 

कुंथों लागे ॥ ७१५ ॥

डोईये ठेविलेनि भोजें ।

 देवलविसें जेवीं फुंजे ।

तैसा विद्यावयसा माजे । 

उताणा चाले ॥ ७१६ ॥

म्हणे मीचि एकु आथी ।

 माझ्यांचि घरीं संपत्ती ।

माझी आचरती रीती । 

कोणा आहे ॥ ७१७ ॥

नाहीं माझेनि पाडें वाडु ।

 मी सर्वज्ञ एकचि रूढु ।

ऐसा गर्वतुष्टीगंडु । 

घेऊनि ठाके ॥ ७१८ ॥

व्याधि लागलिया माणुसा ।

 नयेचि भोग दाऊं जैसा ।

निकें न साहे जो तैसा । 

पुढिलांचें ॥ ७१९ ॥

पैं गुण तेतुला खाय । 

स्नेह कीं जाळितु जाय ।

जेथ ठेविजे तेथ होय । 

मसी{ऐ}सें ॥ ७२० ॥

जीवनें शिंपिला तिडपिडी । 

विजिला प्राण सांडीं ।

लागला तरी काडी । 

उरों नेदी ॥ ७२१ ॥

आळुमाळ प्रकाशु करी ।

 तेतुलेनीच उबारा धरी ।

तैसिया दीपाचि परी । 

सुविद्यु जो ॥ ७२२ ॥

औषधाचेनि नांवें अमृतें ।

 जैसा नवज्वरु आंबुथे ।

कां विषचि होऊनि परतें । 

सर्पा दूध ॥ ७२३ ॥

तैसा सद्गुहणीं मत्सरु । 

व्युत्पत्ती अहंकारु ।

तपोज्ञानें अपारु । 

ताठा चढे ॥ ७२४ ॥

अंत्यु राणिवे बैसविला । 

आरें धारणु गिळिला ।

तैसा गर्वें फुगला । 

देखसी जो ॥ ७२५ ॥

जो लाटणें ऐसा न लवे ।

 पाथरु तेवीं न द्रवे ।

गुणियासि नागवे । 

फोडसें जैसें ॥ ७२६ ॥

किंबहुना तयापाशी । 

अज्ञान आहे वाढीसीं ।

हें निकरें गा तुजसीं । 

बोलत असों ॥ ७२७ ॥

आणीकही धनंजया । 

जो गृहदेह सामग्रिया ।

न देखे कालचेया । 

जन्मातें गा ॥ ७२८ ॥

कृतघ्ना उपकारु केला ।

 कां चोरा व्यवहारु दिधला ।

निसुगु स्तविला । 

विसरे जैसा ॥ ७२९ ॥

वोढाळितां लाविलें । 

तें तैसेंच कान पूंस वोलें ।

कीं पुढती वोढाळुं आलें । 

सुणें जैसें ॥ ७३० ॥

बेडूक सापाचिया तोंडीं ।

 जातसे सबुडबुडीं ।

तो मक्षिकांचिया कोडीं । 

स्मरेना कांहीं ? ॥ ७३१ ॥

तैसीं नवही द्वारें स्रवती । 

आंगीं देहाची लुती जिती ।

जेणें जाली तें चित्तीं । 

सलेना जया ॥ ७३२ ॥

मातेच्या उदरकुहरीं । 

पचूनि विष्ठेच्या दाथरीं ।

जठरीं नवमासवरी । 

उकडला जो ॥ ७३३ ॥

तें गर्भींची जे व्यथा । 

कां जें जालें उपजतां ।

तें कांहींचि सर्वथा । 

नाठवी जो ॥ ७३४ ॥

मलमूत्रपंकीं । 

जे लोळतें बाळ अंकीं ।

तें देखोनि जो न थुंकीं । 

त्रासु नेघे ॥ ७३५ ॥

कालचि ना जन्म गेलें ।

 पाहेचि पुढती आलें ।

ऐसें हें कांहीं वाटलें । 

नाहीं जया ॥ ७३६ ॥

आणि पैं तयाची परी ।

 जीविताची फरारी ।

देखोनि जो न करी । 

मृत्युचिंता ॥ ७३७ ॥

जिणेयाचेनि विश्वासें ।

 मृत्यु एक एथ असे ।

हें जयाचेनि मानसें । 

मानिजेना ॥ ७३८ ॥

अल्पोदकींचा मासा । 

हें नाटे ऐसिया आशा ।

न वचेचि कां जैसा ।

 अगाध डोहां ॥ ७३९ ॥

कां गोरीचिया भुली । 

मृग व्याधा दृष्टी न घाली ।

गळु न पाहतां गिळिली । 

उंडी मीनें ॥ ७४० ॥

दीपाचिया झगमगा ।

 जाळील हें पतंगा ।

नेणवेचि पैं गा । 

जयापरी ॥ ७४१ ॥

गव्हारु निद्रासुखें । 

घर जळत असे तें न देखे ।

नेणतां जेंवी विखें । 

रांधिलें अन्न ॥ ७४२ ॥

तैसा जीविताचेनि मिषें ।

 हा मृत्युचि आला असे ।

हें नेणेचि राजसें । 

सुखें जो गा ॥ ७४३ ॥

शरीरींचीं वाढी । 

अहोरात्रांची जोडी ।

विषयसुखप्रौढी । 

साचचि मानी ॥ ७४४ ॥

परी बापुडा ऐसें नेणे । 

जें वेश्येचें सर्वस्व देणें ।

तेंचि तें नागवणें । 

रूप एथ ॥ ७४५ ॥

संवचोराचें साजणें ।

 तेंचि तें प्राण घेणें ।

लेपा स्नपन करणें । 

तोचि नाशु ॥ ७४६ ॥

पांडुरोगें आंग सुटलें । 

तें तयाचि नांवे खुंटलें ।

तैसें नेणें भुललें । 

आहारनिद्रा ॥ ७४७ ॥

सन्मुख शूला । 

धांवतया पायें चपळा ।

प्रतिपदीं ये जवळा । 

मृत्यु जेवीं ॥ ७४८ ॥

तेवीं देहा जंव जंव वाढु । 

जंव जंव दिवसांचा पवाडु ।

जंव जंव सुरवाडु । 

भोगांचा या ॥ ७४९ ॥

तंव तंव अधिकाधिकें । 

मरण आयुष्यातें जिंके ।

मीठ जेवीं उदकें । 

घांसिजत असे ॥ ७५० ॥

तैसें जीवित्व जाये । 

तयास्तव काळु पाहे ।

हें हातोहातींचें नव्हे । 

ठाउकें जया ॥ ७५१ ॥

किंबहुना पांडवा ।

 हा आंगींचा मृत्यु नीच नवा ।

न देखे जो मावा। 

विषयांचिया ॥ ७५२ ॥

तो अज्ञानदेशींचा रावो । 

या बोला महाबाहो।

न पडे गा ठावो । 

आणिकांचा ॥ ७५३ ॥

पैं जीविताचेनि तोखें । 

जैसा कां मृत्यु न देखे ।

तैसाचि तारुण्ये पोखें । 

जरा न गणी ॥ ७५४ ॥

कडाडीं लोटला गाडा ।

 कां शिखरौनि सुटला धोंडा ।

तैसा न देखे जो पुढां । 

वार्धक्य आहे ॥ ७५५ ॥

कां आडवोहळा पाणी आलें । 

कां जैसे म्हैसयाचें झुंज मातलें ।

तैसें तारुण्याचे चढलें । 

भुररें जया ॥ ७५६ ॥

पुष्टि लागे विघरों । 

कांति पाहे निसरों ।

मस्तक आदरीं शिरों- । 

भागीं कंप ॥ ७५७ ॥

दाढी साउळ धरी । 

मान हालौनि वारी ।

तरी जो करी । 

मायेचा पैसु ॥ ७५८ ॥

पुढील उरीं आदळे । 

तंव न देखे जेवीं आंधळें ।

कां डोळ्यावरलें निगळे । 

आळशी तोषें ॥ ७५९ ॥

तैसें तारुण्य आजिचें । 

भोगितां वृद्धाप्य पाहेचें ।

न देखे तोचि साचें । 

अज्ञानु गा ॥ ७६० ॥

देखे अक्षमें कुब्जें । 

कीं विटावूं लागे फुंजें ।

परी न म्हणे पाहे माझें । 

ऐसेंचि भवे ॥ ७६१ ॥

आणि आंगीं वृद्धाप्यतेची ।

 संज्ञा ये मरणाची ।

परी जया तारुण्याची । 

भुली न फिटे ॥ ७६२ ॥

तो अज्ञानाचें घर । 

हें साचचि घे उत्तर ।

तेवींचि परियेसीं थोर । 

चिन्हें आणिक ॥ ७६३ ॥

तरि वाघाचिये अडवे । 

एक वेळ आला चरोनि दैवें ।

तेणें विश्वासें पुढती धांवे । 

वसू जैसा ॥ ७६४ ॥

कां सर्पघराआंतु । 

अवचटें ठेवा आणिला स्वस्थु ।

येतुलियासाठीं निश्चितु । 

नास्तिकु होय ॥ ७६५ ॥

तैसेनि अवचटें हें । 

एकदोनी वेळां लाहे ।

एथ रोग एक आहे ।

 हें मानीना जो ॥ ७६६ ॥

वैरिया नीद आली । 

आतां द्वंद्वें माझीं सरलीं ।

हें मानी तो सपिली । 

मुकला जेवीं ॥ ७६७ ॥

तैसी आहारनिद्रेची उजरी । 

रोग निवांतु जोंवरी ।

तंव जो न करी ।

 व्याधी चिंता ॥ ७६८ ॥

आणि स्त्रीपुत्रादिमेळें । 

संपत्ति जंव जंव फळे ।

तेणें रजें डोळे । 

जाती जयाचे ॥ ७६९ ॥

सवेंचि वियोगु पडैल । 

विळौनी विपत्ति येईल ।

हें दुःख पुढील । 

देखेना जो ॥ ७७० ॥

तो अज्ञान गा पांडवा । 

आणि तोही तोचि जाणावा ।

जो इंद्रियें अव्हासवा । 

चारी एथ ॥ ७७१ ॥

वयसेचेनि उवायें । 

संपत्तीचेनि सावायें ।

सेव्यासेव्य जाये । 

सरकटितु ॥ ७७२ ॥

न करावें तें करी । 

असंभाव्य मनीं धरी ।

चिंतू नये तें विचारी । 

जयाची मती ॥ ७७३ ॥

रिघे जेथ न रिघावें । 

मागे जें न घ्यावें ।

स्पर्शे जेथ न लागावें ।

 आंग मन ॥ ७७४ ॥

न जावें तेथ जाये । 

न पाहावें तें जो पाहे ।

न खावें तें खाये । 

तेवींचि तोषे ॥ ७७५ ॥

न धरावा तो संगु । 

न लागावें तेथ लागु ।

नाचरावा तो मार्गु । 

आचरे जो ॥ ७७६ ॥

नायकावें तें आइके । 

न बोलावें तें बके ।

परी दोष होतील हें न देखे । 

प्रवर्ततां ॥ ७७७ ॥

आंगा मनासि रुचावें । 

येतुलेनि कृत्याकृत्य नाठवें ।

जो करणेयाचेनि नांवें । 

भलतेंचि करी ॥ ७७८ ॥

परि पाप मज होईल । 

कां नरकयातना येईल ।

हें कांहींचि पुढील । 

देखेना जो ॥ ७७९ ॥

तयाचेनि आंगलगें । 

अज्ञान जगीं दाटुगें ।

जें सज्ञानाही संगें । 

झोंबों सके ॥ ७८० ॥

परी असो हें आइक । 

अज्ञान चिन्हें आणिक ।

जेणें तुज सम्यक् । 

जाणवे तें ॥ ७८१ ॥

तरी जयाची प्रीति पुरी । 

गुंतली देखसी घरीं ।

नवगंधकेसरीं । 

भ्रमरी जैशी ॥ ७८२ ॥

साकरेचिया राशी ।

 बैसली नुठे माशी ।

तैसेनि स्त्रीचित्त आवेशीं । 

जयाचें मन ॥ ७८३ ॥

ठेला बेडूक कुंडीं । 

मशक गुंतला शेंबुडीं ।

जैसा ढोरु सबुडबुडीं । 

रुतला पंकीं ॥ ७८४ ॥

तैसें घरींहूनि निघणें । 

नाहीं जीवें मनें प्राणें ।

जया साप होऊनि असणें । 

भाटीं तियें ॥ ७८५ ॥

प्रियोत्तमाचिया कंठीं ।

 प्रमदा घे आटी ।

तैशी जीवेंसी कोंपटी । 

धरूनि ठाके ॥ ७८६ ॥

मधुरसोद्देशें । 

मधुकर जचे जैसें ।

गृहसंगोपन तैसें । 

करी जो गा ॥ ७८७ ॥

म्हातारपणीं जालें । 

मा आणिक एक विपाईलें ।

तयाचें कां जेतुलें । 

मातापितरां ॥ ७८८ ॥

तेतुलेनि पाडें पार्था । 

घरीं जया प्रेम आस्था ।

आणि स्त्रीवांचूनि सर्वथा । 

जाणेना जो ॥ ७८९ ॥

तैसा स्त्रीदेहीं जो जीवें । 

पडोनिया सर्वभावें ।

कोण मी काय करावें । 

कांहीं नेणे ॥ ७९० ॥

महापुरुषाचें चित्त ।

 जालिया वस्तुगत ।

ठाके व्यवहारजात । 

जयापरी ॥ ७९१ ॥

हानि लाज न देखे ।

 परापवादु नाइके ।

जयाचीं इंद्रियें एकमुखें । 

स्त्रिया केलीं ॥ ७९२ ॥

चित्त आराधी स्त्रीयेचें । 

आणि तियेचेनि छंदें नाचे ।

माकड गारुडियाचें । 

जैसें होय ॥ ७९३ ॥

आपणपेंही शिणवी । 

इष्टमित्र दुखवी ।

मग कवडाचि वाढवी । 

लोभी जैसा ॥ ७९४ ॥

तैसा दानपुण्यें खांची । 

गोत्रकुटुंबा वंची ।

परी गारी भरी स्त्रियेची । 

उणी हों नेदी ॥ ७९५ ॥

पूजिती दैवतें जोगावी ।

 गुरूतें बोलें झकवी ।

मायबापां दावी । 

निदारपण ॥ ७९६ ॥

स्त्रियेच्या तरी विखीं ।

 भोगुसंपत्ती अनेकीं ।

आणी वस्तु निकी । 

जे जे देखे ॥ ७९७ ॥

प्रेमाथिलेनि भक्तें । 

जैसेनि भजिजे कुळदैवतें ।

तैसा एकाग्रचित्तें । 

स्त्री जो उपासी ॥ ७९८ ॥

साच आणि चोख । 

तें स्त्रियेसीचि अशेख ।

येरांविषयीं जोगावणूक । 

तेही नाहीं ॥ ७९९ ॥

इयेतें हन कोणी देखैल ।

 इयेसी वेखासें जाईल ।

तरी युगचि बुडैल ।

 ऐसें जया ॥ ८०० ॥

नायट्यांभेण । 

न मोडिजे नागांची आण ।

तैसी पाळी उणखुण ।

 स्त्रीयेची जो ॥ ८०१ ॥

किंबहुना धनंजया । 

स्त्रीचि सर्वस्व जया ।

आणि तियेचिया जालिया- । 

लागीं प्रेम ॥ ८०२ ॥

आणिकही जें समस्त ।

 तियेचें संपत्तिजात ।

तें जीवाहूनि आप्त । 

मानी जो कां ॥ ८०३ ॥

तो अज्ञानासी मूळ । 

अज्ञाना त्याचेनि बळ ।

हें असो केवळ । 

तेंचि रूप ॥ ८०४ ॥

आणि मातलिया सागरीं ।

 मोकललिया तरी ।

लाटांच्या येरझारीं । 

आंदोळे जेवीं ॥ ८०५ ॥

तेवीं प्रिय वस्तु पावे । 

आणि सुखें जो उंचावे ।

तैसाचि अप्रियासवें । 

तळवटु घे ॥ ८०६ ॥

ऐसेनि जयाचे चित्तीं । 

वैषम्यसाम्याची वोखती ।

वाहे तो महामती । 

अज्ञान गा ॥ ८०७ ॥

आणि माझ्या ठायीं भक्ती ।

 फळालागीं जया आर्ती ।

धनोद्देशें विरक्ती । 

नटणें जेवीं ॥ ८०८ ॥

नातरी कांताच्या मानसी ।

 रिगोनि स्वैरिणी जैसी ।

राहाटे जारेंसीं । 

जावयालागीं ॥ ८०९ ॥

तैसा मातें किरीटी ।

 भजती गा पाउटी ।

करूनि जो दिठी । 

विषो सूये ॥ ८१० ॥

आणि भजिन्नलियासवें ।

 तो विषो जरी न पावे ।

तरी सांडी म्हणे आघवें । 

टवाळ हें ॥ ८११ ॥

कुणबट कुळवाडी । 

तैसा आन आन देव मांडी ।

आदिलाची परवडी । 

करी तया ॥ ८१२ ॥

तया गुरुमार्गा टेंकें । 

जयाचा सुगरवा देखे ।

तरी तयाचा मंत्र शिके । 

येरु नेघे ॥ ८१३ ॥

प्राणिजातेंसीं निष्ठुरु ।

 स्थावरीं बहु भरु ।

तेवींचि नाहीं एकसरु । 

निर्वाहो जया ॥ ८१४ ॥

माझी मूर्ति निफजवी । 

ते घराचे कोनीं बैसवी ।

आपण देवो देवी । 

यात्रे जाय ॥ ८१५ ॥

नित्य आराधन माझें । 

काजीं कुळदैवता भजे ।

पर्वविशेषें कीजे । 

पूजा आना ॥ ८१६ ॥

माझें अधिष्ठान घरीं । 

आणि वोवसे आनाचे करी ।

पितृकार्यावसरीं । 

पितरांचा होय ॥ ८१७ ॥

एकादशीच्या दिवशीं । 

जेतुला पाडु आम्हांसी ।

तेतुलाचि नागांसी । 

पंचमीच्या दिवशीं ॥ ८१८ ॥

चौथ मोटकी पाहे । 

आणि गणेशाचाचि होये ।

चावदसी म्हणे माये । 

तुझाचि वो दुर्गे ॥ ८१९ ॥

नित्य नैमित्तिकें कर्में सांडी ।

 मग बैसे नवचंडी ।

आदित्यवारीं वाढी । 

बहिरवां पात्रीं ॥ ८२० ॥

पाठीं सोमवार पावे । 

आणि बेलेंसी लिंगा धांवे ।

ऐसा एकलाचि आघवे । 

जोगावी जो ॥ ८२१ ॥

ऐसा अखंड भजन करी । 

उगा नोहे क्षणभरी ।

अवघेन गांवद्वारीं । 

अहेव जैसी ॥ ८२२ ॥

ऐसेनि जो भक्तु । 

देखसी सैरा धांवतु ।

जाण अज्ञानाचा मूर्तु । 

अवतार तो ॥ ८२३ ॥

आणि एकांतें चोखटें । 

तपोवनें तीर्थे तटें ।

देखोनि जो गा विटे । 

तोहि तोचि ॥ ८२४ ॥

जया जनपदीं सुख । 

गजबजेचें कवतिक ।

वानूं आवडे लौकिक । 

तोहि तोची ॥ ८२५ ॥

आणि आत्मा गोचरु होये । 

ऐसी जे विद्या आहे ।

ते आइकोनि डौर वाहे । 

विद्वांसु जो ॥ ८२६ ॥

उपनिषदांकडे न वचे । 

योगशास्त्र न रुचे ।

अध्यात्मज्ञानीं जयाचें । 

मनचि नाहीं ॥ ८२७ ॥

आत्मचर्चा एकी आथी ।

 ऐसिये बुद्धीची भिंती ।

पाडूनि जयाची मती । 

वोढाळ जाहली ॥ ८२८ ॥

कर्मकांड तरी जाणे । 

मुखोद्गत पुराणें ।

ज्योतिषीं तो म्हणे । 

तैसेंचि होय ॥ ८२९ ॥

शिल्पीं अति निपुण ।

 सूपकर्मींही प्रवीण ।

विधि आथर्वण । 

हातीं आथी ॥ ८३० ॥

कोकीं नाहीं ठेलें । 

भारत करी म्हणितलें ।

आगम आफाविले । 

मूर्त होतीं ॥ ८३१ ॥

नीतिजात सुझे ।

 वैद्यकही बुझे ।

काव्यनाटकीं दुजें । 

चतुर नाहीं ॥ ८३२ ॥

स्मृतींची चर्चा । 

दंशु जाणे गारुडियाचा ।

निघंटु प्रज्ञेचा । 

पाइकी करी ॥ ८३३ ॥

पैं व्याकरणीं चोखडा ।

 तर्कीं अतिगाढा ।

परी एक आत्मज्ञानीं फुडा । 

जात्यंधु जो ॥ ८३४ ॥

तें एकवांचूनि आघवां शास्त्रीं । 

सिद्धांत निर्माणधात्री ।

परी जळों तें मूळनक्षत्रीं । 

न पाहें गा ॥ ८३५ ॥

मोराआंगीं अशेषें । 

पिसें असतीं डोळसें ।

परी एकली दृष्टि नसे ।

 तैसें तें गा ॥ ८३६ ॥

जरी परमाणू{ए}वढें ।

 संजीवनीमूळ जोडे ।

तरी बहु काय गाडे । 

भरणें येरें ? ॥ ८३७ ॥

आयुष्येंवीण लक्षणें । 

सिसेंवीण अळंकरणें ।

वोहरेंवीण वाधावणें । 

तो विटंबु गा ॥ ८३८ ॥

तैसें शास्त्रजात जाण ।

 आघवेंचि अप्रमाण ।

अध्यात्मज्ञानेंविण । 

एकलेनी ॥ ८३९ ॥

यालागीं अर्जुना पाहीं । 

अध्यात्मज्ञानाच्या ठायीं ।

जया नित्यबोधु नाहीं । 

शास्त्रमूढा ॥ ८४० ॥

तया शरीर जें जालें । 

तें अज्ञानाचें बीं विरुढलें ।

तयाचें व्युत्पन्नत्व गेलें । 

अज्ञानवेलीं ॥ ८४१ ॥

तो जें जें बोले । 

तें अज्ञानचि फुललें ।

तयाचें पुण्य जें फळलें । 

तें अज्ञान गा ॥ ८४२ ॥

आणि अध्यात्मज्ञान कांहीं ।

 जेणें मानिलेंचि नाहीं ।

तो ज्ञानार्थु न देखे काई । 

हें बोलावें असें ? ॥ ८४३ ॥

ऐलीचि थडी न पवतां ।

 पळे जो माघौता ।

तया पैलद्वीपींची वार्ता । 

काय होय ? ॥ ८४४ ॥

कां दारवंठाचि जयाचें । 

शीर रोंविलें खांचे ।

तो केवीं परिवरींचें । 

ठेविलें देखे ? ॥ ८४५ ॥

तेवीं अध्यात्मज्ञानीं जया । 

अनोळख धनंजया ।

तया ज्ञानार्थु देखावया । 

विषो काई ? ॥ ८४६ ॥

म्हणौनि आतां विशेषें । 

तो ज्ञानाचें तत्त्व न देखे ।

हें सांगावें आंखेंलेखें । 

न लगे तुज ॥ ८४७ ॥

जेव्हां सगर्भे वाढिलें । 

तेव्हांचि पोटींचें धालें ।

तैसें मागिलें पदें बोलिलें । 

तेंचि होय ॥ ८४८ ॥

वांचूनियां वेगळें । 

रूप करणें हें न मिळे ।

जेवीं अवंतिलें आंधळें । 

तें दुजेनसीं ये ॥ ८४९ ॥

एवं इये उपरतीं । 

अज्ञानचिन्हें मागुतीं ।

अमानित्वादि प्रभृती । 

वाखाणिलीं ॥ ८५० ॥

जे ज्ञानपदें अठरा । 

केलियां येरी मोहरां ।

अज्ञान या आकारा । 

सहजें येती ॥ ८५१ ॥

मागां श्लोकाचेनि अर्धार्धें ।

 ऐसें सांगितलें श्रीमुकुंदें ।

ना उफराटीं इयें ज्ञानपदें । 

तेंचि अज्ञान ॥ ८५२ ॥

म्हणौनि इया वाहणीं । 

केली म्यां उपलवणी ।

वांचूनि दुधा मेळऊनि पाणी । 

फार कीजे ? ॥ ८५३ ॥

तैसें जी न बडबडीं । 

पदाची कोर न सांडी ।

परी मूळध्वनींचिये वाढी । 

निमित्त जाहलों ॥ ८५४ ॥

तंव श्रोते म्हणती राहें । 

कें परिहारा ठावो आहे ? ।

बिहिसी कां वायें । 

कविपोषका ? ॥ ८५५ ॥

तूतें श्रीमुरारी । 

म्हणितलें आम्ही प्रकट करीं ।

जें अभिप्राय गव्हरीं ।

 झांकिले आम्हीं ॥ ८५६ ॥

तें देवाचें मनोगत । 

दावित आहासी तूं मूर्त ।

हेंही म्हणतां चित्त । 

दाटैल तुझें ॥ ८५७ ॥

म्हणौनि असो हें न बोलों ।

 परि साविया गा तोषलों ।

जे ज्ञानतरिये मेळविलों । 

श्रवण सुखाचिये ॥ ८५८ ॥

आतां इयावरी ।

 जे तो श्रीहरी ।

बोलिला तें करीं । 

कथन वेगां ॥ ८५९ ॥

इया संतवाक्यासरिसें । 

म्हणितलें निवृत्तिदासें ।

जी अवधारा तरी ऐसें । 

बोलिलें देवें ॥ ८६० ॥

म्हणती तुवां पांडवा । 

हा चिन्हसमुच्चयो आघवा ।

आयकिला तो जाणावा । 

अज्ञानभागु ॥ ८६१ ॥

इया अज्ञानविभागा ।

 पाठी देऊनि पैं गा ।

ज्ञानविखीं चांगा । 

दृढा होईजे ॥ ८६२ ॥

मग निर्वाळिलेनि ज्ञानें ।

 ज्ञेय भेटेल मनें ।

तें जाणावया अर्जुनें । 

आस केली ॥ ८६३ ॥

तंव सर्वज्ञांचा रावो । 

म्हणे जाणौनि तयाचा भावो ।

परिसें ज्ञेयाचा अभिप्रावो । 

सांगों आतां ॥ ८६४ ॥

ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि 

यज्ञात्वा~मृतमश्नुते ॥

अनादिमत्परं ब्रह्म न 

सत्तन्नासदुच्यते ॥ १२ ॥

तरि ज्ञेय ऐसें म्हणणें । 

वस्तूतें येणेंचि कारणें ।

जें ज्ञानेंवांचूनि कवणें । 

उपायें नये ॥ ८६५ ॥

आणि जाणितलेयावरौतें । 

कांहींच करणें नाहीं जेथें ।

जाणणेंचि तन्मयातें । 

आणी जयाचें ॥ ८६६ ॥

जें जाणितलेयासाठीं । 

संसार काढूनियां कांठीं ।

जिरोनि जाइजे पोटीं ।

 नित्यानंदाच्या ॥ ८६७ ॥

तें ज्ञेय गा ऐसें । 

आदि जया नसे ।

परब्रह्म आपैसें । 

नाम जया ॥ ८६८ ॥

जें नाहीं म्हणों जाइजे । 

तंव विश्वाकारें देखिजे ।

आणि विश्वचि ऐसें म्हणिजे । 

तरि हे माया ॥ ८६९ ॥

रूप वर्ण व्यक्ती । 

नाहीं दृश्य दृष्टा स्थिती ।

तरी कोणें कैसें आथी । 

म्हणावें पां ॥ ८७० ॥

आणि साचचि जरी नाहीं ।

 तरी महदादि कोणें ठाईं ।

स्फुरत कैचें काई । 

तेणेंवीण असे ? ॥ ८७१ ॥

म्हणौनि आथी नाथी हे बोली । 

जें देखोनि मुकी जाहली ।

विचारेंसीं मोडली । 

वाट जेथें ॥ ८७२ ॥

जैसी भांडघटशरावीं ।

 तदाकारें असे पृथ्वी ।

तैसें सर्व होऊनियां सर्वीं । 

असे जे वस्तु ॥ ८७३ ॥

सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतो~क्षिशिरोमुखम् ।

सर्वतः श्रुतिमल्लोके