दशक आठवा
Embedded Files
दशक आठवा : मायोद्भव
समास पहिला : देवदर्शन
॥ श्रीराम ॥
श्रोतीं व्हावें सावध ।
विमळ ज्ञान बाळबोध ।
गुरुशिष्यांचा संवाद ।
अति सुगम परियेसा ॥ १॥
नाना शास्त्रें धांडोळितां ।
आयुष्य पुरेना सर्वथा ।
अंतरी संशयाची वेथा ।
वाढोंचि लागे ॥ २॥
नाना तिर्थें थोरथोरें ।
सृष्टिमध्यें अपारें ।
सुगमें दुर्गमें दुष्करें ।
पुण्यदायकें ॥ ३॥
ऐसीं तीर्थें सर्वहि करी ।
ऐसा कोण रे संसारी ।
फिरों जातां जन्मवरी ।
आयुष्य पुरेना ॥ ४॥
नाना तपें नाना दानें ।
नाना योग नाना साधनें ।
हें सर्वहि देवाकारणें ।
करिजेत आहे ॥ ५॥
पावावया देवाधिदेवा ।
बहुविध श्रम करावा ।
तेणें देव ठाईं पाडावा ।
हें सर्वमत ॥ ६॥
पावावया भगवंतातें ।
नाना पंथ नाना मतें ।
तया देवाचें स्वरूप तें ।
कैसे आहें ॥ ७॥
बहुत देव सृष्टीवरी ।
त्यांची गनना कोण करी ।
येक देव कोणेपरी ।
ठाईं पडेना ॥ ८॥
बहुविध उपासना ।
ज्याची जेथें पुरे कामना ।
तो तेथेंचि राहिला मना ।
सदृढ करूनि ॥ ९॥
बहु देव बहु भक्त ।
इच्ह्या जाले आसक्त ।
बहु ऋषी बहु मत ।
वेगळालें ॥ १०॥
बहु निवडितां निवडेना ।
येक निश्चय घडेना ।
शास्त्रें भांडती पडेना ।
निश्चय ठाईं ॥ ११॥
बहुत शास्त्रीं बहुत भेद ।
मतांमतांस विरोध ।
ऐसा करितां वेवाद ।
बहुत गेले ॥ १२॥
सहस्त्रामधें कोणी येक ।
पाहे देवाचा विवेक ।
परी त्या देवाचें कौतुक ।
ठाईं न पडे ॥ १३॥
थाईं न पडे कैसें म्हणतां ।
तेथें लागली अहंता ।
देव राहिला परता ।
अहंतागुणें ॥ १४॥
आतां असो हें बोलणें ।
नाना योग ज्याकारणें ।
तो देव कोण्या गुणें ।
ठाईं पडे ॥ १५॥
देव कोणासी म्हणावें ।
कैसें तयासी जाणावें ।
तेंचि बोलणें स्वभावें ।
बोलिजेल ॥ १६॥
जेणें केले चराचर ।
केले सृष्ट्यादि व्यापार ।
सर्वकर्ता निरंतर ।
नाम ज्याचें ॥ १७॥
तेणें केल्या मेघमाळा ।
चंद्रबिंबीं अमृतकळा ।
तेज दिधलें रविमंडळा ।
जया देवें ॥ १८॥
ज्याची मर्यादा सागरा ।
जेणें स्थापिलें फणिवरा ।
जयाचेनि गुणें तारा ।
अंतरिक्ष ॥ १९॥
च्यारी खाणी च्यारी वाणी ।
चौर्यासि लक्ष जीवयोनी ।
जेणें निर्मिले लोक तिनी ।
तया नाव देव ॥ २०॥
ब्रह्मा विष्णु आणी हर ।
हे जयाचे अवतार ।
तोचि देव हा निर्धार ।
निश्चयेंसीं ॥ २१॥
देव्हाराचा उठोनि देव ।
करूं नेणे सर्व जीव ।
तयाचेनि ब्रह्मकटाव ।
निर्मिला न वचे ॥ २२॥
ठाईं ठाईं देव असती ।
तेहिं केली नाहीं क्षिती ।
चंद्र सूर्य तारा जीमूती ।
तयांचेनि नव्हे ॥ २३॥
सर्वकर्ता तोचि देव ।
पाहों जातां निरावेव ।
ज्याची कळा लीळा लाघव ।
नेणती ब्रह्मादिक ॥ २४॥
येथें आशंका उठिली ।
ते पुढिलीये समासीं फीटली ।
आतां वृत्ती सावध केली ।
पाहिजे श्रोतीं ॥ २५॥
पैस अवकाश आकाश ।
कांहींच नाहीं जें भकास ।
तये निर्मळीं वायोस ।
जन्म जाला ॥ २६॥
वायोपासून जाला वन्ही ।
वन्हीपासुनी जालें पाणी ।
ऐसी जयाची करणी ।
अघटित घडली ॥ २७॥
उदकापासून सृष्टि जाली ।
स्तंभेविण उभारली ।
ऐसी विचित्र कळा केली ।
त्या नाव देव ॥ २८॥
देवें निर्मिली हे क्षिती ।
तीचे पोटीं पाषाण होती ।
तयासचि देव म्हणती ।
विवेकहीन ॥ २९॥
जो सृष्टिनिर्माणकर्ता ।
तो ये सृष्टीपुर्वीं होता ।
मग हे तयाची सत्ता ।
निर्माण जाली ॥ ३०॥
कुल्लाळ पात्रापुर्वीं आहे ।
पात्रें कांहीं कुल्लाळ नव्हे ।
तैसा देव पूर्वींच आहे ।
पाषाण नव्हे सर्वथा ॥ ३१॥
मृत्तिकेचें शैन्य केलें ।
कर्ते वेगळे राहिले ।
कार्यकारण येक केलें ।
तरी होणार नाहीं ॥ ३२॥
तथापि होईल पंचभूतिक ।
निर्गुण नव्हे कांहीं येक ।
कार्याकारणाचा विवेक ।
भूतांपरता नाहीं ॥ ३३॥
अवघी सृष्टि जो कर्ता ।
तो ते सृष्टीहूनि पर्ता ।
तेथें संशयाची वार्ता ।
काढूंचि नये ॥ ३४॥
खांसूत्रींची बाहुली ।
जेणें पुरुषें नाचविली ।
तोचि बाहुली हे बोली ।
घडे केवी ॥ ३५॥
च्हयामंडपीची सेना ।
सृष्टिसारिखीच रचना ।
सूत्रें चाळी परी तो नाना ।
वेक्ति नव्हे ॥ ३६॥
तैसा सृष्टिकर्ता देव ।
परी तो नव्हे सृष्टिभाव ।
जेणें केले नाना जीव ।
तो जीव कैसेनी ॥ ३७॥
जें जें जया करणें पडे ।
तें तें तो हें कैसें घडे ।
म्हणोनि वायांचि बापुडे ।
संदेहीं पडती ॥ ३८॥
सृष्टि ऐसेंचि स्वभावें ।
गोपुर निर्मिलें बरवें ।
परी तो गोपुर कर्ता नव्हे ।
निश्चयेसीं ॥ ३९॥
तैसें जग निर्मिलें जेणें ।
तो वेगळा पूर्णपणें ।
येक म्हणती मूर्खपणें ।
जग तोचि जगदीश ॥ ४०॥
एवं जगदीश तो वेगळा ।
जग निर्माण त्याची कळा ।
तो सर्वांमधें परी निराळा ।
असोन सर्वीं ॥ ४१॥
म्हणोनि भूतांचा कर्दमु ।
यासी अलिप्त आत्मारामु ।
अविद्यागुणें मायाभ्रमु ।
सत्यचि वाटे ॥४२॥
मायोपाधी जगडंबर ।
आहे सर्वहि साचार ।
ऐसा हा विपरीत विचार ।
कोठेंचि नाहीं ॥ ४३॥
म्हणोनि जग मिथ्या साच आत्मा ।
सर्वांपर जो परमात्मा ।
अंतर्बाह्य अंतरात्मा ।
व्यापूनि असे ॥ ४४॥
तयास म्हणावें देव ।
येर हें अवघेंचि वाव ।
ऐसा आहे अंतर्भाव ।
वेदांतीचा ॥ ४५॥
पदार्थवस्तु नासिवंत ।
हें तों अनुभवास येत ।
याकारणें भगवंत ।
पदार्थावेगळा ॥ ४६॥
देव विमळ आणी अचळ ।
शास्त्रें बोलती सकळ ।
तया निश्चळास चंचळ ।
म्हणों नये सर्वथा ॥ ४७॥
देव आला देव गेला ।
देव उपजला देव मेला ।
ऐसें बोलतां दुरिताला ।
काय उणें ॥ ४८॥
जन्म मरणाची वार्ता ।
देवास लागेना सर्वथा ।
देव अमर ज्याची सत्ता ।
त्यासी मृत्यु कैसेनी ॥ ४९॥
उपजणें आणी मरणें ।
येणें जाणें दुःख भोगणें ।
हें त्या देवाचें करणें ।
तो कारण वेगळा ॥ ५०॥
अंतःकरण पंचप्राण ।
बहुतत्वीं पिंडज्ञान ।
यां सर्वांस आहे चळण ।
म्हणोनि देव नव्हेती ॥ ५१॥
येवं कल्पनेरहित ।
तया नाव भगवंत ।
देवपणाची मात ।
तेथें नाहीं ॥ ५२॥
तव शिष्यें आक्षेपिलें ।
तरी कैसें ब्रह्मांड केलें ।
कर्तेपण कारण पडिलें ।
कार्यामधें ॥ ५३॥
द्रष्टेपणें द्रष्टा दृश्यीं ।
जैसा पडे अनायांसीं ।
कर्तेपणे निर्गुणासी ।
गुण तैसे ॥ ५४॥
ब्रह्मांडकर्ता कवण ।
कैसी त्याची वोळखण ।
देव सगुण किं निर्गुण ।
मह निरोपावा ॥ ५५॥
येक म्हणती त्या ब्रह्मातें ।
इच्ह्यामात्रें सृष्टिकर्ते ।
सृष्टिकर्ते त्यापर्तें ।
कोण आहे ॥ ५६॥
आतां असो हे बहु बोली ।
सकळ माया कोठून जाली ।
ते हे आतां निरोपिली ।
पाहिजे स्वामी ॥ ५७॥
ऐसें ऐकोनि वचन ।
वक्ता म्हणे सावधान ।
पुढिले समासीं निरूपण ।
सांगिजेल ॥ ५८॥
ब्रह्मीं माया कैसी जाली ।
पुढें असे निरोपिली ।
श्रोतीं वृत्ति सावध केली ।
पाहिजे आतां ॥५९॥
पुढें हेंचि निरूपण ।
विशद केलें श्रवण ।
जेणें होय समाधान ।
साधकांचें ॥ ६०॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
देवदर्शननाम समास
पहिला ॥ १॥
समास दुसरा : सूक्ष्मआशंकानिरूपण
॥ श्रीराम ॥
मागां श्रोतीं आक्षेपिलें ।
तें पाहिजे निरोपिलें ।
निरावेवीं कैसें जालें ।
चराचर ॥ १॥
याचें ऐसें प्रतिवचन ।
ब्रह्म जें कां सनातन ।
तेथें माया मिथ्याभान ।
विवर्तरूप भावे ॥ २॥
आदि येक परब्रह्म ।
नित्यमुक्त अक्रिय परम ।
तेथें अव्याकृत सूक्ष्म ।
जाली मूळमाया ॥ ३॥
॥ श्लोक ॥ आद्यमेकं परब्रह्म
नित्यमुक्तमविक्रियम् ।
तस्य माया समावेशो
जीवमव्याकृतात्मकम् ॥
आशंका ॥ येक ब्रह्मा निराकार ।
मुक्त अक्रिये निर्विकार ।
तेथें माया वोडंबर ।
कोठून आली ॥ ४॥
ब्रह्म अखंड निर्गुण ।
तेथें इच्हा धरी कोण ।
निर्गुणीं सगुणेंविण ।
इच्हा नाहीं ॥ ॥ ५॥
मुळीं असेचिना सगुण ।
म्हणौनि नामें निर्गुण ।
तेथें जालें सगुण ।
कोणेपरी ॥ ६॥
निर्गुणचि गुणा आलें ।
ऐसें जरी अनुवादलें ।
लागों पाहे येणें बोलें ।
मूर्खपण ॥ ७॥
येक म्हणती निरावेव ।
करून अकर्ता तो देव ।
त्याची लीळा बापुडे जीव ।
काये जाणती ॥ ८॥
येक म्हणती तो परमात्मा ।
कोण जाणे त्याचा महिमा ।
प्राणी बापुडा जीवात्मा ।
काये जाणे ॥ ९॥
उगाच महिमा सांगती ।
शास्त्रार्थ अवघा लोपिती ।
बळेंचि निर्गुणास म्हणती ।
करूनि अकर्ता ॥ १०॥
मुळीं नाहीं कर्तव्यता ।
कोण करून अकर्ता ।
कर्ता अकर्ता हे वार्ता । समूळ मिथ्या ॥ ११॥
जें ठाईंचें निर्गुण ।
तेथें कैचें कर्तेपण ।
तरी हे इच्हा धरी कोण ।
सृष्टिरचाव्याची ॥ १२॥
इच्हा परमेश्वराची ।
ऐसी युक्ती बहुतेकांची ।
परी त्या निर्गुणास इच्हा कैंची ।
हें कळेना ॥ १३॥
तरी हे इतुकें कोणें केलें ।
किंवा आपणचि जालें ।
देवेंविण उभारलें ।
कोणेपरी ॥ १४॥
देवेंविण जालें सर्व ।
मग देवास कैंचा ठाव ।
येथें देवाचा अभाव ।
दिसोन आला ॥ १५॥
देव म्हणे सृष्टिकर्ता ।
तरी येवं पाहे सगुणता ।
निर्गुणपणाची वार्ता ।
देवाची बुडाली ॥ १६॥
देव ठाईंचा निर्गुण ।
तरी सृष्टिकर्ता कोण ।
कर्तेपणाचें सगुण ।
नासिवंत ॥ १७॥
येथें पडिले विचार ।
कैसें जालें सचराचर ।
माया म्हणों स्वतंतर तरी
हेंहि विपरीत दिसे ॥ १८॥
माया कोणीं नाहीं केली ।
हे आपणचि विस्तारली ।
ऐसें बोलतां बुडाली ।
देवाची वार्ता ॥ १९॥
देव निर्गुण स्वतसिद्ध ।
त्यासी मायेसि काये समंध ।
ऐसें बोलतां विरुद्ध ।
दिसोन आलें ॥ २०॥
सकळ कांहीं कर्तव्यता ।
आली मायेच्याचि माथां
तरी भक्तांस उद्धरिता ।
देव नाहीं कीं ॥ २१॥
देवेंविण नुस्ती माया ।
कोण नेईल विलया ।
आम्हां भक्तां सांभाळाया ।
कोणीच नाहीं ॥ २२॥
म्हणोनि माया स्वतंतर ।
ऐसा न घडे कीं विचार ।
मायेस निर्मिता सर्वेश्वर ।
तो येकचि आहे ॥ २३॥
तरी तो कैसा आहे ईश्वर ।
मायेचा कैसा विचार ।
तरी हें आतां सविस्तर ।
बोलिलें पाहिजे ॥ २४॥
श्रोतां व्हावें सावधान ।
येकाग्र करूनियां मन ।
आतां कथानुसंधान ।
सावध ऐका ॥ २५॥
येके आशंकेचा भाव ।
जनीं वेगळाले अनुभव ।
तेहि बोलिजेती सर्व ।
येथानुक्रमें ॥ २६॥
येक म्हणती देवें केली ।
म्हणोनि हे विस्तारली ।
देवास इच्ह्या नस्ती जाली ।
तरी हे माया कैंची ॥ २७॥
येक म्हणती देव निर्गुण ।
तेथें इच्हा करी कोण ।
माया मिथ्या हे आपण ।
जालीच नाही ॥ २८॥
येक म्हणती प्रत्यक्ष दिसे ।
तयेसी नाहीं म्हणतां कैसें ।
माया हे अनादि असे ।
शक्ती ईश्वराची ॥ २९॥
येक म्हणती साच असे ।
तरी हे ज्ञानें कैसी निरसे ।
साचासारिखीच दिसे ।
परी हे मिथ्या ॥ ३०॥
येक म्हणती मिथ्या स्वभावें ।
तरी साधन कासया करावें ।
भक्तिसाधन बोलिलें देवें ।
मायात्यागाकारणें ॥ ३१॥
येक म्हणती मिथ्या दिसतें ।
भयें अज्ञानसन्येपातें ।
साधन औषधही घेईजेतें ।
परी तें दृश्य मिथ्या ॥ ३२॥
अनंत साधनें बोलिलीं ।
नाना मतें भांबावलीं ।
तरी माया न वचे त्यागिली ।
मिथ्या कैसी म्हणावी ॥ ३३॥
मिथ्या बोले योगवाणी ।
मिथ्या वेदशास्त्रीं पुराणीं ।
मिथ्या नाना निरूपणीं ।
बोलिली माया ॥ ३४॥
माया मिथ्या म्हणतां गेली ।
हे वार्ता नाहीं ऐकिली ।
मिथ्या म्हणतांच लागली ।
समागमें ॥ ३५॥
जयाचे अंतरीं ज्ञान ।
नाहीं वोळखिले सज्जन ।
तयास मिथ्याभिमान ।
सत्यचि वाटे ॥ ३६॥
जेणें जैसा निश्चये केला ।
तयासी तैसाचि फळला ।
पाहे तोचि दिसे बिंबला ।
तैसी माया ॥ ३७॥
येक म्हणती माया कैंची ।
आहे ते सर्व ब्रह्मचि ।
थिजल्या विघुरल्या घृताची ।
ऐक्यता न मोडे ॥ ३८॥
थिजलें आणी विघुरलें ।
हें स्वरूपीं नाहीं बोलिलें ।
साहित्य भंगलें येणें बोलें ।
म्हणती येक ॥ ३९॥
येक म्हणती सर्व ब्रह्म ।
हें न कळे जयास वर्म ।
तयाचें अंतरींचा भ्रम ।
गेलाच नाहीं ॥ ४०॥
येक म्हणती येकचि देव ।
तेथें कैंचें आणिलें सर्व ।
सर्व ब्रह्म हें अपूर्व ।
आश्चिर्य वाटे ॥ ४१॥
येक म्हणती येकचि खरें ।
आनुहि नाहीं दुसरें ।
सर्व ब्रह्म येणें प्रकारें ।
सहजचि जालें ॥ ४२॥
सर्व मिथ्या येकसरें ।
उरलें तेंचि ब्रह्म खरें ।
ऐसीं वाक्यें शास्त्राधारें ।
बोलती येक ॥ ४३॥
आळंकार आणी सुवर्ण ।
तेथें नाहीं भिन्नपण ।
आटाआटी वेर्थ सीण ।
म्हणती येक ॥ ४४॥
हीन उपमा येकदेसी ।
कैसी साहेल वस्तूसी ।
वर्णवेक्ती अव्यक्तासी ।
साम्यता न घडे ॥ ४५॥
सुवर्णीं दृष्टी घालितां ।
मुळीच आहे वेक्तता ।
आळंकार सोनें पाहतां
सोनेंचि असे ॥ ४६॥
मुळीं सोनेंचि हें वेक्त ।
जड येकदेसी पीत ।
पूर्णास अपूर्णाचा दृष्टांत ।
केवीं घडे ॥ ४७॥
दृष्टांत तितुका येकदेसी ।
देणें घडे कळायासी ।
सिंधु आणी लहरीसी ।
भिन्नत्व कैंचें ॥ ४८॥
उत्तम मधेम कनिष्ठ ।
येका दृष्टांतें कळे पष्ट ।
येका दृष्टांतें नष्ट ।
संदेह वाढे ॥ ४९॥
कैंचा सिंधु कैंची लहरी ।
अचळास चळाची सरी ।
साचा ऐसी वोडंबरी ।
मानूंच नये ॥ ५०॥
वोडंबरी हे कल्पना ।
नाना भास दाखवी जना ।
येरवी हे जाणा ।
ब्रह्मचि असे ॥ ५१॥
ऐसा वाद येकमेकां ।
लागतां राहिली आशंका ।
तेचि आतां पुढें ऐका ।
सावध होऊनी ॥ ५२॥
माया मिथ्या कळों आली ।
परी ते ब्रह्मीं कैसी जाली ।
म्हणावी ते निर्गुणें केली ।
तरी ते मुळींच मिथ्या ॥ ५३॥
मिथ्या शब्दीं कांहींच नाहीं ।
तेथें केलें कोणें काई ।
करणें निर्गुणाचा ठाईं ।
हेंहि अघटित ॥ ५४॥
कर्ता ठांईचा अरूप ।
केलें तेंहि मिथ्यारूप ।
तथापी फेडूं आक्षेप ।
श्रोतयांचा ॥ ५५॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
सूक्ष्मआशंकानिरूपण
समास दुसरा ॥ २॥
समास तिसरा :
सूक्ष्मआशंकानिरूपण
॥ श्रीराम ॥
अरे जे जालेंचि नाहीं ।
त्याची वार्ता पुससी काई ।
तथापि सांगों जेणें कांहीं ।
संशय नुरे ॥ १॥
दोरीकरितां भुजंग ।
जळाकरितां तरंग ।
मार्तंडाकरितां चांग ।
मृगजळ वाहे ॥ २॥
कल्पेनिकरितां स्वप्न दिसे ।
सिंपीकरितां रुपें भासे ।
जळाकरितां गार वसे ।
निमिष्य येक ॥ ३॥
मातीकरितां भिंती जाली ।
सिन्धुकरितां लहरी आली ।
तिळाकरितां पुतळी ।
दिसों लागे ॥ ४॥
सोन्याकरितां अळंकार ।
तंतुकरितां जालें चीर ।
कासवाकरितां विस्तार ।
हातापायांचा ॥ ५॥
तूप होतें तरी थिजलें ।
तरीकरितां मीठ जालें ।
बिंबाकरितां बिंबलें ।
प्रतिबिंब ॥ ६॥
पृथ्वीकरितां जालें झाड ।
झाडाकरितां च्ह्याया वाड ।
धातुकरितां पवाड ।
उंच नीच वर्णाचा ॥ ७॥
आतां असो हा दृष्टांत ।
अद्वैतास कैंचें द्वैत ।
द्वैतेंविण अद्वैत ।
बोलतांच न ये ॥ ८॥
भासाकरितां भास भासे ।
दृश्याकरितां अदृश्य दिसे ।
अदृश्यास उपमा नसे ।
म्हणोनि निरोपम ॥ ९॥
कल्पेनेविरहित हेत ।
दृश्यावेगळा दृष्टांत ।
द्वैतावेगळें द्वैत ।
कैसें जालें ॥ १०॥
विचित्र भगवंताची करणी ।
वर्णवेना सहस्त्रफणी ।
तेणें केली उभवणी ।
अनंत ब्रह्मांडाची ॥ ११॥
परमात्मा परमेश्वरु ।
सर्वकर्ता जो ईश्वरू ।
तयापासूनि विस्तारु ।
सकळ जाला ॥ १२॥
ऐसीं अनंत नामें धरी ।
अनंत शक्ती निर्माण करी ।
तोचि जाणावा चतुरीं ।
मूळपुरुष ॥ १३॥
त्या मूळपुरुषाची वोळखण ।
ते मूळमायाचि आपण ।
सकळ कांहीं कर्तेपण ।
तेथेंचि आलें ॥ १४॥
॥ श्लोक ॥ कार्यकारण
कर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ॥
हे उघड बोलतां न ये ।
मोडों पाहातो उपाये ।
येरवीं हें पाहतां काय ।
साच आहे ॥ १५॥
देवापासून सकळ जालें ।
हें सर्वांस मानलें ।
परी त्या देवास वोळखिलें ।
पाहिजे कीं ॥ १६॥
सिद्धांचे जें निरूपण ।
जें साधकांस न मने जाण ।
पक्व नाहीं अंतःकर्ण ।
म्हणोनियां ॥ १७॥
अविद्यागुणें बोलिजे जीव ।
मायागुणें बोलिजे शिव ।
मूळमाया गुणें देव ।
बोलिजेतो ॥ १८॥
म्हणौनि कारण मूळमाया ।
अनंत शक्ती धरावया ।
तेथीचा अर्थ जाणावया ।
अनुभवी पाहिजे ॥ १९॥
मूळमाया तोचि मूळपुरुष ।
तोचि सर्वांचा ईश ।
अनंतनामी जगदीश ।
तयासीचि बोलिजे ॥ २०॥
अवघी माया विस्तारली ।
परी हे निशेष नाथिली ।
ऐसिया वचनाची खोली ।
विरुळा जाणे ॥ २१॥
ऐसें अनुर्वाच्य बोलिजे ।
परी हें स्वानुभवें जाणिजे ।
संतसंगेविण नुमजे ।
कांही केल्यां ॥ २२॥
माया तोचि मूळपुरुष ।
साधकां न मने हें निशेष ।
परी अनंतनामी जगदीश ।
कोणास म्हणावें ॥ २३॥
नामरूप माये लागलें ।
तरी हें बोलणें नीटचि जालें ।
येथें श्रोतीं अनुमानिलें ।
कासयासी ॥ २४॥
आतां असो हे सकळ बोली ।
मागील आशंका राहिली ।
निराकारीं कैसी जाली ।
मूळमाया ॥ २५॥
दृष्टीबंधन मिथ्या सकळ ।
परी तो कैसा जाला खेळ ।
हेंचि आतां अवघें निवळ ।
करून दाऊं ॥ २६॥
आकाश असतां निश्चळ ।
मधें वायो जाला चंचळ ।
तैसी जाणावी केवळ ।
मूळमाया ॥ २७॥
रूप वायोचें जालें ।
तेणें आकाश भंगलें ।
ऐसें हें सत्य मानलें ।
नवचे किं कदा ॥ २८॥
तैसी मूळमाया जाली ।
आणी निर्गुणता संचली ।
येणें दृष्टांतें तुटली ।
मागील आशंका ॥ २९॥
वायु नव्हता पुरातन ।
तैसी मूळमाया जाण ।
साच म्हणतां पुन्हा लीन ।
होतसे ॥ ३०॥
वायो रूपें कैसा आहे ।
तैसी मूळमाया पाहें ।
भासे परी तें न लाहे ।
रूप तयेचें ॥ ३१॥
वायो सत्य म्हणो जातां ।
परी तो न ये दाखवितां ।
तयाकडे पाहों जातां ।
धुळीच दिसे ॥ ३२॥
तैसी मूळमाया भासे ।
भासी परी ते न दिसे ।
पुढें विस्तारली असे ।
माया अविद्या ॥ ३३॥
जैसें वायोचेनि योगें ।
दृश्य उडे गगनमार्गें ।
मूळमायेच्या संयोगें ।
तैसें जग ॥ ३४॥
गगनीं आभाळ नाथिलें ।
अकस्मात उद्भवलें ।
मायेचेनि गुणें जालें ।
तैसें जग ॥ ३५॥
नाथिलेंचि गगन नव्हतें ।
अकस्मात आलें तेथें ।
तैसें दृश्य जालें येथें ।
तैसियापरी ॥ ३६॥
परी त्या आभाळाकरितां ।
गगनाची गेली निश्चळता ।
वाटे परी ते तत्वता ।
तैसीच आहे ॥ ३७॥
तैसें मायेकरितां निर्गुण ।
वाटे जालें सगुण ।
परी तें पाहतां संपूर्ण ।
जैसें तैसें ॥ ३८॥
आभाळ आले आणि गेलें ।
तरी गगन तें संचलें ।
तैसें गुणा नाहीं आलें ।
निर्गुण ब्रह्म ॥ ३९॥
नभ माथा लागलें दिसे ।
परी तें जैसें तैसें असे ।
तैसें जाणावें विश्वासें ।
निर्गुण ब्रह्म ॥ ४०॥
ऊर्ध पाहातां आकाश ।
निळिमा दिसे सावकास ।
परि तो जाणिजे मिथ्याभास ।
भासलासे ॥ ४१॥
आकाश पालथें घातलें ।
चहूंकडे आटोपलें ।
वाटे विश्वास कोंडिले ।
परी तें मोकळेचि असे ॥ ४२॥
पर्वतीं निळा रंग दिसे ।
परी तो तया लागला नसे ।
अलिप्त जाणावे तैसें ।
निर्गुण ब्रह्म ॥ ४३॥
रथ धावतां पृथ्वी चंचळ ।
वाटे परी ते असे निश्चळ ।
तैसें परब्रह्म केवळ ।
निर्गुण जाणावें ॥ ४४॥
आभाळाकरितां मयंक ।
वाटे धावतो निशंक ।
परी तें अवघें माईक ।
आभाळ चळे ॥ ४५॥
झळे अथवा अग्निज्वाळ ।
तेणें कंपित दिसे अंत्राळ ।
वाटे परी तें निश्चळ ।
जैसें तैसें ॥ ४६॥
तैसें स्वरूप हें संचलें ।
असतां वाटे गुणा आलें ।
ऐसें कल्पनेसि गमलें ।
परी ते मिथ्या ॥ ४७॥
दृष्टिबंधनाचा खेळ ।
तैसी माया हे चंचळ ।
वस्तु शाश्वत निश्चळ ।
जैसी तैसी ॥ ४८॥
ऐसी वस्तु निरावेव ।
माया दाखवी अवेव ।
ईचा ऐसा स्वभाव ।
नाथिलीच हे ॥ ४९॥
माया पाहातां मुळीं नसे ।
परी हे साचा ऐसी भासे ।
उद्भवे आणि निरसे ।
आभाळ जैसें ॥ ५०॥
ऐसी माया उद्भवली ।
वस्तु निर्गुण संचली ।
अहं ऐसी स्फुर्ति जाली ।
तेचि माया ॥ ५१॥
गुणमायेचे पवाडे ।
निर्गुणीं हें कांहींच न घडे ।
परी हें घडे आणी मोडे ।
सस्वरूपीं ॥ ५२॥
जैसी दृष्टी तरळली ।
तेणें सेनाच भासली ।
पाहातां आकाशींच जाली ।
परी ते मिथ्या ॥ ५३॥
मिथ्या मायेचा खेळ ।
उद्भव बोलिला सकळ ।
नानातत्वांचा पाल्हाळ ।
सांडूनियां ॥ ५४॥
तत्वें मुळींच आहेती ।
वोंकार वायोची गती ।
तेथीचा अर्थ जाणती ।
दक्ष ज्ञानी ॥ ५५॥
मूळमायेचे चळण ।
तेंचि वायोचें लक्षण ।
सूक्ष्म तत्वें तेंचि जाण ।
जडत्वा पावलीं ॥ ५६॥
ऐसीं पंचमाहांभूतें ।
पूर्वीं होती अवेक्तें ।
पुढें जालीं वेक्तें ।
सृष्टिरचनेसी ॥ ५७॥
मूळमायेचें लक्षण ।
तेंचि पंचभूतिक जाण ।
त्याची पाहें वोळखण ।
सूक्ष्मदृष्टीं ॥ ५८॥
आकाश वायोविण ।
इच्ह्याशब्द करी कोण ।
इच्हाशक्ती तेचि जाण ।
तेजस्वरूप ॥ ५९॥
मृदपण तेचि जळ ।
जडत्व पृथ्वी केवळ ।
ऐसी मूळमाया सकळ ।
पंचभूतिक जाणावी ॥ ६०॥
येक येक भूतांपोटीं ।
पंचभूतांची राहाटी ।
सर्व कळे सूक्ष्मदृष्टी ।
घालून पाहातां ॥ ६१॥
पुढें जडत्वास आलीं ।
तरी असतीं कालवलीं ।
ऐसी माया विस्तारली ।
पंचभूतिक ॥ ६२॥
मूळमाया पाहातां मुळीं ।
अथवा अविद्या भूमंडळीं ।
स्वर्ग्य मृत्य पाताळीं ।
पांचचि भूतें ॥ ६३॥
॥ श्लोक ॥ स्वर्गे मृत्यौ पाताले
वा यत्किंचित्सचराचरं ।
सर्वपंचभूतकं राम षष्ठें
किंचिन्न दृश्यते ॥
सत्य स्वरूप आदिअंतीं ।
मध्यें पंचभूतें वर्तती ।
पंचभूतिक जाणिजे श्रोतीं ।
मूळमाया ॥ ६४॥
येथें उठिली आशंका ।
सावध होऊन ऐका ।
पंचभूतें जालीं येका ।
तमोगुणापासुनी ॥ ६५॥
मूळमाया गुणापरती ।
तेथें भूतें कैंचि होतीं ।
ऐसी आशंका हे श्रोतीं ।
घेतली असे ॥ ६६॥
ऐसें श्रोतीं आक्षेपिलें ।
संशयास उभें केलें ।
याचें उत्तर दिधलें ।
पुढिले समासीं ॥ ६७॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
सूक्ष्मआशंकानाम
समास तिसरा ॥ ३॥
समास चवथा :
सूक्ष्मपंचभूतेंनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
मागील आशंकेचें मूळ ।
आतां होईल प्रांजळ ।
वृत्ति करावी निवळ ।
निमिष्य येक ॥ १॥
ब्रह्मीं मूळमाया जाली ।
तिच्या पोटा माया आली ।
मग ते गुणा प्रसवली ।
म्हणौनि गुणक्षोभिणी ॥ २॥
पुढें तिजपासाव कोण ।
सत्वरजतमोगुण ।
तमोगुणापासून निर्माण ।
जाली पंचभूतें ॥ ३॥
ऐसीं भूतें उद्भवलीं ।
पुढें तत्वें विस्तारलीं ।
एवं तमोगुणापासून जालीं ।
पंचमाहांभूतें ॥ ४॥
मूळमाया गुणापरती ।
तेथें भूतें कैंचीं होतीं ।
ऐसी आशंका हे श्रोतीं ।
घेतली मागां ॥ ५॥
आणिक येक येके भूतीं ।
पंचभूतें असती ।
ते हि आतां कैसी स्थिती ।
प्रांजळ करूं ॥ ६॥
सूक्ष्मदृष्टीचें कौतुक ।
मूळमाया पंचभूतिक ।
श्रोतीं विमळ विवेक ।
केला पाहिजे ॥ ७॥
आधीं भूतें तीं जाणावीं ।
रूपें कैसीं वोळखावी ।
मग तें शोधून पाहावीं ।
सूक्ष्मदृष्टीं ॥ ८॥
वोळखी नाही अंतरी ।
ते वोळखावी कोणेपरी ।
म्हणोनि भूतांची वोळखी चतुरीं ।
नावेक परिसावी ॥ ९॥
जें जें जड आणी कठिण ।
तें तें पृथ्वीचें लक्षण ।
मृद आणी वोलेपण ।
तितुकें आप ॥ १०॥
जें जें उष्ण आणी सतेज ।
तें तें जाणावें पैं तेज ।
आतां वायोहि सहज ।
निरोपिजेल ॥ ११॥
चैतन्य आणी चंचळ ।
तो हा वायोचि केवळ ।
सून्य आकाश निश्चळ ।
आकाश जाणावें ॥ १२॥
ऐसीं पंचमाहांभूतें ।
वोळखी धरावी संकेतें ।
आतां येकीं पांच भूतें ।
सावध ऐका ॥ १३॥
जें त्रिगुणाहूनि पर ।
त्याचा सूक्ष्म विचार ।
यालागीं अति तत्पर ।
होऊन ऐका ॥ १४॥
सूक्ष्म आकाशीं कैसी पृथ्वी ।
तेचि आधीं निरोपावी ।
येथें धारणा धरावी ।
श्रोतेजनीं ॥ १५॥
आकाश म्हणजे अवकाश सून्य ।
सून्य म्हणिजे तें अज्ञान ।
अज्ञान म्हणिजे जडत्व जाण ।
तेचि पृथ्वी ॥ १६॥
आकाश स्वयें आहे मृद ।
तेंचि आप स्वतसिद्ध ।
आतां तेज तेंहि विशद ।
करून दाऊं ॥ १७॥
अज्ञानें भासला भास ।
तोचि तेजाचा प्रकाश ।
आतां वायो सावकाश ।
साकल्य सांगों ॥ १८॥
वायु आकाश नाहीं भेद ।
आकाशाइतुका असे स्तब्ध ।
तथापी आकाशीं जो निरोध ।
तोचि वायो ॥ १९॥
आकाशीं आकाश मिसळलें ।
हें तों नलगे किं बोलिलें ।
येणें प्रकारें निरोपिलें ।
आकाश् पंचभूत ॥ २०॥
वायोमध्यें पंचभूतें ।
तेंहि ऐका येकचित्तें ।
बोलिजेती ते समस्तें ।
येथान्वयें ॥ २१॥
हळु फूल तरी जड ।
हळु वारा तरी निबिड ।
वायो लागतां कडाड ।
मोडती झाडें ॥ २२॥
तोलेंविण झाड मोडे ।
ऐसें हें कहिंच न घडे ।
तोल तोचि तये जडे ।
पृथ्वीचा अंश ॥ २३॥
येथें श्रोते आशंका घेती ।
तेथें कैचीं झाडें होतीं ।
झाडें नव्हतीं तरी शक्ती ।
कठिणरूप आहे ॥ २४॥
वन्हीस्फुलींग लाहान ।
कांहीं तऱ्ही असे उष्ण ।
तैसें सुक्ष्मीं जडपण ।
सूक्ष्मरूपें ॥ २५॥
मृदपण तेंचि आप ।
भास तेजाचें स्वरूप ।
वायो तेथें चंचळरूप ।
सहजचि आहे ॥ २६॥
सकळांस मिळोन आकाश ।
सहजचि आहे अवकाश ।
पंचभूतांचे अंश ।
वायोमधें निरोपिले ॥ २७॥
आतां तेजाचें लक्षण ।
भासलेंपण तें कठीण ।
तेजीं ऐसी वोळखण ।
पृथ्वीयेची ॥ २८॥
भासला भास वाटे मृद ।
तेजीं आप तेचि प्रसिद्ध ।
तेजीं तेज स्वतसिद्ध ।
सांगणेंचि नलगे ॥ २९॥
तेजीं वायो तो चंचळ ।
तेजीं आकाश निश्चळ ।
तेजीं पंचभूतें सकळ ।
निरोपिलीं ॥ ३०॥
आतां आपाचें लक्षण ।
आप तेंचि जें मृदपण ।
मृदपण तें कठिण ।
तेचि पृथ्वी ॥ ३१॥
आपीं आप सहजचि असे ।
तेज मृदपणें भासे ।
वायो स्तब्धपणें दिसे ।
मृदत्वाआंगी ॥ ३२॥
आकाश न लगे सांगावें ।
तें व्यापकचि स्वभावें ।
आपीं पंचभूतांचीं नांवें ।
सूक्ष्म निरोपिलीं ॥ ३३॥
आतां पृथ्वीचें लक्षण ।
कठीण पृथ्वी आपण ।
कठिणत्वीं मृदपण ।
तेंचि आप ॥ ३४॥
कठिणत्वाचा जो भास ।
तोचि तेजाचा प्रकाश ।
कठिणत्वीं निरोधांश ।
तोचि वायो ॥ ३५॥
आकश सकळांस व्यापक ।
हा तों प्रगटचि विवेक ।
आकाशींच कांहीं येक ।
भास भासे ॥ ३६॥
आकाश तोडितां तुटेना ।
आकाश फोडितां फुटेना ।
आकाश परतें होयेना ।
तिळमात्र ॥ ३७॥
असो आतां पृथ्वीअंत ।
दाविला भूतांचा संकेत ।
येक भूतीं पंचभूत ।
तेंहि निरोपिलें ॥ ३८॥
परी हें आहाच पाहातां नातुडे ।
बळेंचि पोटीं संदेह पडे ।
भ्रांतिरूपें अहंता चढे ।
अकस्मात ॥ ३९॥
सूक्ष्मदृष्टीनें पाहातां ।
वायोचि वाटे तत्वता ।
सूक्ष्म वायो शोधूं जातां ।
पंचभूतें दिसती ॥ ४०॥
एवं पंचभूतिक पवन ।
तेचि मूळमाया जाण ।
माया आणी सूक्ष्म त्रिगुण ।
तेहि पंचभूतिक ॥ ४१॥
भूतें गुण मेळविजे ।
त्यासी अष्टधा बोलिजे ।
पंचभूतिक जाणिजे ।
अष्टधा प्रकृति ॥ ४२॥
शोधून पाहिल्यावीण ।
संदेह धरणें मूर्खपण ।
याची पाहावी वोळखण ।
सूक्ष्मदृष्टीं ॥ ४३॥
गुणापासूनि भूतें ।
पावलीं पष्ट दशेतें ।
जडत्वा येऊन समस्तें ।
तत्वें जालीं ॥ ४४॥
पुढें तत्वविवंचना ।
पिंडब्रह्मांड तत्वरचना ।
बोलिली असे ते जना ।
प्रगटचि आहे ॥ ४५॥
हा भूतकर्दम बोलिला ।
सूक्ष्म संकेतें दाविला ।
ब्रह्मगोळ उभारला ।
तत्पूर्वीं ॥ ४६॥
या ब्रह्मांडापैलिकडिल गोष्टी ।
जैं जाली नव्हती सृष्टी ।
मूळमाया सूक्ष्मदृष्टीं ।
वोळखावी ॥ ४७॥
सप्तकंचुक प्रचंड ।
जालें नव्हतें ब्रह्मांड ।
मायेअविद्येचें बंड ।
ऐलिकडे ॥ ४८॥
ब्रह्मा विष्णु महेश्वर ।
हा ऐलिकडिल विचार ।
पृथ्वी मेरु सप्त सागर ।
ऐलिकडे ॥ ४९॥
नाना लोक नाना स्थानें ।
चन्द्र सूर्य तारांगणें ।
सप्त द्वीपें चौदा भुवनें ।
ऐलिकडे ॥ ५०॥
शेष कूर्म सप्त पाताळ ।
येकविस स्वर्गें अष्ट दिग्पाळ ।
तेतिस कोटि देव सकळ ।
ऐलिकडे ॥ ५१॥
बारा आदित्य । अक्रा रुद्र ।
नव नाग सप्त ऋषेश्वर ।
नाना देवांचे अवतार ।
ऐलिकडे ॥ ५२॥
मेघ मनु चक्रवती ।
नाना जीवांची उत्पति ।
आतां असो सांगों किती ।
विस्तार हा ॥ ५३॥
सकळ विस्ताराचें मूळ ।
ते मूळ मायाच केवळ ।
मागां निरोपिली सकळ ।
पंचभूतिक ॥ ५४॥
सूक्ष्मभूतें जे बोलिलीं ।
तेचि पुढें जडत्वा आलीं ।
ते सकळहि बोलिलीं ।
पुढिले समासीं ॥ ५५॥
पंचभूतें पृथकाकारें ।
पुढें निरोपिलीं विस्तारें ।
वोळखीकारणें अत्यादरें ।
श्रोतीं श्रवण करावीं ॥ ५६॥
पंचभूतिक ब्रह्मगोळ ।
जेणें कळे हा प्रांजळ ।
दृश्य सांडून केवळ ।
वस्तुच पाविजे ॥ ५७॥
माहाद्वार वोलांडावें ।
मग देवदर्शन घ्यावें ।
तैसें दृश्य हे। सांडावें ।
जाणोनियां ॥ ५८॥
म्हणोनि दृश्याचा पोटीं ।
आहे पंचभूतांची दाटी ।
येकपणें पडिली मिठी ।
दृश्य पंचभूतां ॥ ५९॥
एवं पंचभूतांचेंचि दृश्य ।
सृष्टी रचली सावकास ।
श्रोतीं करून अवकाश ।
श्रवण करावें ॥ ६०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सूक्ष्मपंचभूतेंनिरूपणनाम
समास चवथा ॥ ४॥
समास पांचवा :
स्थूळपंचमहाभूतें
स्वरूपाकाशभेदोनाम ॥ श्रीराम ॥
केवळ मूर्ख तें नेणे ।
म्हणौन घडलें सांगणे ।
पंचभूतांचीं लक्षणें ।
विशद करूनि ॥ १॥
पंचभूतांचा कर्दम जाला ।
आतां न वचे वेगळा केला ।
परंतु कांहीं येक वेगळाला ।
करून दाऊं ॥ २॥
पर्वत पाषाण शिळा शिखरें ।
नाना वर्णें लहान थोरें ।
खडे गुंडे बहुत प्रकारें ।
जाणिजे पृथ्वी ॥ ३॥
नाना रंगांची मृत्तिका ।
नाना स्थळोस्थळीं जे कां ।
वाळुकें वाळु अनेका ।
मिळोन पृथ्वी ॥ ४॥
पुरें पट्टणें मनोहरें ।
नाना मंदिरें दामोदरें ।
नाना देवाळयें शिखरें ।
मिळोन पृथ्वी ॥ ५॥
सप्त द्वीपावती पृथ्वी ।
काये म्हणोनि सांगावी ।
नव खंडे मिळोन जाणावी ।
वसुंधरा ॥ ६॥
नाना देव नाना नृपती ।
नाना भाषा नाना रिती ।
लक्ष चौर्यासी उत्पत्ती ।
मिळोन पृथ्वी ॥ ७॥
नाना उद्वसें जें वनें ।
नाना तरुवरांचीं बनें ।
गिरीकंदरें नाना स्थानें ।
मिळोन पृथ्वी ॥ ८॥
नाना रचना केली देवीं ।
जे जे निर्मिली मानवी ।
सकळ मिळोन पृथ्वी ।
जाणिजें श्रोतीं ॥ ९॥
नाना धातु सुवर्णादिक ।
नाना रत्नें जे अनेक ।
नाना काष्ठवृक्षादिक ।
मिळोन पृथ्वी ॥ १०॥
आतां असो हें बहुवस ।
जडांश आणी कठिणांश ।
सकळ पृथ्वी हा विश्वास ।
मानिला पाहिजे ॥ ११॥
बोलिलें पृथ्वीचे रूप ।
आतां सांगिजेल आप ।
श्रोतीं वोळखावें रूप ।
सावध होऊनी ॥ १२॥
वापी कूप सरोवर ।
नाना सरितांचें जें नीर ।
मेघ आणी सप्त सागर ।
मिळोन आप ॥ १३॥
॥ श्लोकार्ध - क्षारक्षीरसुरासर्पिर्दधि
इक्षुर्जलं तथा ॥
क्षारसमुद्र दिसताहे ।
सकळ जन दृष्टीस पाहे ।
जेथें लवण होताहे ।
तोचि क्षारसिंधु ॥ १४॥
येक दुधाचा सागर ।
त्या नाव क्षीरसागर ।
देवें दिधला निरंतर ।
उपमन्यासी ॥ १५॥
येक समुद्र मद्याचा ।
येक जाणावा घृताचा ।
येक निखळ दह्याचा ।
समुद्र असे ॥ १६॥
येक उसाच्या रसाचा ।
येक तो शुद्ध जळाचा ।
ऐसा सातां समुद्राचा ।
वेढा पृथ्वीयेसी ॥ १७॥
एवं भूमंडळीचें जळ ।
नाना स्थळींचें सकळ ।
मिळोन अवघें केवळ ।
आप जाणावें ॥ १८॥
पृथ्वीगर्भीं कितीयेक ।
पृथ्वीतळीं आवर्णोदक ।
तिहीं लोकींचें उदक ।
मिळोन आप ॥ १९॥
नाना वल्ली बहुवस ।
नाना तरुवरांचे रस ।
मधु पारा अमृत विष ।
मिळोन आप ॥ २०॥
नाना रस स्नेहादिक ।
याहि वेगळे अनेक ।
जगावेगळे अवश्यक ।
आप बोलिजे ॥ २१॥
सारद्र आणी सीतळ ।
जळासारिखें पातळ ।
शुक्लीत शोणीत मूत्र लाळ ।
आप बोलिजे ॥ २२॥
आप संकेतें जाणावें ।
पातळ बोलें वोळखावें ।
मृद सीतळ स्वभावें ।
आप बोलिजे ॥ २३॥
जाला आपाचा संकेत ।
पातळ मृद गुळगुळित ।
स्वेद श्लेष्मा अश्रु समस्त ।
आप जाणावें ॥ २४॥
तेज ऐका सावधपणें ।
चंद्र सूर्य तारांगणें ।
दिव्य देह सतेजपणें ।
तेज बोलिजे ॥ २५॥
वन्ही मेघीं विद्युल्यता ।
वन्ही सृष्टी संव्हारिता ।
वन्ही सागरा जाळिता ।
वडवानळु ॥ २६॥
वन्ही शंकराचे नेत्रींचा ।
वन्ही काळाचे क्षुधेचा ।
वन्ही परीघ भूगोळाचा ।
तेज बोलिजे ॥ २७॥
जें जें प्रकाश रूप ।
तें तें तेजाचें स्वरूप ।
शोषक उष्णादि आरोप ।
तेज जाणावे ॥ २८॥
वायो जाणावा चंचळ ।
चैतन्य चेतवी केवळ ।
बोलणें चालणें सकळ ।
वायुमुळें ॥ २९॥
हाले डोले तितुका पवन ।
कांहीं न चले पवनेंविण ।
सृष्टी चाळाया कारण ।
मूळ तो वायो ॥ ३०॥
चळण वळण आणी प्रासारण ।
निरोध आणी अकोचन ।
सकळ जाणावा पवन ,
चंचळरूपी ॥ ३१॥
प्राण अपान आणी व्यान ।
चौथा उदान आणी समान ।
नाग कुर्म कर्कश जाण ।
देवदत्त धनंजये ॥ ३२॥
जितुकें कांहीं होतें चळण ।
तितुकें वायोचें लक्षण ।
च्ंद्र सूर्य तारांगण ।
वायोचि धर्ता ॥ ३३॥
आकाश जाणावें पोकळ ।
निर्मळ आणी निश्चळ ।
अवकाशरूप सकळ ।
आकाश जाणावें ॥ ३४॥
आकाश सकळांस व्यापक ।
आकाश अनेकीं येक ।
आकाशामध्यें कौतुक ।
चहूं भूतांचे ॥ ३५॥
आकाशा ऐसें नाहीं सार ।
आकाश सकळांहून थोर ।
पाहातां आकाशाचा विचार ।
स्वरूपासारिखा ॥ ३६॥
तव शिष्यें केला आक्षेप ।
दोहीचें सारखेंचि रूप ।
तरी आकाशचि स्वरूप ।
कां म्हणो नये ॥ ३७॥
आकाश स्वरुपा कोण भेद ।
पाहातां दिसेती अभेद ।
आकाश वस्तुच स्वतसिद्ध ।
कां न म्हणावी ॥ ३८॥
वस्तु अचळ अढळ ।
वस्तु निर्मळ निश्चळ ।
तैसेंचि आकाश केवळ ।
वस्तुसारिखें ॥ ३९॥
ऐकोनि वक्ता बोले वचन ।
वस्तु निर्गुण पुरातन ।
आकाशाआंगी सप्त गुण ।
शास्त्रीं निरोपिलें ॥ ४०॥
काम क्रोध शोक मोहो ।
भय अज्ञान सुन्यत्व पाहो ।
ऐसा सप्तविध स्वभाव ।
आकाशाचा ॥ ४१॥
ऐसें शात्राकारें बोलिलें ।
म्हणोनि आकाश भूत जालें ।
स्वरूप निर्विकार संचलें ।
उपमेरहित ॥ ४२॥
काचबंदि आणी जळ ।
सारिखेंच वाटे सकळ ।
परी येक काच येक जळ ।
शाहाणे जाणती ॥ ४३॥
रुवामधें स्फटिक पडिला ।
लोकीं तद्रूप देखिला ।
तेणें कपाळमोक्ष जाला ।
कापुस न करी ॥ ४४॥
तदुलामधें श्वेत खडे ।
तंदुलासारिखें वांकुडे ।
चाऊं जाता दांत पडे ।
तेव्हां कळे ॥ ४५॥
त्रिभागामधें खडा असे ।
त्रिभागासारिखाच भासे ।
शोधूं जातां वेगळा दिसे ।
कठिणपणें ॥ ४६॥
गुळासारिखा गुळदगड ।
परी तो कठिण निचाड ।
नागकांडी आणी वेखंड ।
येक म्हणो नये ॥ ४७॥
सोनें आणी सोनपितळ ।
येकचि वाटती केवळ ।
परी पितळेंसी मिळतां ज्वाळ ।
काळिमा चढे ॥ ४८॥
असो हे हीन दृष्टांत ।
आकाश म्हणिजे केवळ भूत ।
तें भूत आणी अनंत ।
येक कैसे ॥ ४९॥
वस्तुसी वर्णचि नसे ।
आकाश शामवर्ण असे ।
दोहींस साम्यता कैसे ।
करिती विचक्षण ॥ ५०॥
श्रोते म्हणती कैंचें रूप ।
आकाश ठांईचे अरूप ।
आकाश वस्तुच तद्रूप ।
भेद नाहीं ॥ ५१॥
चहूं भूतांस नाश आहे ।
आकाश कैसें नासताहे ।
आकाशास न साहे ।
वर्ण वेक्ती विकार ॥ ५२॥
आकाश अचळ दिसतें ।
त्याचें काये नासों पाहातें ।
पाहातां आमुचेनि मतें ।
आकाश शाश्वत ॥ ५३॥
ऐसे ऐकोन वचन ।
वक्ता बोले प्रतिवचन ।
ऐक आतां लक्षण ।
आकाशाचें ॥ ५४॥
आकाश तमापासून जालें ।
म्हणोन काम क्रोधें वेष्टिलें ।
अज्ञान सुन्यत्व बोलिलें ।
नाम तयाचें ॥ ५५॥
अज्ञानें कामक्रोधादिक ।
मोहो भये आणी शोक ।
हा अज्ञानाचा विवेक ।
आकाशागुणें ॥ ५६॥
नास्तिक नकारवचन ।
तें सुन्याचें लक्षण ।
तयास म्हणती ह्रुदयसुन्य ।
अज्ञान प्राणी ॥ ५७॥
आकाश स्तब्धपणें सुन्य ।
सुन्य म्हणिजे तें अज्ञान ।
अज्ञान म्हणिजे कठिण ।
रूप तयाचें ॥ ५८॥
कठिण सुन्य विकारवंत ।
तयास कैसें म्हणावें संत ।
मनास वाटे हें तद्वत ।
आहाच दृष्टीं ॥ ५९॥
अज्ञान कालवलें आकाशीं ।
तया कर्दमा ज्ञान नासी ।
म्हणोनिया आकाशासी ।
नाश आहे ॥ ६०॥
तैसें आकाश आणी स्वरूप ।
पाहातां वाटती येकरूप ।
परी दोहींमधें विक्षेप ।
सुन्यत्वाचा ॥ ६१॥
आहाच पाहातां कल्पेनिसी ।
सारिखेंच वाटे निश्चयेंसीं ।
परी आकाश स्वरूपासी ।
भेद नाही ॥ ६२॥
उन्मनी आणी सुषुप्ति अवस्ता ।
सारिखेच वाटे तत्वता ।
परी विवंचून पाहों जातां ।
भेद आहे ॥ ६३॥
खोटें खर्यासारिखें भाविती ।
परी परीक्षवंत निवडिती ।
कां कुरंगें देखोन भुलती ।
मृगजळासी ॥ ६४॥
आतां असो हा दृष्टांत ।
बोलिला कळाया संकेत ।
म्हणौनि भूत आणी अनंत ।
येक नव्हेती ॥ ६५॥
आकाश वेगळेपणें पाहावें ।
स्वरूपीं स्वरूपचि व्हावें ।
वस्तुचें पाहाणें स्वभावें ।
ऐसे असे ॥ ६६॥
येथें आशंका फिटली ।
संदेहवृत्ती मावळली ।
भिन्नपणें नवचे अनुभवली ।
स्वरूपस्थिती ॥ ६७॥
आकाश अनुभवा येतें ।
स्वरूप अनुभवापरतें ।
म्हणोनियां आकाशातें ।
साम्यता न घडे ॥ ६८॥
दुग्धासारिखा जळांश ।
निवडुं जाणती राजहंस ।
तैसें स्वरूप आणी आकाश ।
संत जाणती ॥ ६९॥
सकळ माया गथागोवी ।
संतसंगें हें उगवावी ।
पाविजे मोक्षाची पदवी ।
सत्समागमें ॥ ७०॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
स्थूळपंचमहाभूतें
स्वरूपाकाशभेदोनाम
समास पांचवा ॥ ५॥
समास सहावा :
दुश्चीतनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
श्रोता विनवी वक्तयासी ।
सत्संगाची महिमा कैसी ।
मोक्ष लाभे कितां दिवसीं ।
हें मज निरोपावें ॥ १॥
धरितां साधूची संगती ।
कितां दिवसां होते मुक्ती ।
हा निश्चय कृपामुर्ती ।
मज दिनास करावा ॥ २॥
मुक्ती लाभे तत्क्षणीं ।
विश्वासतां निरूपणीं ।
दुश्चितपणीं हानी ।
होतसे ॥ ३॥
सुचितपणें दुश्चीत ।
मन होतें अकस्मात ।
त्यास करावें निवांत ।
कोणे परीं ॥ ४॥
मनाच्या तोडून वोढी ।
श्रवणीं बैसावें आवडीं ।
सावधपणें घडीनें घडी ।
काळ सार्थक करावा ॥ ५॥
अर्थ प्रमेय ग्रंथांतरीं ।
शोधून घ्यावें अभ्यांतरीं ।
दुश्चीतपण आलें तरी ।
पुन्हां श्रवण करावें ॥ ६॥
अर्थांतर पाहिल्यावीण ।
उगेंचि करी जो श्रवण ।
तो श्रोता नव्हे पाषण ।
मनुष्यवेषें ॥ ७॥
येथें श्रोते मानितील सीण ।
आम्हांस केलें पाषाण ।
तरी पाषाणाचें लक्षण ।
सावध ऐका ॥ ८॥
वांकुडा तिकडा फोडिला ।
पाषाण घडून नीट केला ।
दुसरे वेळेसी पाहिला ।
तरी तो तैसाचि असे ॥ ९॥
टांकीनें खपली फोडिली ।
ते मागुती नाहीं जडली ।
मनुष्याची कुबुद्धि झाडिली ।
तरी ते पुन्हा लागे ॥ १०॥
सांगतां अवगुण गेला ।
पुन्हा मागुतां जडला ।
याकरणें माहांभला ।
पाषाणगोटा ॥ ११॥
ज्याचा अवगुण झडेना ।
तो पाषाणाहून उणा ।
पाषाण आगळा जाणा ।
कोटिगुणें ॥ १२॥
कोटिगुणें कैसा पाषाण ।
त्याचेंहि ऐका लक्षण ।
श्रोतीं करावें श्रवण ।
सावध होऊनी ॥ १३॥
माणीक मोतीं प्रवाळ ।
पाचि वैडुर्य वज्रनीळ ।
गोमेदमणी परिस केवळ ।
पाषाण बोलिजे ॥ १४॥
याहि वेगळे बहुत ।
सूर्यकांत सोमकांत ।
नाना मोहरे सप्रचित ।
औषधाकारणें ॥ १५॥
याहि वेगळे पाषाण भले ।
नाना तिर्थीं जे लागले ।
वापी कूप सेखीं जाले ।
हरिहरमुर्ती ॥ १६॥
याचा पाहातं विचार ।
पाषाणा ऐसें नाहीं सार ।
मनुष्य तें काये पामर ।
पाषाणापुढें ॥ १७॥
तरी तो ऐसा नव्हे तो पाषाण।
जो अपवित्र निःकारण ।
तयासातिखा देह जाण ।
दुश्चीत अभक्तांचा ॥ १८॥
आतां असो हें बोलणें ।
घात होतो दुश्चीतपणें ।
दुश्चीतपणाचेनि गुणें ।
प्रपंच ना परमार्थ ॥ १९॥
दुश्चीतपणें कार्य नासे ।
दुश्चीतपणें चिंता वसे ।
दुश्चीतपणें स्मरण नसे ।
क्षण येक पाहातां ॥ २०॥
दुश्चीतपणें शत्रुजिणें ।
दुश्चीतपणें जन्ममरणें ।
दुश्चीतपणाचेनि गुणें ।
हानी होय ॥ २१॥
दुश्चीतपणें नव्हे साधन ।
दुश्चीतपणें न घडे भजन ।
दुश्चीतपणें नव्हे ज्ञान ।
साधकांसी ॥ २२॥
दुश्चीतपणें नये निश्चयो ।
दुश्चीतपणें न घडे जयो ।
दुश्चीतपणें होये क्षयो ।
आपुल्या स्वहिताचा ॥ २३॥
दुश्चीतपणें न घडे श्रवण ।
दुश्चीतपणें न घडे विवरण ।
दुश्चीतपणें निरूपण ।
हातींचे जाये ॥ २४॥
दुश्चीत बैसलाचि दिसे ।
परी तो असतचि नसे ।
चंचळ चक्रीं पडिलें असे ।
मानस तयाचें ॥ २५॥
वेडें पिशाच्य निरंतर ।
अंध मुके आणी बधिर ।
तैसा जाणावा संसार ।
दुश्चीत प्राणियांचा ॥ २६॥
सावध असोन उमजेना ।
श्रवण असोन ऐकेना ।
ज्ञान असोन कळेना ।
सारासारविचार ॥ २७॥
ऐसा जो दुश्चीत आळसी ।
परलोक कैंचा त्यासी ।
जयाचे जिवीं अहर्निशीं ।
आळस वसे ॥ २८॥
दुश्चीतपणापासुनि सुटला ।
तरी तो सवेंच आळस आला ।
आळसाहातीं प्राणीयांला ।
उसंतचि नाहीं ॥ २९॥
आळसें राहिला विचार ।
आळसें बुडाला आचार ।
आळसे नव्हे पाठांतर ।
कांहीं केल्यां ॥ ३०॥
आळसें घडेना श्रवण ।
आळसें नव्हें निरूपण ।
आळसें परमार्थाची खूण ।
मळिण जाली ॥ ३१॥
आळसें नित्यनेम राहिला ।
आळसें अभ्यास बुडाला ।
आळसें आळस वाढला ।
असंभाव्य ॥ ३२॥
आळसें गेली धारणा धृती ।
आळसें मळिण जाली वृत्ती ।
आळसें विवेकाची गती ।
मंद जाली ॥ ३३॥
आळसें निद्रा वाढली ।
आळसें वासना विस्तारली ।
आळसें सुन्याकार जाली ।
सद्बुद्धि निश्चयाची ॥ ३४॥
दुश्चीतपणासवें आळस ।
आळसें निद्राविळास ।
निद्राविळासें केवळ नास ।
आयुष्याचा ॥ ३५॥
निद्रा आळस दुश्चीतपण ।
हेंचि मूर्खाचें लक्षण ।
येणेंकरिता निरूपण ।
उमजेचिना ॥ ३६॥
हें तिन्ही लक्षणें जेथें ।
विवेक कैंचा असेल तेथें ।
अज्ञानास यापरतें ।
सुखचि नाहीं ॥ ३७॥
क्षुधां लागतांच जेविला ।
जेऊन उठतां आळस आला ।
आळस येतां निजेला ।
सावकास ॥ ३८॥
निजोन उठतांच दुश्चीत ।
कदा नाहीं सावचित ।
तेथें कैचें आत्महित ।
निरूपणीं ॥ ३९॥
मर्कटापासीं दिल्हें रत्न ।
पिशाच्याहातीं निधान ।
दुश्चीतापुढें निरूपण ।
तयापरी होये ॥ ४०॥
आतां असो हे उपपत्ती ।
आशंकेची कोण गती ।
कितां दिवसाइं होते मुक्ती ।
सज्जनाचेनि संगें ॥ ४१॥
ऐका याचें प्रत्योत्तर ।
कथेंसि व्हावें निरोत्तर ।
संतसंगाचा विचार ।
ऐसा असे ॥ ४२॥
लोहो परियेसी लागला ।
थेंबुटा सागरीं मिळाला ।
गंगे सरिते संगम जाला ।
तत्क्षणीं ॥ ४३॥
सावध साक्षपी आणी दक्ष ।
तयास तत्काळचि मोक्ष ।
इतरांस तें अलक्ष ।
लक्षिलें नवचे ॥ ४४॥
येथें शिष्यप्रज्ञाच केवळ ।
प्रज्ञावंतां नलगे वेळे ।
अनन्यास तत्काळ ।
मोक्ष लाभे ॥ ४५॥
प्रज्ञावंत आणी अनन्य ।
तयास नलगे येक क्षण ।
अनन्य भावार्थेंविण ।
प्रज्ञा खोटी ॥ ४६॥
प्रज्ञेविण अर्थ न कळे ।
विश्वासेंविण वस्तु ना कळे ।
प्रज्ञाविश्वासें गळे ।
देहाभिमान ॥ ४७॥
देहाभिमानाचे अंतीं ।
सहजचि वस्तुप्राप्ती ।
सत्संगें सद्गती ।
विलंबचि नाही ॥ ४८॥
सावध साक्षपी विशेष ।
प्रज्ञावंत आणी विश्वास ।
तयास साधनीं सायास ।
करणेंचि नलगे ॥ ४९॥
इतर भाविक साबडे ।
तयांसहि साधनें मोक्ष जोडे ।
साधुसंगें तत्काळ उडे ।
विवेकदृष्टी ॥ ५०॥
परी तें साधन मोडुं नये ।
निरूपणाचा उपाये ।
निरूपणें लागे सोय ।
सर्वत्रांसी ॥ ५१॥
आतां मोक्ष आहे कैसा ।
कैसी स्वरूपाची दशा ।
त्याचे प्राप्तीचा भर्वसा ।
सत्संगें केवी ॥ ५२॥
ऐसें निरूपण प्रांजळ ।
पुढें बोलिलें असे सकळ ।
श्रोतीं होऊनियां निश्चळ ।
अवधान द्यावें ॥ ५३॥
अवगुण त्यागावयाकारणें ।
न्यायनिष्ठुर लागे बोलणें ।
श्रोतीं कोप न धरणें ।
ऐसिया वचनाचा ॥ ५४॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
दुश्चीतनिरूपणनाम
समास सहावा ॥
समास सातवा :
मोक्षलक्षण ॥ श्रीराम ॥
मागां श्रोतयांचा पक्ष ।
कितां दिवसां होतो मोक्ष ।
तेचि कथा श्रोते दक्ष ।
होऊन ऐका ॥ १॥
मोक्षास कैसें जाणावें ।
मोक्ष कोणास म्हणावें ।
संतसंगें पावावें ।
मोक्षास कैसें ॥ २॥
तरी बद्ध म्हणिजे बांधला ।
आणि मोक्ष म्हणिजे मोकळा जाला ।
तो संतसंगें कैसा लाधला ।
तेंचि ऐका ॥ ३॥
प्राणी संकल्पें बांधला ।
जीवपणें बद्ध जाला ।
तो विवेकें मुक्त केला ।
साधुजनीं ॥ ४॥
मी जीव ऐसा संकल्प ।
दृढ धरितां गेले कल्प ।
तेणें प्राणी जाला अल्प ।
देहबुद्धीचा ॥ ५॥
मी जीव मज बंधन ।
मज आहे जन्ममरण ।
केल्या कर्माचें फळ आपण ।
भोगीन आतां ॥ ६॥
पापाचें फळ तें दुःख ।
आणी पुण्याचें फळ तें सुख ।
पापपुण्य अवश्यक ।
भोगणें लागे ॥ ७॥
पापपुण्य भोग सुटेना ।
आणी गर्भवासहि तुटेना ।
ऐसी जयाची कल्पना ।
दृढ जाली ॥ ८॥
तया नाव बांधला।
जीवपणें बद्ध जाला ।
जैसा स्वयें बांधोन कोसला ।
मृत्यु पावे ॥ ९॥
तैसा प्राणी तो अज्ञान ।
नेणें भगवंताचें ज्ञान ।
म्हणे माझें जन्ममरण ।
सुटेचिना ॥ १०॥
आतां कांहीं दान करूं ।
पुढिलया जन्मास आधारु ।
तेणें सुखरूप संसारु ।
होईल माझा ॥ ११॥
पूर्वीं दान नाहीं केलें ।
म्हणोन दरिद्र प्राप्त जालें ।
आतां तरी कांहीं केलें ।
पाहिजे कीं ॥ १२॥
म्हणौनी दिलें वस्त्र जुनें ।
आणी येक तांब्र नाणें ।
म्हणे आतां कोटिगुणें ।
पावेन पुढें ॥ १३॥
कुशावर्तीं कुरुक्षेत्रीं ।
महिमा ऐकोन दान करी ।
आशा धरिली अभ्यांतरीं ।
कोटिगुणांची ॥ १४॥
रुका आडका दान केला ।
अतितास टुक्डा घातला ।
म्हणे माझा ढीग जाला ।
कोटि टुकड्यांचा ॥ १५॥
तो मी खाईन पुढिलिये जन्मीं ।
ऐसें कल्पीं अंतर्यामीं ।
वासना गुंतली जन्मकर्मीं ।
प्राणीयांची ॥ १६॥
आतां मी जें देईन ।
तें पुढिले जन्मीं पावेन ।
ऐसें कल्पी तो अज्ञान ।
बद्ध जाणावा ॥ १७॥
बहुतां जन्माचे अंतीं ।
होये नरदेहाची प्राप्ती ।
येथें न होतां ज्ञानें सद्गती ।
गर्भवस चुकेना ॥ १८॥
गर्भवास नरदेहीं घडे ।
ऐसें हें सर्वथा न घडे ।
अकस्मात भोगणें पडे ।
पुन्हा नीच योनी ॥ १९॥
ऐसा निश्चयो शास्त्रांतरीं ।
बहुतीं केला बहुतांपरीं ।
नरदेह संसारीं ।
परम दुल्लभ असे ॥ २०॥
पापपुण्य समता घडे ।
तरीच नरदेह जोडे ।
येरवीं हा जन्म न घडे ।
हें व्यासवचन भागवतीं ॥ २१॥
॥ श्लोक ॥
नरदेहमाद्यं सुलभं सुदुर्लभं ।
प्लवं सुकल्पं गुरुकर्णधारं ।
मायानुकुलेन नभस्वतेरितं ।
पुमान्भबाब्धिं न तरेत्स आत्महा ॥
नरदेह दुल्लभ ।
अल्प संकल्पाचा लाभ ।
गुरु कर्णधारी स्वयंभ ।
सुख पाववी ॥ २२॥
दैव अनुकुळ नव्हे जया ।
स्वयें पापी तो प्राणीया ।
भवब्धी न तरवे तया ।
आत्महत्यारा बोलिजे ॥ २३॥
ज्ञानेंविण प्राणीयांसी ।
जन्ममृत्य लक्ष चौर्यासी ।
तितुक्या आत्महत्या त्यासी ।
म्हणोन आत्महत्यारा ॥ २४॥
नरदेहीं ज्ञानेंविण ।
कदा न चुके जन्ममरण ।
भोगणें लागती दारुण ।
नाना नीच योनी ॥ २५॥
रीस मर्कट श्वान सूकर ।
अश्व वृषभ म्हैसा खर ।
काक कुर्कूट जंबुक मार्जर ।
सरड बेडुक मक्षिका ॥ २६॥
इत्यादिक नीच योनी ।
ज्ञान नस्तां भोगणें जनीं ।
आशा धरी मुर्ख प्राणी ॥
पुढिलिया जन्माची ॥ २७॥
हा नरदेह पडतां ।
तोंचि पाविजे मागुतां ।
ऐसा विश्वास धरिजां ।
लाज नाहीं ॥ २८॥
कोण पुण्याच संग्रहू ।
जे पुन्हा पाविजे नरदेहो ।
दुराशा धरिली पाहो ।
पुढिलिया जन्माची ॥ २९॥
ऐसा मुर्ख अज्ञान जन ।
केलें संकल्पें बंधन ।
शत्रु आपणासि आपण ।
होऊन ठेला ॥ ३०॥
॥ श्लोक ॥ अत्मैव ह्यात्मनो
बंधुरात्मैव रिपुरात्मनः ॥
ऐसे संकल्पाचें बंधन ।
संतसंगे तुटे जाण ।
ऐक तयाचें लक्षण ।
सांगिजेल ॥ ३१॥
पांचा भूतांचें शरीर ।
निर्माण जालें सचराचर ।
प्रकृतिस्वभावें जगदाकार ।
वर्तों लागे ॥ ३२॥
देह अवस्ता अभिमान ।
स्थानें भोग मात्रा गुण ।
शक्ती आदिकरुन लक्षण ।
चौपुटी तत्वांचें ॥ ३३॥
ऐसी पिंडब्रह्मांड रचना ।
विस्तारें वाढली कल्पना ।
निर्धारितां तत्वज्ञाना ।
मतें भांबावलीं ॥ ३४॥
नाना मतीं नाना भेद ।
भेदें वाढती वेवाद ।
परी तो ऐक्यतेचा संवाद ।
साधु जाणती ॥ ३५॥
तया संवादाचे लक्षण ।
पंचभूतिक देह जाण ।
त्या देहामधें कारण ।
आत्मा वोळखावा ॥ ३६॥
देह अंती नासोन जाये ।
त्यास आत्मा म्हणों नये ।
नाना तत्वांचा समुदाय ।
देहामधें आला ॥ ३७॥
अंतःकर्ण प्राणादिक ।
विषये इंद्रियें दशक ।
हा सूक्ष्माच विवेक ।
बोलिला शास्त्रीं ॥ ३८॥
घेतां सूक्ष्माची शुद्धी ।
भिन्न अंतःकरण मन बुद्धी ।
नाना तत्वांचे उपाधी ।
वेगळा आत्मा ॥ ३९॥
स्थूळ सूक्ष्म कारण ।
माहाकारण विराट हिरण्य ।
अव्याकृत मूळप्रकृति जाण ।
ऐसे अष्टदेह ॥ ४०॥
च्यारी पिंडी च्यारी ब्रह्मांडीं ।
ऐसी अष्टदेहाची प्रौढी ।
प्रकृती पुरुषांची वाढी ।
दशदेह बोलिजे ॥ ४१॥
ऐसें तत्वांचे लक्षण ।
आत्मा साक्षी विलक्षण ।
कार्य कर्ता कारण ।
दृश्या तयाचें ॥ ४२॥
जीवशिव पिंडब्रह्मांड ।
मायेअविद्येचें बंड ।
हें सांगता असे उदंड ।
परी आत्मा तो वेगळा ॥ ४३॥
पाहों जातां आत्मे च्यारी ।
त्यांचे लक्षण अवधारीं ।
हें जाणोनि अभ्यांतरीं ।
सदृढ धरावें ॥ ४४॥
एक जीवात्मा दुसरा शिवात्मा ।
तिसरा परमात्मा जो विश्वात्मा ।
चौथा जाणिजे निर्मळात्मा ।
ऐसे च्यारी आत्मे ॥ ४५॥
भेद उंच नीच भासती ।
परी च्यारी एकचि असती ।
येविषीं दृष्टांत संमती।
सावध ऐका ॥ ४६॥
घटाकाश मठाकाश ।
महदाकाश चिदाकाश ।
अवघे मिळोन आकाश ।
येकचि असे ॥ ४७॥
तैसा जीवात्मा आणि शिवात्मा ।
परमात्मा आणी निर्मळाता ।
अवघा मिळोन आत्मा ।
येकचि असे ॥ ४८॥
घटीं व्यापक जें आकाश ।
तया नाव घटाकाश ।
पिंडी व्यापक ब्रह्मांश ।
त्यास जीवात्मा बोलिजे ॥ ४९॥
मठीं व्यापक जें आकाश ।
तया नाव मठाकाश ।
तैसा ब्रह्मांडीं जो ब्रह्मांश ।
त्यास शिवात्मा बोलिजे ॥ ५०॥
मठाबाहेरील आकाश ।
तयाअ नांव महदाकाश ।
ब्रह्मांडाबाहेरील ब्रह्मांश ।
त्यास परमात्मा बोलिजे ॥ ५१॥
उपधीवेगळें आकाश ।
तया नाव चिदाकाश ।
तैसा निर्मळात्मा परेश ।
तो उपधिवेगळा ॥ ५२॥
उपाधियोगें वाटे भिन्न ।
परी तें आकाश अभिन्न ।
तैसा अत्मा स्वानंदघन ।
येकचि असे ॥ ५३॥
दृश्या सबाह्य अंतरीं ।
सूक्ष्मात्मा निरंतरीं ।
त्याचि वर्णावया थोरी ।
शेष समर्थ नव्हे ॥ ५४॥
ऐसे आत्म्याचें लक्षण ।
जाणतां नाहीं जीवपण ।
उपाधी शोधतां अभिन्न ।
मुळींच आहे ॥ ५५॥
जीवपणें येकदेसी ।
अहंकारें जन्म सोसी ।
विवेक पाहतां प्राणीयांसी ।
जन्म कैंचा ॥ ५६॥
जन्ममृत्यापासून सुटला ।
या नाव जाणिजे मोक्ष जाला ।
तत्वें शोधितां पावला ।
तत्वता वस्तु ॥ ५७॥
तेचि वस्तु ते आपण ।
हें माहावाक्याचें लक्षण ।
साधु करीती निरूपण ।
आपुलेन मुखें ॥ ५८॥
जेचि क्षणी अनुग्रह केला ।
तेचि क्षणीं मोक्ष जाला ।
बंधन कांहीं आत्मयाला ।
बोलोंचि नये ॥ ५९॥
आतां आशंका फिटली ।
संदेहवृत्ती मावळली ।
संतसंगें तत्काळ जाली ।
मोक्षपदवी ॥ ६०॥
स्वप्नामधें जो बांधला ।
तो जागृतीनें मोकळा केला ।
ज्ञानविवेकें प्राणीयाला ।
मोक्षप्राप्ती ॥ ६१॥
अज्ञाननिसीचा अंतीं ।
संकल्पदुःखें नासती ।
तेणें गुणें होये प्राप्ती ।
तत्काळ मोक्षाची ॥ ६२॥
तोडावया स्वप्नबंधन ।
नलगे आणिक साधन ।
तयास प्रेत्न जागृतीवीण ।
बोलोंचि नये ॥ ६३॥
तैसा संकल्पें बांधला जीव ।
त्यास आणिक नाही उपाव ।
विवेक पाहतां वाव ।
बंधन होये ॥ ६४॥
विवेक पाहिल्याविण ।
जो जो उपाव तो तो सीण ।
विवेक पाहातां आपण ।
आत्माच असे ॥ ६५॥
आत्मयाचा ठांई कांहीं ।
बद्ध मोक्ष दोनी नाहीं ।
जन्ममृत्य हें सर्वहि ।
आत्मत्वीं न घडे ॥ ६६॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
मोक्षलक्षणनाम
समास सातवा ॥ ७॥
समास आठवा :
आत्मदर्शन ॥ श्रीराम ॥
मागां जाले निरूपण ।
परमात्मा तो तूंचि जाण ।
तया परमात्मयाचें लक्षण ।
तें हें ऐसें असे ॥ १॥
जन्म नाही मृत्यु नाहीं ।
येणें नाहीं जाणें नाहीं ।
बद्ध मोक्ष दोनी नाहीं ।
परमात्मयासी ॥ २॥
परमात्मा निर्गुण निराकार ।
परमात्मा अनंत अपार ।
पर्मात्मा नित्य निरंतर ।
जैसा तैसा ॥ ३॥
पर्मात्मा सर्वांस व्यापक ।
परमात्मा अनेकीं येक ।
परमात्मयाचा विवेक ।
अतर्क्य आहे ॥ ४॥
ऐसी परमात्मयाची स्थिती ।
बोलताती वेद श्रुती ।
परमात्मा पाविजे भक्तीं ।
येथें संशय नाही ॥ ५॥
तये भक्तीचें लक्षण ।
भक्ती नवविधा भजन ।
नवविधा भजनें पावन ।
बहु भक्त जाले ॥ ६॥
तया नवविधामध्यें सार ।
आत्मनिवेदन थोर ।
तयेचा करावा विचार ।
स्वानुभवें स्वयें ॥ ७॥
आपुलिया स्वानुभवें ।
आपणास निवेदावें ।
आत्मनिवेदन जाणावें ।
ऐसें असे ॥ ८॥
महत्पूजेचा अंतीं ।
देवास मस्तक वाहाती ।
तैसी आहे निकट भक्ती ।
आत्मनिवेदनाची ॥ ९॥
आपणांस निवेदिती ।
ऐसे भक्त थोडे असती ।
तयांस परमात्मा मुक्ती ।
तत्काळ देतो ॥ १०॥
आपणांस कैसें निवेदावें ।
कोठें जाऊन पडावें ।
किंवा मस्तक तोडावें ।
देवापुढें ॥ ११॥
ऐसें ऐकोन बोलणें ।
वक्ता वदे सर्वज्ञपणें ।
श्रोतां सावधान होणें ।
येकाग्र चित्तें ॥ १२॥
आत्मनिवेदनाचें लक्षण ।
आधीं पाहावें मी कोण ।
मग परमात्मा निर्गुण ।
तो वोळखावा ॥ १३॥
देवभक्ताचें शोधन ।
करितां होतें आत्मनिवेदन ।
देव आहे पुरातन ।
भक्त पाहे ॥ १४॥
देवास वोळखों जातां ।
तेथें जाली तद्रूपता ।
देवभक्तविभक्तता ।
मुळींच नाहीं ॥ १५॥
विभक्त नाहीं म्हणोन भक्त ।
बद्ध नाहीं म्हणोन मुक्त ।
अयुक्त नाहीं बोलणें युक्त ।
शास्त्राधारें ॥ १६॥
देवाभक्ताचें पाहातां मूळ ।
होये भेदाचें निर्मूळ ।
येक परमात्मा सकळ ।
दृश्यावेगळा ॥ १७॥
तयासि होतां मिळणी ।
उरी नाहीं दुजेपणीं ।
देवभक्त हे कडसणी ।
निरसोन गेली ॥ १८॥
आत्मनिवेदनाचे अंतीं ।
जे कां घडली अभेदभक्ती ।
तये नाव सायोज्यमुक्ती ।
सत्य जाणावी ॥ १९॥
जो संतांस शरण गेला ।
अद्वैतनिरूपणें बोधला ।
मग जरी वेगळा केला ।
तरी होणार नाहीं ॥ २०॥
नदीं मिळाली सागरीं ।
ते निवडावी कोणेपरी ।
लोहो सोनें होतां माघारी ।
काळिमा न ये ॥ २१॥
तैसा भगवंतीं मिळाला ।
तो नवचे वेगळा केला ।
देव भक्त आपण जाला ।
विभक्त नव्हे ॥ २२॥
देव भक्त दोनी येक ।
ज्यासी कळला विवेक ।
साधुजनीं मोक्षदायेक ।
तोचि जाणावा ॥ २३॥
आतां असो हें बोलणें ।
देव पाहावा भक्तपणें ।
तेणें त्यांचें ऐश्वर्य बाणे ।
तत्काळ आंगीं ॥ २४॥
देहचि होऊन राहिजे ।
तेणें देहदुःख साहिजे ।
देहातीत होतां पाविजे ।
परब्रह्म तें ॥ २५॥
देहातीत कैसें होणें ।
कैसें परब्रह्म पावणें ।
ऐश्वर्याची लक्षणें ।
कवण सांगिजे ॥ २६॥
ऐसें श्रोतां आक्षेपिलें ।
याचे उत्तर काये बोलिलें ।
तेंचि आतां निरोपिलें ।
सावध ऐका ॥ २७॥
देहातीत वस्तु आहे ।
तें तूं परब्रह्म पाहें ।
देहसंग हा न साहे ।
तुज विदेहासी ॥ २८॥
ज्याची बुद्धी होये ऐसी ।
वेद वर्णिती तयासी ।
शोधितां नाना शास्त्रांसी ।
न पडे ठांई ॥ २९॥
ऐश्वर्य ऐसें तत्वता ।
बाणें देहबुद्धि सोडितां
देह मी ऐसें भावितां ।
अधोगती ॥ ३०॥
याकारणें साधुवचन ।
मानूं नये अप्रमाण ।
मिथ्या मानितां दूषण ।
लागों पाहे ॥ ३१॥
साधुवचन तें कैसें ।
काये धरावें विश्वासें ।
येक वेळ स्वामी ऐसें ।
मज निरोपावें ॥ ३२॥
सोहं आत्मा स्वानंदघन ।
अजन्मा तो तूंचि जाण ।
हेंचि साधूचें वचन ।
सदृढ धरावें ॥ ३३॥
महावाक्याचें अंतर ।
तुंचि ब्रह्म निरंतर ।
ऐसिया वचनाचा विसर ।
पडोंचि नये ॥ ३४॥
देहासि होईल अंत ।
मग मी पावेन अनंत ।
ऐसें बोलणें निभ्रांत ।
मानूंचि नये ॥ ३५॥
येक मुर्ख ऐसें म्हणती ।
माया नासेल कल्पांतीं ।
मग आम्हांस ब्रह्मप्राप्ती ।
येरवीं नाहीं ॥ ३६॥
मायेसी होईल कल्पांत ।
अथवा देहासी येईल अंत ।
तेव्हां पावेन निवांत ।
परब्रह्म मी ॥ ३७॥
हें बोलणें अप्रमाण ।
ऐसें नव्हे समाधान ।
समाधानाचें लक्षण ।
वेगळेंचि असे ॥ ३८॥
शैन्य अवघेंचि मरावें ।
मग राज्यपद प्राप्त व्हावें ।
शैन्य अस्तांचि राज्य करावें ।
हें कळेना ॥ ३९॥
माया असोनिच नाहीं ।
देह असतांच विदेही ।
ऐसें समाधान कांहीं ।
वोळखावें ॥ ४०॥
राज्यपद हातासी आलें ।
मग परिवारें काय केलें ।
परिवारा देखतां राज्य गेलें ।
हें तों घडेना ॥ ४१॥
प्राप्त जालियां आत्मज्ञान ।
तैसें दृश्य देहभान ।
दृष्टीं पडतां समाधान ।
जाणार नाही ॥ ४२॥
मार्गीं मूळी सर्पाकार ।
देखतां भये आलें थोर ।
कळतां तेथील विचार ।
मग मारणें काये ॥ ४३॥
तैसी माया भयानक ।
विचार पाहातां माईक ।
मग तयेचा धाक ।
कायसा धरावा ॥ ४४॥
देखतां मृगजळाचे पूर ।
म्हणे कैसा पावों पैलपार ।
कळतां तेथीचा विचार ।
सांकडें कैंचें ॥ ४५॥
देखतां स्वप्न भयानक ।
स्वप्नीं वाटे परम धाक ।
जागृती आलीयां साशंक ।
कासया व्हावें ॥ ४६॥
तथापी माया कल्पनेसी दिसे ।
आपण कल्पनेतीत असे ।
तेथें उद्वेग काईसे ।
निर्विकल्पासी ॥ ४७॥
अंतीं मतीं तेचि गती ।
ऐसें सर्वत्र बोलती ।
तुझा अंतीं तुझी प्राप्ती ।
सहजचि जाली ॥ ४८॥
चौंदेहाचा अंत ।
आणी जन्म मुळाचा प्रांत ।
अंतांप्रांतासी अलिप्त ।
तो तुं आत्मा ॥ ४९॥
जयासी ऐसी आहे मती ।
तयास ज्ञानें आत्मगती ।
गती आणी अवगती ।
वेगळाचि तो ॥ ५०॥
मति खुंटली वेदांची ।
तेथें गती आणी अवगती कैंची ।
आत्मशास्त्रगुरुप्रचिती ।
ऐक्यता आली ॥ ५१॥
जीवपणाची फिटली भ्रांती ।
वस्तु आली आत्मप्रचिती ।
प्राणी पावला उत्तमगती ।
सद्गुरुबोधें ॥ ५२॥
सद्गुरुबोध जेव्हां जाला ।
चौंदेहांस अंत आला ।
तेणें निजध्यास लागला ।
सस्वरूपीं ॥ ५३॥
तेणें निजध्यासें प्राणी ।
धेयंचि जाला निर्वाणीं ।
सायोज्यमुक्तीचा धनी ।
होऊन बैसला ॥ ५४॥
दृश्य पदार्थ वोसरतां ।
आवघा आत्माचि तत्वता ।
नेहटून विचारें पहातां ।
दृश्य मुळींच नाहीं ॥ ५५॥
मिथ्या मिथ्यत्वें पाहिलें ।
मिथ्यापणें अनुभवा आलें ।
श्रोतीं पाहिजे ऐकिलें ।
या नाव मोक्ष ॥ ५६॥
सद्गुरुवचन हृदईं धरी ।
तोचि मोक्षाचा अधिकारी ।
श्रवण मनन केलेंचि करी ।
अत्यादरें ॥ ५७॥
जेथें आटती दोन्ही पक्ष ।
तेथें लक्ष ना अलक्ष ।
या नाव जाणिजे मोक्ष ।
नेमस्त आत्मा ॥ ५८॥
जेथें ध्यान धारणा सरे ।
कल्पना निर्विकल्पीं मुरे ।
केवळ ज्ञेप्तिमात्र उरे ।
सूक्ष्म ब्रह्म ॥ ५९॥
भवमृगजळ आटलें ।
लटिकें बंधन सुटलें ।
अजन्म्यास मुक्त केलें ।
जन्मदुःखापासुनी ॥ ६०॥
निःसंगाची संगव्याधी ।
विदेहाची देहबुद्धी ।
विवेकें तोडिली उपाधी ।
निःप्रपंचाची ॥ ६१॥
अद्वैताचें तोडिलें द्वैत ।
येकांतास दिला एकांत ।
अनंतास दिला अंत ।
अनंताचा ॥ ६२॥
जागृतीस चेवविलें ।
चेईर्यास सावध केलें ।
निजबोधास प्रबोधिलें ।
आत्मज्ञान ॥ ६३॥
अमृतास केलें अमर ।
मोक्षास मुक्तीचें घर ।
संयोगास निरंतर ।
योग केला । ६४॥
निर्गुणास निर्गुण केलें ।
सार्थकाचें सार्थक जालें ।
बहुतां दिवसां भेटलें ।
आपणासि आपण ॥ ६५॥
तुटला द्वैताचा पडदा ।
अभेदें तोडिलें भेदा ।
भूतपंचकाची बाधा ।
निरसोन गेली ॥ ६६॥
जालें साधनाचें फळ ।
निश्चळास केलें निश्चळ ।
निर्मळाचा गेला मळ ।
विवेकबळें ॥ ६७॥
होतें सन्निध चुकलें ।
ज्याचें त्यास प्राप्त जालें ।
आपण देखतां फिटलें ।
जन्मदुःख ॥ ६८॥
दुष्टस्वप्नें जाजावला ।
ब्रह्मण नीच याती पावला ।
आपणांसी आपण सांपडला ।
जागेपणें ॥ ६९॥
ऐसें जयास जालें ज्ञान ।
तया पुरुषाचें लक्षण ।
पुढिले समासीं निरूपण ।
बोलिलें असे ॥ ७०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आत्मदर्शननाम समास आठवा ॥ ८॥
समास नववा : सिद्धलक्षण
॥ श्रीराम ॥
अंतरी गेलीयां अमृत ।
बाह्या काया लखलखित ।
अंतरस्थिति बाणतां संत ।
लक्षणें कैसीं ॥ १॥
जालें आत्मज्ञान बरवें ।
हे कैसेनि पां जाणावें ।
म्हणौनि बोलिलीं स्वभावें ।
साधुलक्षणें ॥ २॥
ऐक सिद्धांचे लक्षण ।
सिद्ध म्हणिजे स्वरूप जाण ।
तेथें पाहातां वेगळेपण ।
मुळीच नाहीं ॥ ३॥
स्वरूप होऊन राहिजे ।
तया नाव सिद्ध बोलिजे ।
सिद्धस्वरूपींच साजे ।
सिद्धपण ॥ ४॥
वेदशास्त्रीं जें प्रसिद्ध ।
सस्वरूप स्वतसिद्ध ।
तयासिच बोलिजे सिद्ध ।
अन्यथा न घडे ॥ ५॥
तथापी बोलों काहीं येक ।
साधकास कळाया विवेक ।
सिद्धलक्षणाचें कौतुक ।
तें हें ऐसें असे ॥ ६॥
अंतरस्थित स्वरूप जाली ।
पुढें काया कैसी वर्तली ।
जैसी स्वप्नीची नाथिली ।
स्वप्नरचना ॥ ७॥
तथापि सिद्धांचें लक्षण ।
कांहीं करूं निरूपण ।
जेणें बाणे अंतर्खूण ।
परमार्थाची ॥ ८॥
सदा स्वरूपानुसंधान।
हें मुख्य साधूचें लक्षण ।
जनीं असोन आपण ।
जनावेगळा ॥ ९॥
स्वरूपीं दृष्टी पडतां ।
तुटोन गेली संसारचिंता ।
पुढें लागली ममता ।
निरूपणाची ॥ १०॥
हें साधकाचें लक्षण ।
परी सिद्धाआंगीं असे जाण ।
सिद्धलक्षण साधकेंविण ।
बोलोंच नये ॥ ११॥
बाह्य साधकाचें परी ।
आणी स्वरूपाकार अंतरीं ।
सिद्धलक्षण चतुरीं ।
जाणिजे ऐसें ॥ १२॥
संदेहरहीत साधन ।
तेचि सिद्धांचे लक्षण ।
अंतर्बाह्य समाधान ।
चळेना ऐसें ॥ १३॥
अचळ जाली अंतरस्थिती ।
तेथें चळणास कैची गती ।
स्वरूपीं लागतां वृत्ती ।
स्वरूपचि जाली ॥ १४॥
मग तो चळतांच अचळ ।
चंचळपणें निश्चळ ।
निश्चळ असोन चंचळ ।
देह त्याचा ॥ १५॥
स्वरूपीं स्वरूपचि जाला ।
मग तो पडोनिच राहिला ।
अथवा उठोनि पळाला ।
तरी चळेना ॥ १६॥
येथें कारण अंतरस्थिती ।
अंतरींच पाहिजे निवृत्ती ।
अंतर लागलें भगवंतीं ।
तोचि साधु ॥ १७॥
बाह्य भलतैसें असावे ।
परी अंतर स्वरूपीं लागावें ।
लक्षणे दिसती स्वभावें ।
साधुआंगीं ॥ १८॥
राजीं बैसतां अवलिळा ।
आंगीं बाणे राजकळा ।
स्वरूपीं लागतां जिव्हाळा ।
लक्षणे बाणती ॥ १९॥
येरव्ही अभ्यास करितां ।
हाता न चढती सर्वथा ।
स्वरूपीं राहावें तत्त्वतां ।
स्वरूप हौनी ॥ २०॥
अभ्यासाचा मुगुटमणी ।
वृत्ती राहावी निर्गुणीं ।
संतसंगें निरूपणीं ।
स्थिती बाणे ॥ २१॥
ऐसीं लक्षणें बरवीं ।
स्वरूपाकारें अभ्यासावीं ।
स्वरूप सोडितां गोसावी ।
भांबावती ॥ २२॥
आतां असो हें बोलणें ।
ऐका साधूची लक्षणें ।
जेणें समाधान बाणे ।
साधकाअंगीं ॥ २३॥
स्वरूपीं भरतां कल्पना ।
तेथें कैंची उरेल कामना ।
म्हणौनियां सधुजना ।
कामचि नाहीं ॥ २४॥
कल्पिला विषयो हातींचा जावा ।
तेणें गुणें क्रोध यावा ।
साधुजनाचा अक्षै ठेवा ।
जाणार नाहीं ॥ २५॥
म्हणोनि ते क्रोधरहित ।
जाणती स्वरूप संत ।
नासिवंत हे पदार्थ ।
सांडुनिया ॥ २६॥
जेथें नाहीं दुसरी परी ।
क्रोध यावा कोणावरी ।
क्रोधरहित चराचरीं ।
साधुजन वर्तती ॥ २७॥
आपुला आपण स्वानंद ।
कोणावरी करावा मद ।
याकारणें वादवेवाद ।
तुटोन गेला ॥ २८॥
साधु स्वरूप निर्विकार ।
तेथें कैंचा तिरस्कार ।
आपला आपण मत्सर ।
कोणावरी करावा ॥ २९॥
साधु वस्तु अनायासें ।
याकारणें मत्सर नसे ।
मदमत्सराचें पिसें ।
साधुसी नाहीं ॥ ३०॥
साधु स्वरूप स्वयंभ ।
तेथें कैंचा असेल दंभ ।
जेथेन् द्वैताचा आरंभ
जालाच नाही ॥ ३१॥
जेणें दृष्य केलें विसंच ।
तयास कैंचा हो प्रपंच ।
याकारणें निःप्रपंच ।
साधु जाणावा ॥ ३२॥
अवघें ब्रह्मांड त्याचे घर ।
पंचभूतिक हा जोजार ।
मिथ्या जाणोन सत्वर ।
त्याग केला ॥ ३३॥
याकारणें लोभ नसे ।
साधु सदा निर्लोभ असे ।
जयाची वासना समरसे ।
शुद्धस्वरूपीं ॥ ३४॥
आपुला आपण आघवा ।
स्वार्थ कोणाचा करावा ।
म्हणोनि साधु तो जाणावा ।
शोकरहित ॥ ३५॥
दृष्य सांडुन नासिवंत ।
स्वरूप सेविलें शाश्वत ।
याकारणें शोकरहित ।
साधु जाणावा ॥ ३६॥
शोकें दुखवावी वृत्ती ।
तरी ते जाहली निवृत्ती ।
म्हणोनि साधु आदिअंतीं ।
शोकरहीत ॥ ३७॥
मोहें झळंबावें मन ।
तरी तें जाहालें उन्मन ।
याकारणें साधुजन ।
मोहातीत ॥ ३८॥
सधु वस्तु अद्वये ।
तेथें वाटेल भये ।
परब्रह्म तें निर्भये ।
तोचि साधु ॥ ३९॥
याकारणें भयातीत ।
साधु निर्भय निवांत ।
सकळांस मांडेल अंत ।
साधु अनंतरूपी ॥ ४०॥
सत्यस्वरूपें अमर जाला ।
भये कैंचें वाटेल त्याला ।
याकारणें साधुजनाला ।
भयेचि नाहीं ॥ ४१॥
जेथें नाहीं द्वंद्वभेद ।
आपला आपण अभेद ।
तेथें कैंचा उठेल खेद ।
देहबुद्धीचा ॥ ४२॥
बुद्धिनें नेमिलें निर्गुणा ।
त्यास कोणीच नेईना ।
याकारणें साधुजना ।
खेदचि नाहीं ॥ ४३॥
आपण एकला ठाईचा ।
स्वार्थ करावा कोणाचा ।
दृष्य नसतां स्वार्थाचा ।
ठावचि नाहीं ॥ ४४॥
साधु आपणचि येक ।
तेथें कैंचा दुःखशोक ।
दुजेविण अविवेक ।
येणार नाहीं ॥ ४५॥
आशा धरितां परमार्थाची ।
दुराशा तुटली स्वार्थाची ।
म्हणोनि नैराशता साधूची ।
वोळखण ॥ ४६॥
मृदपणें जैसे गगन ।
तैसें साधुचें लक्षण ।
याकरणें साधुवचन ।
कठीण नाहीं ॥ ४७॥
स्वरूपाचा संयोगीं ।
स्वरूपचि जाला योगी ।
याकरणें वीतरागी ।
निरंतर ॥ ४८॥
स्थिती बाणतां स्वरूपाची ।
चिंता सोडीली देहाची ।
याकरणें होणाराची ।
चिंता नसे ॥ ४९॥
स्वरूपीं लागतां बुद्धी ।
तुटे अवघी उपाधी ।
याकारणें निरोपाधी ।
साधुजन ॥ ५०॥
साधु स्वरूपींच राहे ।
तेथें संगचि न साहे ।
म्हणोनि साधु तो न पाहे ।
मानापमान ॥ ५१॥
अलक्षास लावी लक्ष ।
म्हणोनि साधु परम दक्ष ।
वोढूं जाणती कैपक्ष ।
परमार्थाचा ॥ ५२॥
स्वरूपीं न साहे मळ ।
म्हणोनि साधु तो निर्मळ ।
साधु स्वरूपचि केवळ ।
म्हणोनियां ॥ ५३॥
सकळ धर्मामधें धर्म ।
स्वरूपीं राहाणें हा स्वधर्म ।
हेंचि जाणें मुख्य वर्म ।
साधुलक्षणाचें ॥ ५४॥
धरीतां साधूची संगती ।
आपषाच लागे स्वरूपस्थिती ।
स्वरूपस्थितीनें बाणती ।
लक्षणें आंगीं ॥ ५५॥
ऐसीं साधूचीं लक्षणें ।
आंगीं बाणती निरूपणें ।
परंतु स्वरूपीं राहाणें ।
निरंतर ॥ ५६॥
निरंतर स्वरूपीं साहातां ।
स्वरूपचि होईजे तत्त्वतां ।
मग लक्षणें आंगीं बाणतां ।
वेळ नाहीं ॥ ५७॥
स्वरूपीं राहिल्यां मती ।
अवगुण अवघेचि साडती ।
परंतु यासी सत्संगती ।
निरूपण पाहिजे ॥ ५८॥
सकळ सृष्टीचा ठाईं ।
अनुभव येकचि नाहीं ।
तो बोलिजेल सर्वहि ।
पुढिले समासीं ॥ ५९॥
कोणें स्थितीनें राहाती ।
कैसा अनुभव पाहाती ।
रामदास म्हणे श्रोतीं ।
अवधान देणें ॥ ६०॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
सिद्धलक्षणनाम समास नववा ॥
समास दहावा :
शून्यत्वनिरसन ॥ श्रीराम ॥
जनाचे अनुभव पुसतां ।
कळहो उठिल अवचिता ।
हा कथाकल्लोळ श्रोतां ।
कौतुकें ऐकावा ॥ १॥
येक म्हणती हा संसारु ।
करितां पाविजे पैलपारु ।
आपला नव्हे कीं जोजारु ।
जीव देवाचे ॥ २॥
येक म्हणती हें न घडे ।
लोभ येऊन आंगीं जडे ।
पोटस्तें करणें घडे ।
सेवा कुटुंबाची ॥ ३॥
येक म्हणती स्वभावें ।
संसार करावा सुखें नावें ।
कांहीं दान पुण्य करावें ।
सद्गतीकारणें ॥ ४॥
येक म्हणती संसार खोटा ।
वैराग्यें घ्यावा देशवटा ।
येणें स्वर्ग्यलोकींच्या वाटा ।
मोकळ्या होती ॥ ५॥
येक म्हणती कोठें जावें ।
वेर्थचि कासया हिंडावें ।
आपुलें आश्रमी असावें ।
आश्रमधर्म करूनी ॥ ६॥
येक म्हणती कैंचा धर्म ।
अवघा होतसे अधर्म ।
ये संसारीं नाना कर्म ।
करणें लागे ॥ ७॥
येक म्हणती बहुतांपरी ।
वासना असावी वरी ।
येणेंचि तरिजे संसारीं ।
अनायासें ॥ ८॥
येक म्हणती कारण भाव ।
भावेंचि पाविजे देव ।
येर हें अवघेंचि वाव ।
गथागोवी ॥ ९॥
येक म्हणती वडिलें जीवीं ।
अवघीं देवचि मानावीं ।
मायेबापें पूजीत जावीं ।
येकाभावें ॥ १०॥
येक म्हणती देवब्राह्मण ।
त्यांचें करावें पूजन ।
मायेबाप नारायेण ।
विश्वजनाचा ॥ ११॥
येक म्हणती शास्त्र पाहावें ।
तेथें निरोपिलें देवें ।
तेणें प्रमाणेंचि जावें ।
परलोकासी ॥ १२॥
येक म्हणती अहो जना ।
शास्त्र पाहातां पुरवेना ।
याकारणें साधुजना ।
शरण जावें ॥ १३॥
येक म्हणती सांडा गोठी ।
वायांचि करिता चाउटी ।
सर्वांस कारण पोटीं ।
भूतदया असावी ॥ १४॥
येक म्हणती येकचि बरवें ।
आपुल्या आचारें असावें ।
अंतकाळीं नाम घ्यावें ।
सर्वोत्तमाचें ॥ १५॥
येक म्हणती पुण्य असेल ।
तरीच नाम येईल ।
नाहीं तरी भुली पडेल ।
अंतकाळीं ॥ १६॥
येक म्हणती जीत असावे ।
तंवचि सार्थक करावें ।
येक म्हणती फिरावें ।
तिर्थाटण ॥ १७॥
येक म्हणती हे अटाटी ।
पाणीपाषाणाची भेटी ।
चुबकळ्या मारितां हिंपुटी ।
कासाविस व्हावें ॥ १८॥
येक म्हणती सांडी वाचाळी ।
अगाध महिमा भूमंडळीं ।
दर्शनमात्रें होय होळी ।
माहापातकाची ॥ १९॥
येक म्हणती तीर्थ स्वभावें ।
कारण मन अवरावें ।
येक म्हणती कीर्तन करावें ।
सावकास ॥ २०॥
येक म्हणती योग बरवा ।
मुख्य तोचि आधीं साधावा ।
देहो अमरचि करावा ।
अकस्मात ॥ २१॥
येक म्हणती ऐसें काये ।
काळवंचना करूं नये ।
येक म्हणती धरावी सोये ।
भक्तिमार्गाची ॥ २२॥
येक म्हणती ज्ञान बरवें ।
येक म्हणती साधन करावें ।
येक म्हणती मुक्त असावें ।
निरंतर ॥ २३॥
येक म्हणती अनर्गळा ।
धरीं पापाचा कंटाळा ।
येक म्हणती रे मोकळा ।
मार्ग आमुचा ॥ २४॥
येक म्हणती हें विशेष ।
करूं नये निंदा द्वेष ।
येक म्हणती सावकास ।
दुष्टसंग त्यागावा ॥ २५॥
येक म्हणती ज्याचें खावें ।
त्या सन्मुखचि मरावें ।
तेणें तत्काळचि पावावें ।
मोक्षपद ॥ २६॥
येक म्हणती सांडा गोठी ।
आधीं पाहिजे ते रोटी ।
मग करावी चाउटी ।
सावकास ॥ २७॥
येक म्हणती पाउस असावा ।
मग सकळ योग बरवा ।
कारण दुष्काळ न पडावा ।
म्हणिजे बरें ॥ २८॥
येक म्हणती तपोनिधी ।
होतां वोळती सकळ सिद्धी ।
येक म्हणती रे आधीं ।
इंद्रपद साधावें ॥ २९॥
येक म्हणती आगम पाहावा ।
वेताळ प्रसन्न करून घ्यावा ।
तेणें पाविजे देवा ।
स्वर्गलोकीं ॥ ३०॥
येक म्हणती अघोरमंत्र ।
तेणें होईजे स्वतंत्र ।
श्रीहरी जयेचा कळत्र ।
तेचि वोळे ॥ ३१॥
ती लागले सर्व धर्म ।
तेथें कैंचें क्रियाकर्म ।
येक म्हणती कुकर्म ।
तिच्या मदे ॥ ३२॥
येक म्हणती येक साक्षप ।
करावा मृत्यंजयाचा जप ।
तेणें गुणें सर्व संकल्प ।
सिद्धीतें पावती ॥ ३३॥
येक म्हणती बटु भैरव ।
तेणें पाविजे वैभव ।
येक म्हणती झोटिंग सर्व ।
पुर्वितसे ॥ ३४॥
येक म्हणती काळी कंकाळी ।
येक म्हणती भद्रकाळी ।
येक म्हणती उचिष्ट चांडाळी ।
साहें करावी ॥ ३५॥
येक म्हणती विघ्नहर ।
येक म्हणती भोळा शंकर ।
येक म्हणती सत्वर ।
पावे भगवती ॥ ३६॥
येक म्हणती मल्लारी ।
सत्वरचि सभाग्य करी ।
येक म्हणती माहा बरी ।
भक्ति वेंकटेशाची ॥ ३७॥
येक म्हणती पूर्व ठेवा ।
येक म्हणती प्रेत्न करावा ।
येक म्हणती भार घालावा ।
देवाच वरी ॥ ३८॥
येक म्हणती देव कैंचा ।
अंतचि पाहातो भल्यांचा ।
येक म्हणती हा युगाचा ।
युगधर्म ॥ ३९॥
येक आश्चीर्य मानिती ।
येक विस्मयो करिती ।
येक कंटाळोन म्हणती ।
काये होईल तें पाहावें ॥ ४०॥
ऐसे प्रपंचिक जन ।
लक्षणें सांगतां गहन ।
परंतु कांहीं येक चिन्ह ।
अल्पमात्र बोलिलों ॥ ४१॥
आतां असो हा स्वभाव ।
ज्ञात्यांचा कैसा अनुभव ।
तोहि सांगिजेल सर्व ।
सावध ऐका ॥ ४२॥
येक म्हणती करावी भक्ती ।
श्रीहरी देईल सद्गती ।
येक म्हणती ब्रह्मप्राप्ती ।
कर्मेंचि होये ॥ ४३॥
येक म्हणती भोग सुटेना ।
ज्न्ममरण हें तुटेना ।
येक म्हणती उर्मी नाना ।
अज्ञानाच्या ॥ ४४॥
येक म्हणती सर्व ब्रह्म ।
तेथें कैंचें क्रियाकर्म ।
येक म्हणती हा अधर्म ।
बोलोंचि नये ॥ ४५॥
येक म्हणती सर्व नासें ।
उरलें तेंचि ब्रह्म असे ।
येक म्हणती ऐसें नसे ।
समाधान ॥ ४६॥
सर्वब्रह्म केवळ ब्रह्म ।
दोनी पूर्वपक्षाचे भ्रम ।
अनुभवाचें वेगळें वर्म ।
म्हणती येक ॥ ४७॥
येक म्हणती हें न घडे ।
अनुर्वाच्य वस्तु घडे ।
जें बोलतां मोन्य पडे ।
वेदशास्त्रांसी ॥ ४८॥
तव श्रोता अनुवादला ।
म्हणे निश्चये कोण केला ।
सिद्धांतमतें अनुभवाला ।
उरी कैंची ॥ ४९॥
अनुभव देहीं वेगळाले ।
हें पूर्वीच बोलिलें ।
आतां कांहीं येक केलें ।
नवचे कीं ॥ ५०॥
येक साक्षत्वें वर्तती ।
साक्षी वेगळाचि म्हणती ।
आपण दृष्टा ऐसी स्थिती ।
स्वानुभवाची ॥ ५१॥
दृश्यापासून द्रष्टा वेगळा ।
ऐसी अलिप्तपणाची कळा ।
आपण साक्षत्वें निराळा ।
स्वानुभवे ॥ ५२॥
सकळ पदार्थ जाणतां ।
तो पदार्थाहून पर्ता ।
देहीं असोनी अलिप्तता ।
सहजचि जाली ॥ ५३॥
येक ऐसें स्वानुभवें ।
म्हणती साक्षत्वें वर्तावें ।
दृश्य असोनि वेगळें व्हावें ।
द्रष्टेपणें ॥ ५४॥
येक म्हणती नाहीं भेद ।
वस्तु ठाईंची अभेद ।
तेथें कैंचा मतिमंद द्रष्टा
आणिला ॥ ५५॥
अवघी साकरचि स्वभावें ।
तेथें कडु काय निवडावें ।
द्रष्टा कैंचा स्वानुभवें ।
अवघेंचि ब्रह्म ॥ ५६॥
प्रपंच परब्रह्म अभेद ।
भेदवादी मानिती भेद ।
परी हा आत्मा स्वानंद ।
आकारला ॥ ५७॥
विघुरलें तुप थिजलें ।
तैसें निर्गुणचि गुणा आलें ।
तेथें काय वेगळें केलें ।
द्रष्टेपणें ॥ ५८॥
म्हणौनि द्रष्टा आणी दृश्य ।
अवघा येकचि जगदीश ।
द्रष्टेपणाचे सायास ।
कासयासी ॥ ५९॥
ब्रह्मचि आकारलें सर्व ।
ऐसा येकांचा अनुभव ।
ऐसे हे दोनी स्वभाव ।
निरोपिले ॥ ६०॥
अवघा आत्मा आकाराअ ।
आपण भिन्न कैंचा उरला ।
दुसरा अनुभव बोलिला ।
ऐसियापरी ॥ ६१॥
ऐक तिसरा अनुभव ।
प्रपंच सारूनियां सर्व ।
कांहीं नाहीं तोचि देव ।
ऐसें म्हणती ॥ ६२॥
दृश्य अवघें वेगळें केलें ।
केवळ अदृश्यचि उरलें ।
तेंचि ब्रह्म अनुभविलें ।
म्हणती येक ॥ ६३॥
परी तें ब्रह्म म्हणों नये ।
उपायासारिखा अपाये ।
सुन्यत्वास ब्रह्म काये ।
म्हणों येईल ॥ ६४॥
दृश्य अवघें वोलांडिलें ।
अदृश्य सुन्यत्वीं पडिलें ।
ब्रह्म म्हणौनि मुरडलें ।
तेथुनिच मागे ॥ ६५॥
इकडे दृश्य तिकडे देव ।
मध्यें सुन्यत्वाचा ठाव ।
तयास मंदबुद्धिस्तव ।
प्राणी ब्रह्म म्हणे ॥ ६६॥
रायास नाहीं वोळखिलें ।
सेवकास रावसें कल्पिलें ।
परी तें अवघें वेर्थ गेलें ।
राजा देखतां ॥ ६७॥
तैसें सुन्यत्व कल्पिलें ब्रह्म ।
पुढें देखतां परब्रह्म ।
सुन्यत्वचा अवघा भ्रम ।
तुटोन गेला ॥ ६८॥
परी हा सूक्ष्म आडताळा ।
वारी विवेकें वेगळा ।
जैसें दुग्ध घेऊन जळा ।
राजहंस सांडी ॥ ६९॥
आधीं दृश्या सोडिलें ।
मग सुन्यत्व वोलांडिलें ।
मूळमायेपरतें देखिलें ।
परब्रह्म ॥ ७०॥
वेगळेपणें पाहाणें घडे ।
तेणें वृत्ति सुन्यत्वीं पडे ।
पोटीं संदेह पवाडे ।
सुन्यत्वाचा ॥ ७१॥
भिन्नपणें अनुभविलें ।
तयास सुन्य ऐसें बोलिलें ।
वस्तु लक्षितां अभिन्न जालें ।
पाहिजे आधीं ॥ ७२॥
वस्तु आपणचि होणें ।
ऐसें वस्तुचें पाहाणें ।
निश्चयेंसीं भिन्नपणें ।
सुन्यत्व लाभे ॥ ७३॥
याकारणें सुन्य कांहीं ।
परब्रह्म होणार नाहीं ।
वस्तुरूप होऊन पाहीं ।
स्वानुभवें ॥ ७४॥
आपण वस्तु सिद्धचि आहे ।
मन मी ऐसें कल्पूं नये ।
साधु सांगती उपाये ।
तूंचि आत्मा ॥ ७५॥
मन मी ऐसें नाथिलें ।
संतीं नाहीं निरोपिलें ।
मानावें कोणाच्या बोलें ।
मन मी ऐसें ॥ ७६॥
संतवचनीं ठेवितां भावे ।
तोचि शुद्ध स्वानुभव ।
मनाचा तैसाच स्वभाव ।
आपण वस्तु ॥ ७७॥
जयाचा घ्यावा अनुभव ।
तोचि आपण निरावेव ।
आपुला घेती अनुभव ।
विश्वजन ॥ ७८॥
लोभी धन साधूं गेले ।
तंव ते लोभी धनचि जाले ।
मग भाग्यपुरुषीं भोगिलें ।
सावकास ॥ ७९॥
तैसें देहबुद्धी सोडितां ।
साधकास जालें तत्वता ।
अनुभवाची मुख्य वार्ता ।
ते हे ऐसी ॥ ८०॥
आपण वस्तु मुळीं येक ।
ऐसा ज्ञानाचा विवेक ।
येथून हा ज्ञानदशक ।
संपूर्ण जाला ॥ ८१॥
आत्मज्ञान निरोपिलें ।
येथामतीनें बोलिलें ।
न्यूनपर्ण क्ष्मा केलें ।
पाहिजे श्रोतीं ॥ ८२॥
इति श्रीदासबोधे
गुरुशिष्यसंवादे
सुन्यत्वनिर्शननाम
समास दहावा ॥
॥ द शक आठवा समाप्त ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse