Embedded Files
॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥
॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ श्रीमद् भगवद्‌गीता ॥
॥ अष्टादशोऽध्यायः
अध्याय अठरावा ॥
॥ मोक्षसंज्ञासयोगः ॥
जयजय देव निर्मळ ।
निजजनाखिलमंगळ ।
जन्मजराजलदजाळ ।
प्रभंजन ॥ १ ॥
जयजय देव प्रबळ ।
विदळितामंगळकुळ ।
निगमागमद्रुमफळ ।
फलप्रद ॥ २ ॥
जयजय देव सकल ।
विगतविषयवत्सल ।
कलितकाळकौतूहल ।
कलातीत ॥ ३ ॥
जयजय देव निश्चळ ।
चलितचित्तपानतुंदिल ।
जगदुन्मीलनाविरल ।
केलिप्रिय ॥ ४ ॥
जयजय देव निष्कळ ।
स्फुरदमंदानंदबहळ ।
नित्यनिरस्ताखिलमळ ।
मूळभूत ॥ ५ ॥
जयजय देव स्वप्रभ ।
जगदंबुदगर्भनभ ।
भुवनोद्भवारंभस्तंभ ।
भवध्वंस ॥ ६ ॥
जयजय देव विशुद्ध ।
विदुदयोद्यानद्विरद ।
शमदम-मदनमदभेद ।
दयार्णव ॥ ७ ॥
जयजय देवैकरूप ।
अतिकृतकंदर्पसर्पदर्प ।
भक्तभावभुवनदीप ।
तापापह ॥ ८ ॥
जयजय देव अद्वितीय ।
परीणतोपरमैकप्रिय ।
निजजनजित भजनीय ।
मायागम्य ॥ ९ ॥
जयजय देव श्रीगुरो ।
अकल्पनाख्यकल्पतरो ।
स्वसंविद्रुमबीजप्ररो ।
हणावनी ॥ १० ॥
हे काय एकैक ऐसैसें ।
नानापरीभाषावशें ।
स्तोत्र करूं तुजोद्देशें ।
निर्विशेषा ॥ ११ ॥
जिहीं विशेषणीं विशेषिजे ।
तें दृश्य नव्हे रूप तुझें ।
हें जाणें मी म्हणौनि लाजें ।
वानणा इहीं ॥ १२ ॥
परी मर्यादेचा सागरु ।
हा तंवचि तया डगरु ।
जंव न देखे सुधाकरु ।
उदया आला ॥ १३ ॥
सोमकांतु निजनिर्झरीं ।
चंद्रा अर्घ्यादिक न करी ।
तें तोचि अवधारीं ।
करवी कीं जी ॥ १४ ॥
नेणों कैसी वसंतसंगें ।
अवचितिया वृक्षाचीं अंगें ।
फुटती तैं हे तयांहि जोगें ।
धरणें नोहे ? ॥ १५ ॥
पद्मिनी रविकिरण ।
लाहे मग लाजें कवण ? ।
कां जळें शिवतलें लवण ।
आंग भुले ॥ १६ ॥
तैसा तूतें जेथ मी स्मरें ।
तेथ मीपण मी विसरें ।
मग जाकळिला ढेंकरें ।
तृप्तु जैसा ॥ १७ ॥
मज तुवां जी केलें तैसें ।
माझें मीपण दवडूनि देशें ।
स्तुतिमिषेंच पां पिसें ।
बांधलें वाचे ॥ १८ ॥
ना येर्‍हवीं तरी आठवीं ।
राहोनि स्तुति जैं करावी ।
तैं गुणागुणिया धरावी ।
सरोभरी कींं ॥ १९ ॥
तरी तूं जी एकरसाचें लिंग ।
केवीं करूं गुणागुणीं विभाग ।
मोतीं फोडोनि सांधितां चांग ।
कीं तैसेंचि भलें ॥ २० ॥
आणि बाप तूं माय ।
इहीं बोलीं ना स्तुति होय ।
डिंभोपाधिक आहे ।
विटाळु तेथें ॥ २१ ॥
जी जालेनि पाइकें आलें ।
तें गोसावीपण केवीं बोलें ? ।
ऐसें उपाधी उशिटलें ।
काय वर्णूं ॥ २२ ॥
जरी आत्मा तूं एकसरा ।
हेंही म्हणतां दातारा ।
तरी आंतुल तूं बाहेरा ।
घापतासी ॥ २३ ॥
म्हणौनि सत्यचि तुजलागीं ।
स्तुति न देखों जी जगीं ।
मौनावांचूनि लेणें आंगीं ।
सुसीना मा ॥ २४ ॥
स्तुति कांहीं न बोलणें ।
पूजा कांहीं न करणें ।
सन्निधी कांहींं न होणें ।
तुझ्या ठायीं॥ २५ ॥
तरी जिंतलें जैसें भुली ।
पिसें आलापु घाली ।
तैसें वानूं तें माऊली ।
उपसाहावें तुवां ॥ २६ ॥
आतां गीतार्थाची मुक्तमुदी ।
लावीं माझिये वाग्वृद्धी ।
जे माने हे सभासदीं ।
सज्जनांच्या ॥ २७ ॥
तेथ म्हणितलें श्रीनिवृत्ती ।
नको हें पुढतपुढती ।
परीसीं लोहा घृष्टी किती ।
वेळवेळां कीजे गा ॥ २८ ॥
तंव विनवी ज्ञानदेवो ।
म्हणे हो कां जी पसावो ।
तरी अवधान देतु देवो ।
ग्रंथा आतां ॥ २९ ॥
जी गीतारत्‍नप्रासादाचा ।
कळसु अर्थचिंतामणीचा ।
सर्व गीतादर्शनाचा ।
पाढाऊं जो ॥ ३० ॥
लोकीं तरी आथी ऐसें ।
जे दुरूनि कळसु दिसे ।
आणी भेटीचि हातवसे ।
देवतेची तिये ॥ ३१ ॥
तैसेंचि एथही आहे ।
जे एकेचि येणें अध्यायें ।
आघवाचि दृष्ट होये ।
गीतागमु हा ॥ ३२ ॥
मी कळसु याचि कारणें ।
अठरावा अध्यायो म्हणें ।
उवाइला बादरायणें ।
गीताप्रासादा ॥ ३३ ॥
नोहे कळसापरतें कांहीं ।
प्रासादीं काम नाहीं ।
तें सांगतसे गीता ही ।
संपलेपणें ॥ ३४ ॥
व्यासु सहजें सूत्री बळी ।
तेणें निगमरत्‍नाचळीं ।
उपनिषदार्थाची माळी\- ।
माजीं खांडिली ॥ ३५ ॥
तेथ त्रिवर्गाचा अणुआरु ।
आडऊ निघाला जो अपारु ।
तो महाभारतप्राकारु ।
भोंवता केला ॥ ३६ ॥
माजीं आत्मज्ञानाचें एकवट ।
दळवाडें झाडूनि चोखट ।
घडिलें पार्थवैकुंठ\- ।
संवाद कुसरी ॥ ३७ ॥
निवृत्तिसूत्र सोडवणिया ।
सर्व शास्त्रार्थ पुरवणिया ।
आवो साधिला मांडणिया ।
मोक्षरेखेचा ॥ ३८ ॥
ऐसेनि करितां उभारा ।
पंधरा अध्यायांत पंधरा ।
भूमि निर्वाळलिया पुरा ।
प्रासादु जाहला ॥ ३९ ॥
उपरी सोळावा अध्यायो ।
तो ग्रीवघंटेचा आवो ।
सप्तदशु तोचि ठावो ।
पडघाणिये ॥ ४० ॥
तयाहीवरी अष्टादशु ।
तो अपैसा मांडला कळसु ।
उपरि गीतादिकीं व्यासु ।
ध्वजें लागला ॥ ४१ ॥
म्हणौनि मागील जे अध्याये ।
ते चढते भूमीचे आये ।
तयांचें पुरें दाविताहे ।
आपुल्या आंगीं ॥ ४२ ॥
जालया कामा नाहीं चोरी ।
ते कळसें होय उजरी ।
तेवीं अष्टादशु विवरी ।
साद्यंत गीता ॥ ४३ ॥
ऐसा व्यासें विंदाणियें ।
गीताप्रासादु सोडवणिये ।
आणूनि राखिले प्राणिये ।
नानापरी ॥ ४४ ॥
एक प्रदक्षिणा जपाचिया ।
बाहेरोनि करिती यया ।
एक ते श्रवणमिषें छाया ।
सेविती ययाची ॥ ४५ ॥
एक ते अवधानाचा पुरा ।
विडापाऊड भीतरां ।
घेऊनि रिघती गाभारां ।
अर्थज्ञानाच्या ॥ ४६ ॥
ते निजबोधें उराउरी ।
भेटती आत्मया श्रीहरी ।
परी मोक्षप्रासादीं सरी ।
सर्वांही आथी ॥ ४७ ॥
समर्थाचिये पंक्तिभोजनें ।
तळिल्या वरील्या एकचि पक्वान्नें ।
तेवीं श्रवणें अर्थें पठणें ।
मोक्षुचि लाभे ॥ ४८ ॥
ऐसा गीता वैष्णवप्रासादु ।
अठरावा अध्याय कळसु विशदु ।
म्यां म्हणितला हा भेदु ।
जाणोनियां ॥ ४९ ॥
आतां सप्तदशापाठीं ।
अध्याय कैसेनि उठी ।
तो संबंधु सांगो दिठी ।
दिसे तैसा ॥ ५० ॥
का गंगायमुना उदक ।
वोघबगें वेगळिक ।
दावी होऊनि एक ।
पाणीपणें ॥ ५१ ॥
न मोडितां दोन्ही आकार ।
घडिलें एक शरीर ।
हें अर्धनारी नटेश्वर\- ।
रूपीं दिसें ॥ ५२ ॥
नाना वाढिली दिवसें ।
कळा बिंबीं पैसे ।
परी सिनानें लेवे जैसें ।
चंद्रीं नाहीं ॥ ५३ ॥
तैसीं सिनानीं चारीं पदें ।
श्लोक तो श्लोकावच्छेदें ।
अध्यावो अध्यायभेदें ।
गमे कीर ॥ ५४ ॥
परी प्रमेयाची उजरी ।
आनान रूप न धरी ।
नाना रत्‍नमणीं दोरी ।
एकचि जैसी ॥ ५५ ॥
मोतियें मिळोनि बहुवें ।
एकावळीचा पाडु आहे ।
परी शोभे रूप होये ।
एकचि तेथ ॥ ५६ ॥
फुलांफुलसरां लेख चढे ।
द्रुतीं दुजी अंगुळी न पडे ।
श्लोक अध्याय तेणें पाडें ।
जाणावे हे ॥ ५७ ॥
सात शतें श्लोक ।
अध्यायां अठरांचे लेख ।
परी देवो बोलिले एक ।
जें दुजें नाहीं ॥ ५८ ॥
आणि म्यांही न सांडूनि ते सोये ।
ग्रंथ व्यक्ति केली आहे ।
प्रस्तुत तेणें निर्वाहे ।
निरूपण आइका ॥ ५९ ॥
तरी सतरावा अध्यावो ।
पावतां पुरता ठावो ।
जें संपतां श्लोकीं देवो ।
बोलिले ऐसें ॥ ६० ॥
अर्जुना ब्रह्मनामाच्याविखीं।
बुद्धि सांडूनि आस्तिकीं ।
कर्मे कीजती तितुकींं ।
असंतें होतीं ॥ ६१ ॥
हा ऐकोनि देवाचा बोलु ।
अर्जुना आला डोलु ।
म्हणे कर्मनिष्ठां मळु ।
ठेविला देखों ॥ ६२ ॥
तो अज्ञानांधु तंव बापुडा ।
ईश्वरुचि न देखे एवढा ।
तेथ नामचि एक पुढां ।
कां सुझे तया ॥ ६३ ॥
आणि रजतमें दोन्हीं ।
गेलियावीण श्रद्धा सानी ।
ते कां लागे अभिधानीं ।
ब्रह्माचिये ॥ ६४ ॥
मग कोता खेंव देणें ।
वार्तेवरील धावणें ।
सांडी पडे खेळणें ।
नागिणीचें तें ॥ ६५ ॥
तैसीं कर्में दुवाडें ।
तयां जन्मांतराची कडे ।
दुर्मेळावे येवढे ।
कर्मामाजीं ॥ ६६ ॥
ना विपायें हें उजू होये ।
तरी ज्ञानाची योग्यता लाहे ।
येर्‍हवीं येणेंचि जाये ।
निरयालया ॥ ६७ ॥
कर्मीं हा ठायवरी ।
आहाती बहुवा अवसरी ।
आतां कर्मठां कैं वारी ।
मोक्षाची हे ॥ ६८ ॥
तरी फिटो कर्माचा पांगु ।
कीजो अवघाचि त्यागु ।
आदरिजो अव्यंगु ।
संन्यासु हा ॥ ६९ ॥
कर्मबाधेची कहीं ।
जेथ भयाची गोठी नाहीं ।
तें आत्मज्ञान जिहीं ।
स्वाधीन होय ॥ ७० ॥
ज्ञानाचें आवाहनमंत्र ।
जें ज्ञान पिकतें सुक्षेत्र ।
ज्ञान आकर्षितें सूत्र ।
तंतु जे का ॥ ७१ ॥
ते दोनी संन्यास त्याग ।
अनुष्ठूनि सुटे जग ।
तरी हेंचि आतां चांग ।
व्यक्त पुसों ॥ ७२ ॥
ऐसें म्हणौनि पार्थें ।
त्यागसंन्यासव्यवस्थे ।
रूप होआवया जेथें ।
प्रश्नु केला ॥ ७३ ॥
तेथ प्रत्युत्तरें बोली ।
श्रीकृष्णें जे चावळिली ।
तया व्यक्ति जाली ।
अष्टादशा ॥ ७४ ॥
एवं जन्यजनकभावें ।
अध्यावो अध्यायातें प्रसवे ।
आतां ऐका बरवें ।
पुसिलें जें ॥ ७५ ॥
तरी पंडुकुमरें तेणें ।
देवाचें सरतें बोलणें ।
जाणोनि अंतःकरणें ।
काणी घेतली ॥ ७६ ॥
येर्‍हवीं तत्वविषयीं भला ।
तो निश्चितु असे कीर जाहला ।
परी देवो राहे उगला ।
तें साहावेना ॥ ७७ ॥
वत्स धालयाही वरी ।
धेनू न वचावी दुरी ।
अनन्य प्रीतीची परी ।
ऐसी आहे ॥ ७८ ॥
तेणें काजेवीणही बोलावें ।
तें देखीलें तरी पाहावें ।
भोगितां चाड दुणावे ।
पढियंतयाठायीं ॥ ७९ ॥
ऐसी प्रेमाची हे जाती ।
आणि पार्थ तंव तेचि मूर्ती ।
म्हणौनि करूं लाहे खंती ।
उगेपणाची ॥ ८० ॥
आणि संवादाचेनि मिषें ।
जे अव्यवहारी वस्तु असे ।
ते भोगिजे कीं जैसें ।
आरिसां रूप ॥ ८१ ॥
मग संवादु तोही पारुखे ।
तरी भोगितां भोगणें थोके ।
हें कां साहवेल सुखें ।
लांचावलेया ? ॥ ८२ ॥
यालागीं त्याग संन्यास ।
पुसावयाचें घेऊनि मिस ।
मग उपलविलें दुस ।
गीतेंचें तें ॥ ८३ ॥
अठरावा अध्यावो नोहे ।
हे एकाध्यायी गीताचि आहे ।
जैं वांसरुचि गाय दुहे ।
तैं वेळु कायसा ॥ ८४ ॥
तैसी संपतां अवसरीं ।
गीता आदरविली माघारीं ।
स्वामी भृत्याचा न करी ।
संवादु काई ? ॥ ८५ ॥
परी हें असो ऐसें ।
अर्जुनें पुसिजत असे ।
म्हणे विनंती विश्वेशें ।
अवधारिजो ॥ ८६ ॥
अर्जुन उवाच ।
संन्यासस्य महाबाहो
तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् ।
त्यागस्य च हृषीकेश
पृथक्केशिनिषूदन ॥ १ ॥
हां जी संन्यासु आणि त्यागु ।
इयां दोहीं एक अर्थीं लागु ।
जैसा सांघातु आणि संघु ।
संघातेंचि बोलिजे ॥ ८७ ॥
तैसेंचि त्यागें आणि संन्यासें ।
त्यागुचि बोलिजतु असे ।
आमचेनि तंव मानसें ।
जाणिजे हेंचि ॥ ८८ ॥
ना कांहीं आथी अर्थभेदु ।
तो देवो करोतु विशदु ।
तेथ म्हणती श्रीमुकुंदु ।
भिन्नचि पैं ॥ ८९ ॥
तरी अर्जुना तुझ्या मनीं ।
त्याग संन्यास दोनी ।
एकार्थ गमलें हें मानीं ।
मीही साच ॥ ९० ॥
इहीं दोहीं कीर शब्दीं ।
त्यागुचि बोलिजे त्रिशुद्धी ।
परी कारण एथ भेदीं ।
येतुलेंचि ॥ ९१ ॥
जें निपटूनि कर्म सांडिजे ।
तें सांडणें संन्यासु म्हणिजे ।
आणि फलमात्र का त्यजिजे ।
तो त्यागु गा ॥ ९२ ॥
तरी कोणा कर्माचें फळ ।
सांडिजे कोण कर्म केवळ ।
हेंही सांगों विवळ ।
चित्त दे पां ॥ ९३ ॥
तरी आपैसीं दांगें डोंगर ।
झाडें डाळती अपार ।
तैसें लांबे राजागर ।
नुठिती ते ॥ ९४ ॥
न पेरितां सैंघ तृणें ।
उठती तैसें साळीचें होणें ।
नाहीं गा राबाउणें ।
जियापरी ॥ ९५ ॥
कां अंग जाहलें सहजें ।
परी लेणें उद्यमें कीजे ।
नदी आपैसी आपादिजे ।
विहिरी जेवीं ॥ ९६ ॥
तैसें नित्य नैमित्तिक ।
कर्म होय स्वाभाविक ।
परी न कामितां कामिक ।
न निफजे जें ॥ ९७ ॥
श्रीभगवानुवाच ।
काम्यानां कर्मणां न्यासं
संन्यासं कवयो विदुः ।
सर्वकर्मफलत्यागं
प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ॥ २ ॥
कां कामनेचेनि दळवाडें ।
जें उभारावया घडे ।
अश्वमेधादिक फुडे ।
याग जेथ ॥ ९८ ॥
वापी कूप आराम ।
अग्रहारें हन महाग्राम ।
आणीकही नाना संभ्रम ।
व्रतांचे ते ॥ ९९ ॥
ऐसें इष्टापूर्त सकळ ।
जया कामना एक मूळ ।
जें केलें भोगवी फळ ।
बांधोनियां ॥ १०० ॥
देहाचिया गांवा अलिया ।
जन्ममृत्यूचिया सोहळिया ।
ना म्हणों नये धनंजया ।
जियापरी ॥ १०१ ॥
का ललाटींचें लिहिलें ।
न मोडे गा कांहीं केलें ।
काळेगोरेपण धुतलें ।
फिटों नेणे ॥ १०२ ॥
केलें काम्य कर्म तैसें ।
फळ भोगावया धरणें बैसे ।
न फेडितां ऋण जैसें ।
वोसंडीना ॥ १०३ ॥
कां कामनाही न करितां ।
अवसांत घडे पंडुसुता ।
तरी वायकांडें न झुंजतां ।
लागे जैसें ॥ १०४ ॥
गूळ नेणतां तोंडीं ।
घातला देचि गोडी ।
आगी मानूनि राखोंडी ।
चेपिला पोळी ॥ १०५ ॥
काम्यकर्मी हें एक ।
सामर्थ्य आथी स्वाभाविक ।
म्हणौनि नको कौतुक ।
मुमुक्षु एथ ॥ १०६ ॥
किंबहुना पार्था ऐसें ।
जें काम्य कर्म गा असे ।
तें त्यजिजे विष जैसें ।
वोकूनियां ॥ १०७ ॥
मग तया त्यागातें जगीं ।
संन्यासु ऐसया भंगीं ।
बोलिजे अंतरंगीं ।
सर्वद्रष्टा ॥ १०८ ॥
हें काम्य कर्म सांडणें ।
तें कामनेतेंचि उपडणें ।
द्रव्यत्यागें दवडणें ।
भय जैसें ॥ १०९ ॥
आणि सोमसूर्यग्रहणें ।
येऊनि करविती पार्वणें ।
का मातापितरमरणें ।
अंकित जे दिवस ॥ ११० ॥
अथवा अतिथी हन पावे ।
हें ऐसैसें पडे जैं करावें ।
तैं तें कर्म जाणावें ।
नौमित्तिक गा ॥ १११ ॥
वार्षिया क्षोमे गगन ।
वसंतें दुणावे वन ।
देहा श्रृंगारी यौवन ।
दशा जैसी ॥ ११२ ॥
का सोमकांतु सोमें पघळें ।
सूर्यें फांकती कमळें ।
एथ असे तेंचि पाल्हाळे ।
आन नये ॥ ११३ ॥
तैसें नित्य जें का कर्म ।
तेंचि निमित्ताचे लाहे नियम ।
एथ उंचावे तेणें नाम ।
नैमित्तिक होय ॥ ११४ ॥
आणि सायंप्रातर्मध्यान्हीं ।
जें कां करणीय प्रतिदिनीं ।
परी दृष्टि जैसी लोचनीं ।
अधिक नोहे ॥ ११५ ॥
कां नापादितां गती ।
चरणीं जैसी आथी ।
नातरी ते दीप्ती ।
दीपबिंबीं ॥ ११६ ॥
वासु नेदितां जैसे ।
चंदनीं सौरभ्य असे ।
अधिकाराचे तैसें ।
रूपचि जें ॥ ११७ ॥
नित्य कर्म ऐसें जनीं ।
पार्था बोलिजे तें मानीं ।
एवं नित्य नैमित्तिक दोन्हीं ।
दाविलीं तुज ॥ ११८ ॥
हेंचि नित्य नैमित्तिक ।
अनुष्ठेय आवश्यक ।
म्हणौनि म्हणों पाहती एक ।
वांझ ययातें ॥ ११९ ॥
परी भोजनीं जैसें होये ।
तृप्ति लाहे भूक जाये ।
तैसे नित्यनैमित्तिकीं आहे ।
सर्वांगीं फळ ॥ १२० ॥
कीड आगिठां पडे ।
तरी मळु तुटे वानी चढे ।
यया कर्मा तया सांगडें ।
फळ जाणावें ॥ १२१ ॥
जे प्रत्यवाय तंव गळे ।
स्वाधिकार बहुवें उजळे ।
तेथ हातोफळिया मिळे ।
सद्गतीसी ॥ १२२ ॥
येवढेवरी ढिसाळ ।
नित्यनैमित्तिकीं आहे फळ ।
परी तें त्यजिजे मूळ ।
नक्षत्रीं जैसें ॥ १२३ ॥
लता पिके आघवी ।
तंव च्यूत बांधे पालवीं ।
मग हात न लावित माधवीं ।
सोडूनि घाली ॥ १२४ ॥
तैसी नोलांडितां कर्मरेखा ।
चित्त दीजे नित्यनैमित्तिका ।
पाठीं फळा कीजे अशेखा ।
वांताचे वानी ॥ १२५ ॥
यया कर्म फळत्यागातें ।
त्यागु म्हणती पैं जाणते ।
एवं त्याग संन्यास तूतें ।
परीसविले ॥ १२६ ॥
हा संन्यासु जैं संभवे ।
तैं काम्य बाधूं न पावे ।
निषिद्ध तंव स्वभावें ।
निषेधें गेलें ॥ १२७ ॥
आणि नित्यादिक जें असे ।
तें येणें फलत्यागें नसे ।
शिर लोटलिया जैसें ।
येर आंग ॥ १२८ ॥
मग सस्य फळपाकांत ।
तैसें निमालिया कर्मजात ।
आत्मज्ञान गिंवसीत ।
अपैसें ये ॥ १२९ ॥
ऐसिया निगुती दोनी ।
त्याग संन्यास अनुष्ठानीं ।
पडले गा आत्मज्ञानीं ।
बांधती पाटु ॥ १३० ॥
नातरी हे निगुती चुके ।
मग त्यागु कीजे हाततुकें ।
तैं कांहीं न त्यजे अधिकें ।
गोंवींचि पडे ॥ १३१ ॥
जें औषध व्याधी अनोळख ।
तें घेतलिया परतें विख ।
कां अन्न न मानितां भूक ।
मारी ना काय ? ॥ १३२ ॥
म्हणौनि त्याज्य जें नोहे ।
तेथ त्यागातें न सुवावें ।
त्याज्यालागीं नोहावें ।
लोभापर ॥ १३३ ॥
चुकलिया त्यागाचें वेझें ।
केला सर्वत्यागुही होय वोझें ।
न देखती सर्वत्र दुजें ।
वीतराग ते ॥ १३४ ॥
त्याज्यं दोषवदित्येके
कर्म प्राहुर्मनीषिणः ।
यज्ञदानतपःकर्म न
त्याज्यमिति चापरे ॥ ३ ॥
एकां फळाभिलाष न ठके ।
ते कर्मांते म्हणती बंधकें ।
जैसें आपण नग्न भांडकें ।
जगातें म्हणे ॥ १३५ ॥
कां जिव्हालंपट रोगिया ।
अन्नें दूषी धनंजया ।
आंगा न रुसे कोढिया ।
मासियां कोपे ॥ १३६ ॥
तैसे फळकाम दुर्बळ ।
म्हणती कर्मचि किडाळ ।
मग निर्णयो देती केवळ ।
त्यजावें ऐसा ॥ १३७ ॥
एक म्हणती यागादिक ।
करावेंचि आवश्यक ।
जे यावांचूनि शोधक ।
आन नसे ॥ १३८ ॥
मनशुद्धीच्या मार्गीं ।
जैं विजयी व्हावें वेगीं ।
तैं कर्म सबळालागीं ।
आळसु न कीजे ॥ १३९ ॥
भांगार आथी शोधावें ।
तरी आगी जेवी नुबगावें ।
कां दर्पणालागीं सांचावें ।
अधिक रज ॥ १४० ॥
नाना वस्त्रें चोख होआवीं ।
ऐसें आथी जरी जीवीं ।
तरी संवदणी न मनावी ।
मलिन जैसी ॥ १४१ ॥
तैसीं कर्में क्लेशकारें ।
म्हणौनि न न्यावीं अव्हेरें ।
कां अन्नलाभें अरुवारें ।
रांधितिये उणें ॥ १४२ ॥
इहीं इहीं गा शब्दीं ।
एक कर्मीं बांधिती बुद्धी ।
ऐसा त्यागु विसंवादीं ।
पडोनि ठेला ॥ १४३ ॥
तरी विसंवादु तो फिटे ।
त्यागाचा निश्चयो भेटे ।
तैसें बोलों गोमटें ।
अवधान देईं ॥ १४४ ॥
निश्चयं शृणु मे तत्र
त्यागे भरतसत्तम ।
त्यागो हि पुरुषव्याघ्र
त्रिविधः सम्प्रकीर्तितः ॥ ४ ॥
तरी त्यागु एथें पांडवा ।
त्रिविधु पैं जाणावा ।
तया त्रिविधाही बरवा ।
विभाग करूं ॥ १४५ ॥
त्यागाचे तीन्ही प्रकार ।
कीजती जरी गोचर ।
तरी तूं इत्यर्थाचें सार ।
इतुलें जाण ॥ १४६ ॥
मज सर्वज्ञाचिये बुद्धी ।
जें अलोट माने त्रिशुद्धी ।
निश्चयतत्व तें आधीं ।
अवधारीं पां ॥ १४७ ॥
तरी आपुलिये सोडवणें ।
जो मुमुक्षु जागों म्हणे ।
तया सर्वस्वें करणें ।
हेंचि एक ॥ १४८ ॥
यज्ञदानतपःकर्म न
त्याज्यं कार्यमेव तत् ।
यज्ञो दानं तपश्चैव
पावनानि मनीषिणाम् ॥ ५ ॥
जियें यज्ञदानतपादिकें ।
इयें कर्में आवश्यकें ।
तियें न सांडावीं पांथिकें ।
पाउलें जैसीं ॥ १४९ ॥
हारपलें न देखिजे ।
तंव तयाचा मागु न सांडिजे ।
कां तृप्त न होतां न लोटिजे ।
भाणें जेवीं ॥ १५० ॥
नाव थडी न पवतां ।
न खांडिजे केळी न फळतां ।
कां ठेविलें न दिसतां ।
दीपु जैसा ॥ १५१ ॥
तैसी आत्मज्ञानविखीं ।
जंव निश्चिती नाहीं निकी ।
तंव नोहावें यागादिकीं ।
उदासीन ॥ १५२ ॥
तरी स्वाधिकारानुरुपें ।
तियें यज्ञदानें तपें ।
अनुष्ठावींचि साक्षेपें ।
अधिकेंवर ॥ १५३ ॥
जें चालणें वेगावत जाये ।
तो वेगु बैसावयाचि होये ।
तैसा कर्मातिशयो आहे ।
नैष्कर्म्यालागीं ॥ १५४ ॥
अधिकें जंव जंव औषधी ।
सेवनेची मांडी बांधी ।
तंव तंव मुकिजे व्याधी ।
तयाचिये ॥ १५५ ॥
तैसीं कर्में हातोपातीं ।
जैं कीजती यथानिगुती ।
तैं रजतमें झडती ।
झाडा देऊनी ॥ १५६ ॥
कां पाठोवाटीं पुटें ।
भांगारा खारु देणें घटे ।
तैं कीड झडकरी तुटे ।
निर्व्याजु होय ॥ १५७ ॥
तैसें निष्ठा केलें कर्म ।
तें झाडी करूनि रजतम ।
सत्वशुद्धीचें धाम ।
डोळां दावी ॥ १५८ ॥
म्हणौनियां धनंजया ।
सत्वशुद्धी गिंवसितया ।
तीर्थांचिया सावाया ।
आलीं कर्में ॥ १५९ ॥
तीर्थें बाह्यमळु क्षाळे ।
कर्में अभ्यंतर उजळे ।
एवं तीर्थें जाण निर्मळें ।
सत्कर्मे.चि ॥ १६० ॥
तृषार्ता मरुदेशीं ।
झळे अमृतें वोळलीं जैसीं ।
कीं अंधालागीं डोळ्यांसी ।
सूर्यु आला ॥ १६१ ॥
बुडतया नदीच धाविन्नली ।
पडतया पृथ्वीच कळवळिली ।
निमतया मृत्यूनें दिधली ।
आयुष्यवृद्धी ॥ १६२ ॥
तैसें कर्में कर्मबद्धता ।
मुमुक्षु सोडविले पंडुसुता ।
जैसा रसरीति मरतां ।
राखिला विषें ॥ १६३ ॥
तैसीं एके हातवटिया ।
कर्में कीजती धनंजया ।
बंधकेंचि सोडवावया ।
मुख्यें होती ॥ १६४ ॥
आतां तेचि हातवटी ।
तुज सांगों गोमटी ।
जया कर्मातें किरीटी ।
कर्मचि रुसे ॥ १६५ ॥
एतान्यपि तु कर्माणि
सण्‍गं त्यक्त्वा फलानि च ।
कर्तव्यानीति मे पार्थ
निश्चितं मतमुत्तमम् ॥ ६ ॥
तरी महायागप्रमुखें ।
कर्मे निफजतांही अचुकें ।
कर्तेपणाचें न ठाके ।
फुंजणें आंगीं ॥ १६६ ॥
जो मोलें तीर्था जाये ।
तया मी यात्रा करितु आहे ।
ऐसिये श्लाघ्यतेचा नोहे ।
तोषु जेवीं ॥ १६७ ॥
कां मुद्रा समर्थाचिया ।
जो एकवटु झोंबे राया ।
तो मी जिणता ऐसिया ।
न येचि गर्वा ॥ १६८ ॥
जो कासें लागोनि तरे ।
तया पोहती ऊर्मी नुरे ।
पुरोहितु नाविष्करे ।
दातेपणें ॥ १६९ ॥
तैसें कर्तृत्व अहंकारें ।
नेघोनि यथा अवसरें ।
कृत्यजातांचें मोहरें ।
सारीजती ॥ १७० ॥
केल्या कर्मा पांडवा ।
जो आथी फळाचा यावा ।
तया मोहरा हों नेदावा ।
मनोरथु ॥ १७१ ॥
आधींचि फळीं आस तुटिया ।
कर्मे आरंभावीं धनंजया ।
परावें बाळ धाया ।
पाहिजे जैसें ॥ १७२ ॥
पिंपरुवांचिया आशा ।
न शिंपिजे पिंपळु जैसा ।
तैसिया फळनिराशा ।
कीजती कर्में ॥ १७३ ॥
सांडूनि दुधाची टकळी ।
गोंवारी गांवधेनु वेंटाळी ।
किंबहुना कर्मफळीं ।
तैसें कीजे ॥ १७४ ॥
ऐसी हे हातवटी ।
घेऊनि जे क्रिया उठी ।
आपणा आपुलिया गांठी ।
लाहेची तो ॥ १७५ ॥
म्हणौनि फळीं लागु ।
सांडोनि देहसंगु ।
कर्में करावीं हा चांगु ।
निरोपु माझा ॥ १७६ ॥
जो जीवबंधीं शिणला ।
सुटके जाचे आपला ।
तेणें पुढतपुढतीं या बोला ।
आन न कीजे ॥ १७७ ॥
नियतस्य तु संन्यासः
कर्मणो नोपपद्यते ।
मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः
परिकीर्तितः ॥ ७ ॥
नातरी आंधाराचेनि रोखें ।
जैसीं डोळां रोंविजती नखें ।
तैसा कर्मद्वेषें अशेखें ।
कर्मेंचि सांडी ॥ १७८ ॥
तयाचें जें कर्म सांडणें ।
तें तामस पैं मी म्हणें ।
शिसाराचे रागें लोटणें ।
शिरचि जैसें ॥ १७९ ॥
हां गा मार्गु दुवाडु होये ।
तरी निस्तरितील पाये ।
कीं तेचि खांडणें आहे ।
मार्गापराधें ॥ १८० ॥
भुकेलियापुढें अन्न ।
हो कां भलतैसें उन्ह ।
तरी बुद्धी न घेतां लंघन ।
भाणें पापरां हल्या ॥ १८१ ॥
तैसा कर्माचा बाधु कर्में ।
निस्तरीजे करितेनि वर्में ।
हे तामसु नेणें भ्रमें ।
माजविला ॥ १८२ ॥
कीं स्वभावें आलें विभागा ।
तें कर्मचि वोसंडी पैं गा ।
तरी झणें आतळा त्यागा ।
तामसा तया ॥ १८३ ॥
दुःखमित्येव यत्कर्म
कायक्लेशभयात्त्यजेत् ।
स कृत्वा राजसं त्यागं
नैव त्यागफलं लभेत् ॥ ८ ॥
अथवा स्वाधिकारु बुझे ।
आपले विहितही सुजे ।
परी करितया उमजे ।
निबरपणा ॥ १८४ ॥
जे कर्माची ऐलीकड ।
नावेक दिसे दुवाड ।
जे वाहतिये वेळे जड ।
शिदोरी जैसी ॥ १८५ ॥
जैसा निंब जिभे कडवटु ।
हिरडा पहिलें तुरटु ।
तैसा कर्मा ऐल शेवटु ।
खणुवाळा होय ॥ १८६ ॥
कां धेनु दुवाड शिंग ।
शेवंतीये अडव आंग ।
भोजनसुख महाग ।
पाकु करितां ॥ १८७ ॥
तैसें पुढतपुढती कर्म ।
आरंभींच अति विषम ।
म्हणौनि तो तें श्रम ।
करितां मानी ॥ १८८ ॥
येर्‍हवीं विहितत्वें मांडी ।
परी घालितां असुरवाडीं ।
तेथ पोळला ऐसा सांडी ।
आदरिलेंही ॥ १८९ ॥
म्हणे वस्तु देहासारिखी ।
आली बहुतीं भाग्यविशेखीं ।
मा जाचूं कां कर्मादिकीं ।
पापिया जैसा ? ॥ १९० ॥
केलें कर्मीं जे द्यावें ।
तें झणें मज होआवें ।
आजि भोगूं ना कां बरवे ।
हातींचे भोग ? ॥ १९१ ॥
ऐसा शरीराचिया क्लेशा ।
भेणें कर्में वीरेशा ।
सांडी तो परीयेसा ।
राजसु त्यागु ॥ १९२ ॥
येर्‍हवीं तेथही कर्म सांडे ।
परी तया त्यागफळ न जोडे ।
जैसें उतलें आगीं पडे ।
तें नलगेचि होमा ॥ १९३ ॥
कां बुडोनि प्राण गेले ।
ते अर्धोदकीं निमाले ।
हें म्हणों नये जाहलें ।
दुर्मरणचि ॥ १९४ ॥
तैसें देहाचेनि लोभें ।
जेणें कर्मा पाणी सुभे ।
तेणें साच न लभे ।
त्यागाचें फळ ॥ १९५ ॥
किंबहुना आपुलें ।
जैं ज्ञान होय उदया आलें ।
तैं नक्षत्रातें पाहलें ।
गिळी जैसें ॥ १९६ ॥
तैशा सकारण क्रिया ।
हारपती धनंजया ।
तो कर्मत्यागु ये जया ।
मोक्षफळासी ॥ १९७ ॥
तें मोक्षफळ अज्ञाना ।
त्यागिया नाहीं अर्जुना ।
म्हणौनि तो त्यागु न माना ।
राजसु जो ॥ १९८ ॥
तरी कोणे पां एथ त्यागें ।
तें मोक्षफळ घर रिघे ।
हेंही आइक प्रसंगे ।
बोलिजेल ॥ १९९ ॥
कार्यमित्येव यत्कर्म
नियतं क्रियतेऽर्जुन ।
सण्‍गं त्यक्त्वा फलं चैव
स त्यागः सात्त्विको मतः ॥ ९ ॥
तरी स्वाधिकाराचेनि नांवें ।
जें वांटिया आलें स्वभावें ।
तें आचरे विधिगौरवें ।
शृंगारोनि ॥ २०० ॥
परी हें मी करितु असें ।
ऐसा आठवु त्यजी मानसें ।
तैसेचि पाणी दे आशे ।
फळाचिये ॥ २०१ ॥
पैं अवज्ञा आणि कामना ।
मातेच्या ठायीं अर्जुना ।
केलिया दोनी पतना ।
कारण होती ॥ २०२ ॥
तरी दोनीं यें त्यजावीं ।
मग माताची ते भजावी ।
वांचूनि मुखालागीं वाळावी ।
गायचि सगळी ? ॥ २०३ ॥
आवडतियेही फळीं ।
असारें साली आंठोळीं ।
त्यासाठीं अवगळी ।
फळातें कोण्ही ? ॥ २०४ ॥
तैसा कर्तृत्वाचा मदु ।
आणि कर्मफळाचा आस्वादु ।
या दोहींचें नांव बंधु ।
कर्माचा कीं ॥ २०५ ॥
तरी या दोहींच्या विखीं ।
जैसा बापु नातळे लेंकीं ।
तैसा हों न शके दुःखी ।
विहिता क्रिया ॥ २०६ ॥
हा तो त्याग तरुवरु ।
जो गा मोक्षफळें ये थोरु ।
सात्विक ऐसा डगरु ।
यासींच जगीं ॥ २०७ ॥
आतां जाळूनि बीज जैसें ।
झाडा कीजे निर्वंशें ।
फळ त्यागूनि कर्म तैसें ।
त्यजिलें जेणें ॥ २०८ ॥
लोह लागतखेंवो परीसीं ।
धातूची गंधिकाळिमा जैसी ।
जाती रजतमें तैसीं ।
तुटलीं दोन्ही ॥ २०९ ॥
मग सत्वें चोखाळें ।
उघडती आत्मबोधाचे डोळे ।
तेथ मृगांबु सांजवेळे ।
होय जैसें ॥ २१० ॥
तैसा बुद्ध्यादिकांपुढां ।
असतु विश्वाभासु हा येवढा ।
तो न देखे कवणीकडां ।
आकाश जैसें ॥ २११ ॥
न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म
कुशले नानुषज्जते ।
त्यागी सत्त्वसमाविष्टो
मेधावी छिन्नसंशयः ॥ १० ॥
म्हणौनि प्राचिनाचेनि बळें ।
अलंकृतें कुशलाकुशलें ।
तियें व्योमाआंगीं आभाळें ।
जिरालीं जैसीं ॥ २१२ ॥
तैसीं तयाचिये दिठी ।
कर्में चोखाळलीं किरीटी ।
म्हणौनि सुखदुःखीं उठी ।
पडेना तो ॥ २१३ ॥
तेणें शुभकर्म जाणावें ।
मग तें हर्षें करावें ।
कां अशुभालागीं होआवें ।
द्वेषिया ना ॥ २१४ ॥
तरी इयाविषयींचा कांहीं ।
तया एकुही संदेहो नाहीं ।
जैसा स्वप्नाच्या ठायीं ।
जागिन्नलिया ॥ २१५ ॥
म्हणौनि कर्म आणि कर्ता ।
या द्वैतभावाची वार्ता ।
नेणें तो पंडुसुता ।
सात्विक त्यागु ॥ २१६ ॥
ऐसेनि कर्में पार्था ।
त्यजिलीं त्यजिती सर्वथा ।
अधिकें बांधिती अन्यथा ।
सांडिलीं तरी ॥ २१७ ॥
न हि देहभृता शक्यं
त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः ।
यस्तु कर्मफलत्यागी
स त्यागीत्यभिधीयते ॥ ११ ॥
आणि हां गा सव्यसाची ।
मूर्ति लाहोनि देहाची ।
खंती करिती कर्माची ।
ते गांवढे गा ॥ २१८ ॥
मृत्तिकेचा वीटु ।
घेऊनि काय करील घटु ? ।
केउता ताथु पटु ।
सांडील तो ? ॥ २१९ ॥
तेवींचि वन्हित्व आंगीं ।
आणि उबे उबगणें आगी ।
कीं तो दीपु प्रभेलागीं ।
द्वेषु करील काई ? ॥ २२० ॥
हिंगु त्रासिला घाणी ।
तरी कैचें सुगंधत्व आणी ? ।
द्रवपण सांडूनि पाणी ।
कें राहे तें ? ॥ २२१ ॥
तैसा शरीराचेनि आभासें ।
नांदतु जंव असे ।
तंव कर्मत्यागाचें पिसें ।
काइसें तरी ? ॥ २२२ ॥
आपण लाविजे टिळा ।
म्हणौनि पुसों ये वेळोवेळा ।
मा घाली फेडी निडळा ।
कां करूं ये गा ? ॥ २२३ ॥
तैसें विहित स्वयें आदरिलें ।
म्हणौनि त्यजूं ये त्यजिलें ।
परी कर्मचि देह आतलें ।
तें कां सांडील गा ? ॥ २२४ ॥
जें श्वासोच्छ्वासवरी ।
होत निजेलियाहीवरी ।
कांहीं न करणेंयाचि परी ।
होती जयाची ॥ २२५ ॥
या शरीराचेनि मिसकें ।
कर्मची लागलें असिकें ।
जितां मेलया न ठाके ।
इया रीती ॥ २२६ ॥
यया कर्मातें सांडिती परी ।
एकीचि ते अवधारीं ।
जे करितां न जाइजे हारीं ।
फळशेचिये ॥ २२७ ॥
कर्मफळ ईश्वरीं अर्पे ।
तत्प्रसादें बोधु उद्दीपें ।
तेथ रज्जुज्ञानें लोपे ।
व्याळशंका ॥ २२८ ॥
तेणें आत्मबोधें तैसें ।
अविद्येसीं कर्म नाशे ।
पार्था त्यजिजे जैं ऐसें ।
तैं त्यजिलें होय ॥ २२९ ॥
म्हणौनि इयापरी जगीं ।
कर्में करितां मानूं त्यागी ।
येर मुर्छने नांव रोगी ।
विसांवा जैसा ॥ २३० ॥
तैसा कर्मीं शिणे एकीं ।
तो विसांवो पाहे आणिकीं ।
दांडेयाचे घाय बुकी ।
धाडणें जैसें ॥ २३१ ॥
परी हें असो पुढती ।
तोचि त्यागी त्रिजगतीं ।
जेणें फळत्यागें निष्कृती ।
नेलें कर्म ॥ २३२ ॥
अनिष्टमिष्टं मिश्रं च
त्रिविधं कर्मणः फलम् ।
भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न
तु संन्यासिनां क्वचित् ॥ १२ ॥
येर्‍हवीं तरी धनंजया ।
त्रिविधा कर्मफळा गा यया ।
समर्थ ते कीं भोगावया ।
जे न सांडितीचि आशा ॥ २३३ ॥
आपणचि विऊनि दुहिता ।
कीं न मम म्हणे पिता ।
तो सुटे कीं प्रतिग्रहीता ।
जांवई शिरके ॥ २३४ ॥
विषाचे आगरही वाहती ।
तें विकितां सुखें लाभे जिती ।
येर निमालें जे घेती ।
वेंचोनि मोलें ॥ २३५ ॥
तैसें कर्ता कर्म करू ।
अकर्ता फळाशा न धरू ।
एथ न शके आवरूं ।
दोहींतें कर्म ॥ २३६ ॥
वाटे पिकलिया रुखाचें ।
फळ अपेक्षी तयाचें ।
तेवीं साधारण कर्माचें ।
फळ घे तया ॥ २३७ ॥
परी करूनि फळ नेघे ।
तो जगाच्या कामीं न रिघे ।
जे त्रिविध जग अवघें ।
कर्मफळ हें ॥ २३८ ॥
देव मनुष्य स्थावर ।
यया नांव जगडंबर ।
आणि हे तंव तिन्ही प्रकार ।
कर्मफळांचे ॥ २३९ ॥
तेंचि एक गा अनिष्ट ।
एक तें केवळ इष्ट ।
आणि एक इष्टानिष्ट ।
त्रिविध ऐसें ॥ २४० ॥
परी विषयमंतीं बुद्धी ।
आंगीं सूनि अविधी ।
प्रवर्तती जे निषिद्धीं ।
कुव्यापारीं ॥ २४१ ॥
तेथ कृमि कीट लोष्ट ।
हे देह लाहती निकृष्ट ।
तया नाम तें अनिष्ट ।
कर्मफळ ॥ २४२ ॥
कां स्वधर्मा मानु देतां ।
स्वाधिकारु पुढां सूतां ।
सुकृत कीजे पुसतां ।
आम्नायातें ॥ २४३ ॥
तैं इंद्रादिक देवांचीं ।
देहें लाहिजती सव्यसाची ।
तया कर्मफळा इष्टाची ।
प्रसिद्धि गा ॥ २४४ ॥
आणि गोड आंबट मिळे ।
तेथ रसांतर फरसाळें ।
उठी दोंही वेगळें ।
दोहीं जिणतें ॥ २४५ ॥
रेचकुचि योगवशें ।
होय स्तंभावयादोषें ।
तेवीं सत्यासत्य समरसें ।
सत्यासत्यचि जिणिजे ॥ २४६ ॥
म्हणौनि समभागें शुभाशुभें ।
मिळोनि अनुष्ठानाचें उभें ।
तेणें मनुष्यत्व लाभे ।
तें मिश्र फळ ॥ २४७ ॥
ऐसें त्रिविध यया भागीं ।
कर्मफळ मांडलेसें जगीं ।
हें न सांडी तयां भोगीं ।
जें सूदले आशा ॥ २४८ ॥
जेथें जिव्हेचा हातु फांटे ।
तंव जेवितां वाटे गोमटें ।
मग परीणामीं शेवटें ।
अवश्य मरण ॥ २४९ ॥
संवचोरमैत्री चांग ।
जंव न पविजे तें दांग ।
सामान्या भली आंग ।
न शिवे तंव ॥ २५० ॥
तैसीं कर्में करितां शरीरीं ।
लाहती महत्त्वाची फरारी ।
पाठीं निधनीं एकसरी ।
पावती फळें ॥ २५१ ॥
तैसा समर्थु आणि ऋणिया ।
मागों आला बाइणिया ।
न लोटे तैसा प्राणिया ।
पडे तो भोगु ॥ २५२ ॥
मग कणिसौनि कणु झडे ।
तो विरूढला कणिसा चढे ।
पुढती भूमी पडे ।
पुढती उठी ॥ २५३ ॥
तैसें भोगीं जें फळ होय ।
तें फळांतरें वीत जाय ।
चालतां पावो पाय ।
जिणिजे जैसा ॥ २५४ ॥
उताराचिये सांगडी ।
ठाके ते ऐलीच थडी ।
तेवीं न मुकीजती वोढी ।
भोग्याचिये ॥ २५५ ॥
पैं साध्यसाधनप्रकारें ।
फळभोगु तो पसरे ।
एवं गोंविले संसारें ।
अत्यागी ते ॥ २५६ ॥
येर्‍हवीं जाईचियां फुलां फांकणें ।
त्याचि नाम जैसें सुकणें ।
तैसें कर्ममिषें न करणें ।
केलें जिहीं ॥ २५७ ॥
बीजचि वरोसि वेंचे ।
तेथ वाढती कुळवाडी खांचे ।
तेवीं फळत्यागें कर्माचें ।
सारिलें काम ॥ २५८ ॥
ते सत्वशुद्धि साहाकारें ।
गुरुकृपामृततुषारें ।
सासिन्नलेनि बोधें वोसरे ।
द्वैतदैन्य ॥ २५९ ॥
तेव्हां जगदाभासमिषें ।
स्फुरे तें त्रिविध फळ नाशे ।
एथ भोक्ता भोग्य आपैसें ।
निमालें हें ॥ २६० ॥
घडे ज्ञानप्रधानु हा ऐसा ।
संन्यासु जयां वीरेशा ।
तेचि फलभोग सोसा ।
मुकले गा ॥ २६१ ॥
आणि येणें कीर संन्यासें ।
जैं आत्मरूपीं दिठी पैसे ।
तैं कर्म एक ऐसें ।
देखणें आहे ? ॥ २६२ ॥
पडोनि गेलिया भिंती ।
चित्रांची केवळ होय माती ।
कां पाहालेया राती ।
आंधारें उरे ? ॥ २६३ ॥
जैं रूपचि नाहीं उभें ।
तैं साउली काह्याची शोभे ? ।
दर्पणेवीण बिंबें ।
वदन कें पां ? ॥ २६४ ॥
फिटलिया निद्रेचा ठावो ।
कैचा स्वप्नासि प्रस्तावो ? ।
मग साच का वावो ।
कोण म्हणे ? ॥ २६५ ॥
तैसें गा संन्यासें येणें ।
मूळ अविद्येसीचि नाहीं जिणें ।
मा तियेचें कार्य कोणें ।
घेपे दीजे ? ॥ २६६ ॥
म्हणौनि संन्यासी ये पाहीं ।
कर्माची गोठी कीजेल खई ।
परी अविद्या आपुलाम् देहीं ।
आहे जै कां ॥ २६७ ॥
जैं कर्तेपणाचेनि थांवें ।
आत्मा शुभाशुभीं धांवें ।
दृष्टि भेदाचिये राणिवे ।
रचलीसे जैं ॥ २६८ ॥
तैं तरी गा सुवर्मा ।
बिजावळी आत्मया कर्मा ।
अपाडें जैसी पश्चिमा ।
पूर्वेसि कां ॥ २६९ ॥
नातरी आकाशा का आभाळा ।
सूर्या आणि मृगजळा ।
बिजावळी भूतळा ।
वायूसि जैसी ॥ २७० ॥
पांघरौनि नईचें उदक ।
असे नईचिमाजीं खडक ।
परी जाणिजे का वेगळिक ।
कोडीची ते ॥ २७१ ॥
हो कां उदकाजवळी ।
परी सिनानीचि ते बाबुळी ।
काय संगास्तव काजळी ।
दीपु म्हणों ये ? ॥ २७२ ॥
जरी चंद्रीं जाला कलंकु ।
तरी चंद्रेसीं नव्हे एकु ।
आहे दृष्टी डोळ्यां विवेकु ।
अपाडु जेतुला ॥ २७३ ॥
नाना वाटा वाटे जातया ।
वोघा वोघीं वाहातया ।
आरसा आरसां पाहातया ।
अपाडु जेतुला ॥ २७४ ॥
पार्था गा तेतुलेनि मानें ।
आत्मेंनिसीं कर्म सिनें ।
परी घेवविजे अज्ञानें ।
तें कीर ऐसें ॥ २७५ ॥
विकाशें रवीतें उपजवी ।
द्रुती अलीकरवी भोगवी ।
ते सरोवरीं कां बरवी ।
अब्जिनी जैसी ॥ २७६ ॥
पुढतपुढती आत्मक्रिया ।
अन्यकारणकाचि तैशिया ।
करूं पांचांही तयां ।
कारणां रूप ॥ २७७ ॥
पञ्चैतानि महाबाहो
कारणानि निबोध मे ।
साण्‍ख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि
सिद्धये सर्वकर्मणाम् ॥ १३ ॥
आणि पांचही कारणें तियें ।
तूंही जाणसील विपायें ।
जें शास्त्रें उभऊनी बाहे ।
बोलती तयांते ॥ २७८ ॥
वेदरायाचिया राजधानीं ।
सांख्यवेदांताच्या भुवनीं ।
निरूपणाच्या निशाणध्वनीं ।
गर्जती जियें ॥ २७९ ॥
जें सर्वकर्मसिद्धीलागीं ।
इयेंचि मुद्दलें हो जगीं ।
तेथ न सुवावा अभंगीं ।
आत्मराजु ॥ २८० ॥
ह्या बोलाचि डांगुरटी ।
तियें प्रसिद्धीचि आली किरीटी ।
म्हणौनि तुझ्या हन कर्णपुटीं ।
वसों हें काज ॥ २८१ ॥
आणि मुखांतरीं आइकिजे ।
तैसें कायसें हें ओझें ।
मी चिद्रत्न तुझें ।
असतां हातीं ॥ २८२ ॥
दर्पणु पुढां मांडलेया ।
कां लोकांचियां डोळयां ।
मानु द्यावा पहावया ।
आपुलें निकें ॥ २८३ ॥
भक्त जैसेनि जेथ पाहे ।
तेथ तें तेंचि होत जाये ।
तो मी तुझें जाहालों आहें ।
खेळणें आजी ॥ २८४ ॥
ऐसें हें प्रीतीचेनि वेगें ।
देवो बोलतां से नेघे ।
तंव आनंदामाजीं आंगें ।
विरतसे येरु ॥ २८५ ॥
चांदिणियाचा पडिभरु ।
होतां सोमकांताचा डोंगरु ।
विघरोनि सरोवरु ।
हों पाहे जैसा ॥ २८६ ॥
तैसें सुख आणि अनुभूती ।
या भावांची मोडूनि भिंती ।
आतलें अर्जुनाकृति ।
सुखचि जेथ ॥ २८७ ॥
तेथ समर्थु म्हणौनि देवा ।
अवकाशु जाहला आठवा ।
मग बुडतयाचा धांवा ।
जीवें केला ॥ २८८ ॥
अर्जुना येसणें धेंडें ।
प्रज्ञा पसरेंसीं बुडे ।
आलें भरतें एवढें ।
तें काढूनि पुढती ॥ २८९ ॥
देवो म्हणे हां गा पार्था ।
तूं आपणपें देख सर्वथा ।
तंव श्वासूनि येरें माथा ।
तुकियेला ॥ २९० ॥
म्हणे जाणसी दातारा ।
मी तुजशीं व्यक्तिशेजारा ।
उबगला आजी एकाहारा ।
येवों पाहें ॥ २९१ ॥
तयाही हा ऐसा ।
लोभें देतसां जरी लालसा ।
तरी कां जी घालीतसां ।
आड आड जीवा ? ॥ २९२ ॥
तेथ श्रीकृष्ण म्हणती निकें ।
अद्यापि नाहीं मा ठाऊकें ।
वेडया चंद्रा आणि चंद्रिके ।
न मिळणें आहे ?॥ २९३ ॥
आणि हाही बोलोनि भावो ।
तुज दाऊं आम्ही भिवों ।
जे रुसतां बांधे थांवो ।
तें प्रेम गा हें ॥ २९४ ॥
एथ एकमेकांचिये खुणें ।
विसंवादु तंवचि जिणें ।
म्हणौनि असो हें बोलणें ।
इयेविषयींचें ॥ २९५ ॥
मग कैशी कैशी ते आतां ।
बोलत होतों पंडुसुता ।
सर्व कर्मा भिन्नता ।
आत्मेनिसीं ॥ २९६ ॥
तंव अर्जुन म्हणे देवें ।
माझिये मनींचेंचि स्वभावें ।
प्रस्ताविलें बरवें ।
प्रमेय तें जी ॥ २९७ ॥
जें सकळ कर्माचें बीज ।
कारणपंचक तुज ।
सांगेन ऐसी पैज ।
घेतली कां ॥ २९८ ॥
आणि आत्मया एथ कांहीं ।
सर्वथा लागु नाहीं ।
हें पुढारलासि ते देईं ।
लाहाणें माझें ॥ २९९ ॥
यया बोला विश्वेशें ।
म्हणितलें तोषें बहुवसे ।
इयेविषयीं धरणें बैसे।
ऐसें कें जोडे ? ॥ ३०० ॥
तरी अर्जुना निरूपिजेल ।
तें कीर भाषेआंतुल ।
परी मेचु ये होईजेल ।
ऋणिया तुज ॥ ३०१ ॥
तंव अर्जुन म्हणे देवो ।
काई विसरले मागील भावो ? ।
इये गोंठीस कीं राखत आहों ।
मीतूंपण जी ? ॥ ३०२ ॥
एथ श्रीकृष्ण म्हणती हो कां ।
आतां अवधानाचा पसरु निका ।
करूनियां आइका ।
पुढारलों तें ॥ ३०३ ॥
तरी सत्यचि गा धनुर्धरा ।
सर्वकर्मांचा उभारा ।
होतसे बहिरबाहिरा ।
करणीं पांचें ॥ ३०४ ॥
आणि पांच कारण दळवाडें ।
जिहीं कर्माकारु मांडे ।
ते हेतुस्तव घडे ।
पांच आथी ॥ ३०५ ॥
येर आत्मतत्त्व उदासीन ।
तें ना हेतु ना उपादान ।
ना ते अंगें करी संवाहन ।
कर्मसिद्धीचें ॥ ३०६ ॥
तेथ शुभाशुभीं अंशीं ।
निफजती कर्में ऐसीं ।
राती दिवो आकाशीं ।
जियापरी ॥ ३०७ ॥
तोय तेज धूमु ।
ययां वायूसीं संगमु ।
जालिया होय अभ्रागमु ।
व्योम तें नेणें ॥ ३०८ ॥
नाना काष्ठीं नाव मिळे ।
ते नावाडेनि चळे ।
चालविजे अनिळें ।
उदक तें साक्षी ॥ ३०९ ॥
कां कवणे एकें पिंडे ।
वेंचितां अवतरे भांडें ।
मग भवंडीजे दंडें ।
भ्रमे चक्र ॥ ३१० ॥
आणि कर्तृत्व कुलालाचें ।
तेथ काय तें पृथ्वीयेचें ।
आधारावांचूनि वेंचे ।
विचारीं पां ।
॥ ३११ ॥
हेंहि असो लोकांचिया ।
राहाटी होतां आघविया ।
कोण काम सवितया ।
आंगा आलें ? ॥ ३१२ ॥
तैसें पांचहेतुमिळणीं ।
पांचेंचि इहीं कारणीं ।
कीजे कर्मलतांची लावणी ।
आत्मा सिना ॥ ३१३ ॥
आतां तेंचि वेगळालीं ।
पांचही विवंचूं गा भलीं ।
तुकोनि घेतलीं ।
मोतियें जैसीं ॥ ३१४ ॥
अधिष्ठानं तथा कर्ता
करणं च पृथग्विधम् ।
विविधाश्च पृथक्चेष्टा
दैवं चैवात्र पञ्चमम् ॥ १४ ॥
तैसीं यथा लक्षणें ।
आइकें कर्म-कारणें ।
तरी देह हें मी म्हणें ।
पहिलें एथ ॥ ३१५ ॥
ययातें अधिष्ठान ऐसें ।
म्हणिजे तें याचि उद्देशें ।
जे स्वभोग्येंसीं वसे ।
भोक्ता येथ ॥ ३१६ ॥
इंद्रियांच्या दाहें हातीं ।
जाचोनियां दिवोराती ।
सुखदुःखें प्रकृती ।
जोडीजती जियें ॥ ३१७ ॥
तियें भोगावया पुरुखा ।
आन ठावोचि नाहीं देखा ।
म्हणौनि अधिष्ठानभाखा ।
बोलिजे देह ॥ ३१८ ॥
हें चोविसांही तत्वांचें ।
कुटुंबघर वस्तीचें ।
तुटे बंधमोक्षाचें ।
गुंथाडे एथ ॥ ३१९ ॥
किंबहुना अवस्थात्रया ।
हें अधिष्ठान धनंजया ।
म्हणौनि देहा यया ।
हेंचि नाम ॥ ३२० ॥
आणि कर्ता हें दुजें ।
कर्माचें कारण जाणिजे ।
प्रतिबिंब म्हणिजे ।
चैतन्याचें जें ॥ ३२१ ॥
आकाशचि वर्षे नीर ।
तें तळवटीं बांधे नाडर ।
मग बिंबोनि तदाकार ।
होय जेवीं ॥ ३२२ ॥
कां निद्राभरें बहुवें ।
राया आपणपें ठाउवें नव्हे ।
मग स्वप्नींचिये सामावे ।
रंकपणीं ॥ ३२३ ॥
तैसें आपुलेनि विसरें ।
चैतन्यचि देहाकारें ।
आभासोनि आविष्करें ।
देहपणें जें ॥ ३२४ ॥
जया विसराच्या देशीं ।
प्रसिद्धि गा जीवु ऐसी ।
जेणें भाष केली देहेंसी ।
आघवाविषयीं ॥ ३२५ ॥
प्रकृति करी कर्में ।
तीं म्यां केलीं म्हणे भ्रमें ।
येथ कर्ता येणें नामें ।
बोलिजे जीवु ॥ ३२६ ॥
मग पातेयांच्या केशीं ।
एकीच उठी दिठी जैसी ।
मोकळी चवरी ऐसी ।
चिरीव गमे ॥ ३२७ ॥
कां घराआंतुल एकु ।
दीपाचा तो अवलोकु ।
गवाक्षभेदें अनेकु ।
आवडे जेवीं ॥ ३२८ ॥
कां एकुचि पुरुषु जैसा ।
अनुसरत नवां रसां ।
नवविधु ऐसा ।
आवडों लागे ॥ ३२९ ॥
तेवीं बुद्धीचें एक जाणणें ।
श्रोत्रादिभेदें येणें ।
बाहेरी इंद्रियपणें ।
फांके जें कां ॥ ३३० ॥
तें पृथग्विध करण ।
कर्माचें इया कारण ।
तिसरें गा जाण ।
नृपनंदना ॥ ३३१ ॥
आणि पूर्वपश्चिमवाहणीं ।
निघालिया वोघाचिया मिळणी ।
होय नदी नद पाणी ।
एकचि जेवीं ॥ ३३२ ॥
तैसी क्रियाशक्ति पवनीं ।
असे जे अनपायिनी ।
ते पडिली नानास्थानीं ।
नाना होय ॥ ३३३ ॥
जैं वाचे करी येणें ।
तैं तेंचि होय बोलणें ।
हाता आली तरी घेणें ।
देणें होय ॥ ३३४ ॥
अगा चरणाच्या ठायीं ।
तरी गति तेचि पाहीं ।
अधोद्वारीं दोहीं ।
क्षरणें तेचि ॥ ३३५ ॥
कंदौनि हृदयवरी ।
प्रणवाची उजरी ।
करितां तेचि शरीरीं ।
प्राणु म्हणिजे ॥ ३३६ ॥
मग उर्ध्वींचिया रिगानिगा ।
पुढती तेचि शक्ति पैं गा ।
उदानु ऐसिया लिंगा ।
पात्र जाहली ॥ ३३७ ॥
अधोरंध्राचेनि वाहें ।
अपानु हें नाम लाहे ।
व्यापकपणें होये ।
व्यानु तेचि ॥ ३३८ ॥
आरोगिलेनि रसें ।
शरीर भरी सरिसें ।
आणि न सांडितां असे ।
सर्वसंधीं ॥ ३३९ ॥
ऐसिया इया राहटीं ।
मग तेचि क्रिया पाठीं ।
समान ऐसी किरीटी ।
बोलिजे गा ॥ ३४० ॥
आणि जांभई शिंक ढेंकर ।
ऐसैसा होतसे व्यापार ।
नाग कूर्म कृकर ।
इत्यादि होय ॥ ३४१ ॥
एवं वायूची हे चेष्टा ।
एकीचि परी सुभटा ।
वर्तनास्तव पालटा ।
येतसे जे ॥ ३४२ ॥
तें भेदली वृत्तिपंथें ।
वायुशक्ति गा एथें ।
कर्मकारण चौथें ।
ऐसें जाण ॥ ३४३ ॥
आणि ऋतु बरवा शारदु ।
शारदीं पुढती चांदु ।
चंद्री जैसा संबंधु ।
पूर्णिमेचा ॥ ३४४ ॥
कां वसंतीं बरवा आरामु ।
आरामींही प्रियसंगमु ।
संगमीं आगमु ।
उपचारांचा ॥ ३४५ ॥
नाना कमळीं पांडवा ।
विकासु जैसा बरवा ।
विकासींही यावा ।
परागाचा ॥ ३४६ ॥
वाचे बरवें कवित्व ।
कवित्वीं बरवें रसिकत्व ।
रसिकत्वीं परतत्व ।
स्पर्शु जैसा ॥ ३४७ ॥
तैसी सर्ववृत्तिवैभवीं ।
बुद्धिचि एकली बरवी ।
बुद्धिही बरव नवी ।
इंद्रियप्रौढी ॥ ३४८ ॥
इंद्रियप्रौढीमंडळा ।
शृंगारु एकुचि निर्मळा ।
जैं अधिष्ठात्रियां कां मेळा ।
देवतांचा जो ॥ ३४९ ॥
म्हणौनि चक्षुरादिकीं दाहें ।
इंद्रियां पाठीं स्वानुग्रहें ।
सूर्यादिकां कां आहे ।
सुरांचें वृंद ॥ ३५० ॥
तें देववृंद बरवें ।
कर्मकारण पांचवें ।
अर्जुना एथ जाणावें ।
देवो म्हणे ॥ ३५१ ॥
एवं माने तुझिये आयणी ।
तैसी कर्मजातांची हे खाणी ।
पंचविध आकर्णीं ।
निरूपिली ॥ ३५२ ॥
आतां हेचि खाणी वाढे ।
मग कर्माची सृष्टि घडे ।
जिहीं ते हेतुही उघडे ।
दाऊं पांचै ॥ ३५३ ॥
शरीरवाण्‍मनोभिर्यत्कर्म
प्रारभते नरः ।
न्याय्यं वा विपरीतं वा
पञ्चैते तस्य हेतवः ॥ १५ ॥
तरी अवसांत आली माधवी ।
ते हेतु होय नवपल्लवीं ।
पल्लव पुष्पपुंज दावी ।
पुष्प फळातें ॥ ३५४ ॥
कां वार्षिये आणिजे मेघु ।
मेघें वृष्टिप्रसंगु ।
वृष्टीस्तव भोगु ।
सस्यसुखाचा ॥ ३५५ ॥
नातरी प्राची अरुणातें विये ।
अरुणें सूर्योदयो होये ।
सूर्यें सगळा पाहे ।
दिवो जैसा ॥ ३५६ ॥
तैसें मन हेतु पांडवा ।
होय कर्मसंकल्पभावा ।
तो संकल्पु लावी दिवा ।
वाचेचा गा ॥ ३५७ ॥
मग वाचेचा तो दिवटा ।
दावी कृत्यजातांचिया वाटा ।
तेव्हां कर्ता रिगे कामठां ।
कर्तृत्वाच्या ॥ ३५८ ॥
तेथ शरीरादिक दळवाडें ।
शरीरादिकां हेतुचि घडे ।
लोहकाम लोखंडें ।
निर्वाळिजे जैसें ॥ ३५९ ॥
कां तांथुवाचा ताणा ।
तांथु घालितां वैरणा ।
तो तंतुचि विचक्षणा ।
होय पटु ॥ ३६० ॥
तैसें मनवाचादेहाचें ।
कर्म मनादि हेतुचि रचे ।
रत्नीं घडे रत्‍नाचें ।
दळवाडें जेवीं ॥ ३६१ ॥
एथ शरीरादिकें कारणें ।
तेंचि हेतु केवीं हें कोणें ।
अपेक्षिजे तरी तेणें ।
अवधारिजो ॥ ३६२ ॥
आइका सूर्याचिया प्रकाशा ।
हेतु कारण सूर्युचि जैसा ।
कां ऊंसाचें कांडें ऊंसा ।
वाढी हेतु ॥ ३६३ ॥
नाना वाग्देवता वानावी ।
तैं वाचाचि लागे कामवावी ।
कां वेदां वेदेंचि बोलावी ।
प्रतिष्ठा जेवीं ॥ ३६४ ॥
तैसें कर्मा शरीरादिकें ।
कारण हें कीर ठाउकें ।
परी हेंचि हेतु न चुके ।
हेंही एथ ॥ ३६५ ॥
आणि देहादिकीं कारणीं ।
देहादि हेतु मिळणीं ।
होय जया उभारणी ।
कर्मजातां ॥ ३६६ ॥
तें शास्त्रार्थें मानिलेया ।
मार्गा अनुसरे धनंजया ।
तरी न्याय तो न्याया ।
हेतु होय ॥ ३६७ ॥
जैसा पर्जन्योदकाचा लोटु ।
विपायें धरी साळीचा पाटु ।
तो जिरे परी अचाटु ।
उपयोगु आथी ॥ ३६८ ॥
कां रोषें निघालें अवचटें ।
पडिलें द्वारकेचिया वाटे ।
तें शिणे परी सुनाटें ।
न वचिती पदें ॥ ३६९ ॥
तैसें हेतुकारण मेळें ।
उठी कर्म जें आंधळें ।
तें शास्त्राचें लाहे डोळे ।
तैं न्याय म्हणिपे ॥ ३७० ॥
ना दूध वाढिता ठावो पावे ।
तंव उतोनि जाय स्वभावें ।
तोही वेंचु परी नव्हे ।
वेंचिलें तें ॥ ३७१ ॥
तैसें शास्त्रसाह्येंवीण ।
केलें नोहे जरी अकारण ।
तरी लागो कां नागवण ।
दानलेखीं ॥ ३७२ ॥
अगा बावन्ना वर्णांपरता ।
कोण मंत्रु आहे पंडुसुता ।
कां बावन्नही नुच्चारितां ।
जीवु आथी ? ॥ ३७३ ॥
परी मंत्राची कडसणी ।
जंव नेणिजे कोदंडपाणी ।
तंव उच्चारफळ वाणी ।
न पवे जेवीं ॥ ३७४ ॥
तेवीं कारणहेतुयोगें ।
जें बिसाट कर्म निगे ।
तें शास्त्राचिये न लगे ।
कांसे जंव ॥ ३७५ ॥
कर्म होतचि असे तेव्हांही ।
परी तें होणें नव्हे पाहीं ।
तो अन्यायो गा अन्यायीं ।
हेतु होय ॥ ३७६ ॥
तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं
केवलं तु यः ।
पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न
स पश्यति दुर्मतिः ॥ १६ ॥
एवं पंचकारणा कर्मा ।
पांचही हेतु हे सुमहिमा ।
आतां एथें पाहें पां आत्मा ।
सांपडला असे ? ॥ ३७७ ॥
भानु न होनि रूपें जैसीं ।
चक्षुरूपातें प्रकाशी ।
आत्मा न होनि कर्में तैसीं ।
प्रकटित असे गा ॥ ३७८ ॥
पैं प्रतिबिंब आरिसा ।
दोन्ही न होनि वीरेशा ।
दोहींतें प्रकाशी जैसा ।
न्याहाळिता तो ॥ ३७९ ॥
कां अहोरात्र सविता ।
न होनि करी पंडुसुता ।
तैसा आत्मा कर्मकर्ता ।
न होनि दावी ॥ ३८० ॥
परी देहाहंआन भुली ।
जयाची बुद्धि देहींचि आतली ।
तया आत्मविषयीं जाली ।
मध्यरात्री गा ॥ ३८१ ॥
जेणें चैतन्या ईश्वरा ब्रह्मा ।
देहचि केलें परमसीमा ।
तया आत्मा कर्ता हे प्रमा ।
अलोट उपजे ॥ ३८२ ॥
आत्माचि कर्मकर्ता ।
हाही निश्चयो नाहीं तत्वतां ।
देहोचि मी कर्मकर्ता ।
मानितो साचे ॥ ३८३ ॥
जे आत्मा मी कर्मातीतु ।
सर्वकर्मसाक्षिभूतु ।
हे आपुली कहीं मातु ।
नायकेचि कानीं ॥ ३८४ ॥
म्हणौनि उमपा आत्मयातें ।
देहचिवरी मविजे एथें ।
विचित्र काई रात्रि दिवसातें ।
डुडुळ न करी ? ॥ ३८५ ॥
पैं जेणें आकाशींचा कहीं ।
सत्य सूर्यु देखिला नाहीं ।
तो थिल्लरींचें बिंब काई ।
मानू न लाहे ? ॥ ३८६ ॥
थिल्लराचेनि जालेपणें ।
सूर्यासि आणी होणें ।
त्याच्या नाशीं नाशणें ।
कंपें कंपू ॥ ३८७ ॥
आणि निद्रिस्ता चेवो नये ।
तंव स्वप्न साच हों लाहे ।
रज्जु नेणतां सापा बिहे ।
विस्मो कवण ? ॥ ३८८ ॥
जंव कवळ आथि डोळां ।
तंव चंद्रु देखावा कीं पिंवळा ।
काय मृगींहीं मृगजळा ।
भाळावें नाहीं ? ॥ ३८९ ॥
तैसा शास्त्रगुरूचेनि नांवे ।
जो वाराही टेंकों नेदी सिवें ।
केवळ मौढ्याचेनिचि जीवें ।
जियाला जो ॥ ३९० ॥
तेणें देहात्मदृष्टीमुळें ।
आत्मया घापे देहाचें जाळें ।
जैसा अभ्राचा वेगु कोल्हें ।
चंद्रीं मानीं ॥ ३९१ ॥
मग तया मानणयासाठीं ।
देहबंदीशाळे किरीटी ।
कर्माच्या वज्रगांठी ।
कळासे तो ॥ ३९२ ॥
पाहे पां बद्ध भावना दृढा ।
नळियेवरी तो बापुडा ।
काय मोकळेयाही पायाचा चवडा ।
न ठकेचि पुंसा ।॥ ३९३ ॥
म्हणौनि निर्मळा आत्मस्वरूपीं ।
तो प्रकृतीचें केलें आरोपी ।
तो कल्पकोडीच्या मापीं ।
मवीचि कर्में ॥ ३९४ ॥
आता कर्मामाजीं असे ।
परी तयातें कर्म न स्पर्शे ।
वडवानळातें जैसें ।
समुद्रोदक ॥ ३९५ ॥
तैसेंनि वेगळेपणें ।
जयाचें कर्मीं असणें ।
तो कीर वोळखावा कवणें ।
तरी सांगो ॥ ३९६ ॥
जे मुक्तातें निर्धारितां ।
लाभे आपलीच मुक्तता ।
जैसी दीपें दिसें पाहतां ।
आपली वस्तु ॥ ३९७ ॥
नातरी दर्पणु जंव उटिजे ।
तंव आपणपयां आपण भेटिजे ।
कां तोय पावतां तोय होईजे ।
लवणें जेंवीं ॥ ३९८ ॥
हें असो परतोनि मागुतें ।
प्रतिबिंब पाहे बिंबातें ।
तंव पाहणें जाउनी आयितें ।
बिंबचि होय ॥ ३९९ ॥
तैसें हारपलें आपणपें पावे ।
तैं संतांतें पाहतां गिंवसावें ।
म्हणौनि वानावे ऐकावे ।
तेचि सदा ॥ ४०० ॥
परी कर्मीं असोनि कर्में ।
जो नावरे समेंविषमें ।
चर्मचक्षूंचेनि चामें ।
दृष्टि जैसी ॥ ४०१ ॥
तैसा सोडवला जो आहे ।
तयाचें रूप आतां पाहें ।
उपपत्तीची बाहे ।
उभऊनि सांगों ॥ ४०२ ॥
यस्य नाहंकृतो भावो
बुद्धिर्यस्य न लिप्यते ।
हत्वाऽपि स इमा.ण्ल्लोकान्न
हन्ति न निबध्यते ॥ १७ ॥
तरी अविद्येचिया निदा ।
विश्वस्वप्नाचा हा धांदा ।
भोगीत होता प्रबुद्धा ।
अनादि जो ॥ ४०३ ॥
तो महावाक्याचेनि नांवें ।
गुरुकृपेचेनि थांवें ।
माथां हातु ठेविला नव्हे ।
थापटिला जैसा ॥ ४०४ ॥
तैसा विश्वस्वप्नेंसीं माया ।
नीद सांडूनि धनंजया ।
सहसा चेइला अद्वया\- ।
नंदपणें जो ॥ ४०५ ॥
तेव्हां मृगजळाचे पूर ।
दिसते एक निरंतर ।
हारपती कां चंद्रकर ।
फांकतां जैसे ॥ ४०६ ॥
कां बाळत्व निघोनि जाय ।
तैं बागुला नाहीं त्राय ।
पैं जळालिया इंधन न होय ।
इंधन जेवीं ॥ ४०७ ॥
नाना चेवो आलिया पाठीं ।
तैं स्वप्न न दिसे दिठी ।
तैसी अहं ममता किरीटी ।
नुरेचि तया ॥ ४०८ ॥
मग सूर्यु आंधारालागीं ।
रिघो कां भलते सुरंगीं ।
परी तो तयाच्या भागीं ।
नाहींचि जैसा ॥ ४०९ ॥
तैसा आत्मत्वें वेष्टिला होये ।
तो जया जया दृश्यातें पाहें ।
तें दृष्य द्रष्टेपणेंसीं होत जाये ।
तयाचेंचि रूप ॥ ४१० ॥
जैसा वन्हि जया लागे ।
तें वन्हिचि जालिया आंगें ।
दाह्यदाहकविभागें ।
सांडिजे तें ॥ ४११ ॥
तैसा कर्माकारा दुजेया ।
तो कर्तेपणाचा आत्मया ।
आळु आला तो गेलिया ।
कांहीं बाहीं जें उरे ॥ ४१२ ॥
तिये आत्मस्थितीचा जो रावो ।
मग तो देहीं इये जाणेल ठावो ? ।
काय प्रलयांबूचा उन्नाहो ।
वोघु मानी ? ॥ ४१३ ॥
तैसी ते पूर्ण अहंता ।
काई देहपणें पंडुसुता ।
आवरे काई सविता ।
बिंबें धरिला ? ॥ ४१४ ॥
पैं मथूनि लोणी घेपे ।
तें मागुती ताकीं घापे ।
तरी तें अलिप्तपणें सिंपे ।
तेणेंसी काई ? ॥ ४१५ ॥
नाना काष्ठौनि वीरेशा ।
वेगळा केलिया हुताशा ।
राहे काष्ठाचिया मांदुसा ।
कोंडलेपणें ? ॥ ४१६ ॥
कां रात्रीचिया उदराआंतु ।
निघाला जो हा भास्वतु ।
तो रात्री ऐसी मातु ।
ऐके कायी ? ॥ ४१७ ॥
तैसें वेद्य वेदकपणेंसी ।
पडिलें कां जयाचे ग्रासीं ।
तया देह मी ऐसी ।
अहंता कैंची ? ॥ ४१८ ॥
आणि आकाशें जेथें जेथुनी ।
जाइजे तेथ असे भरोनी ।
म्हणौनि ठेलें कोंदोनी ।
आपेंआप ॥ ४१९ ॥
तैसें जें तेणें करावें ।
तो तेंचि आहे स्वभावें ।
मा कोणें कर्मीं वेष्टावें ।
कर्तेपणें ? ॥ ४२० ॥
नुरेचि गगनावीण ठावो ।
नोहेचि समुद्रा प्रवाहो ।
नुठीचि ध्रुवा जावों ।
तैसें जाहालें ॥ ४२१ ॥
ऐसेनि अहंकृतिभावो ।
जयाचा बोधीं जाहला वावो ।
तर्‍ही देहा जंव निर्वाहो ।
तंव आथी कर्में ॥ ४२२ ॥
वारा जरी वाजोनि वोसरे ।
तरी तो डोल रुखीं उरे ।
कां सेंदें द्रुति राहे कापुरें ।
वेंचलेनी ॥ ४२३ ॥
कां सरलेया गीताचा समारंभु ।
न वचे राहवलेपणाचा क्षोभु ।
भूमी लोळोनि गेलिया अंबु ।
वोल थारे ॥ ४२४ ॥
अगा मावळलेनि अर्कें ।
संध्येचिये भूमिके ।
ज्योतिदीप्ति कौतुकें ।
दिसे जैसी ॥ ४२५ ॥
पैं लक्ष भेदिलियाहीवरी ।
बाण धांवेचि तंववरी ।
जंव भरली आथी उरी ।
बळाची ते ॥ ४२६ ॥
नाना चक्रीं भांडें जालें ।
तें कुलालें परतें नेलें ।
परी भ्रमेंचि तें मागिले ।
भोवंडिलेपणें ॥ ४२७ ॥
तैसा देहाभिमानु गेलिया ।
देह जेणें स्वभावें धनंजया ।
जालें तें अपैसया ।
चेष्टवीच तें ॥ ४२८ ॥
संकल्पेंवीण स्वप्न ।
न लावितां दांगीचें बन ।
न रचितां गंधर्वभुवन ।
उठी जैसें ॥ ४२९ ॥
आत्मयाचेनि उद्यमेंवीण ।
तैसें देहादिपंचकारण ।
होय आपणयां आपण ।
क्रियाजात ॥ ४३० ॥
पैं प्राचीनसंस्कारवशें ।
पांचही कारणें सहेतुकें ।
कामवीजती गा अनेकें ।
कर्माकारें ॥ ४३१ ॥
तया कर्मामाजीं मग ।
संहरो आघवें जग ।
अथवा नवें चांग ।
अनुकरो ॥ ४३२ ॥
परी कुमुद कैसेनि सुके ।
कैसें तें कमळ फांके ।
हीं दोन्ही रवी न देखे ।
जयापरी ॥ ४३३ ॥
कां वीजु वर्षोनि आभाळ ।
ठिकरिया आतो भूतळ ।
अथवा करूं शाड्वळ ।
प्रसन्नावृष्टी ॥ ४३४ ॥
तरी तया दोहींतें जैसें ।
नेणिजेचि कां आकाशें ।
तैसा देहींच जो असे ।
विदेहदृष्टी ॥ ४३५ ॥
तो देहादिकीं चेष्टीं ।
घडतां मोडतां हे सृष्टी ।
न देखे स्वप्न दृष्टी ।
चेइला जैसा ॥ ४३६ ॥
येर्‍हवीं चामाचे डोळेवरी ।
जे देखती देहचिवरी ।
ते कीर तो व्यापारी ।
ऐसेंचि मानिती ॥ ४३७ ॥
कां तृणाचा बाहुला ।
जो आगरामेरें ठेविला ।
तो साचचि राखता कोल्हा ।
मानिजे ना ? ॥ ४३८ ॥
पिसें नेसलें कां नागवें ।
हें लोकीं येऊनि जाणावें ।
ठाणोरियांचें मवावें ।
आणिकीं घाय ॥ ४३९ ॥
कां महासतीचे भोग ।
देखे कीर सकळ जग ।
परी ते आगी ना आंग ।
ना लोकु देखे ॥ ४४० ॥
तैसा स्वस्वरूपें उठिला ।
जो दृश्येंसी द्रष्टा आटला ।
तो नेणें काय राहटला ।
इंद्रियग्रामु ॥ ४४१ ॥
अगा थोरीं कल्लोळीं कल्लोळ साने ।
लोपतां तिरींचेनि जनें ।
एकीं एक गिळिलें हें मनें ।
मानिजे जर्‍ही ॥ ४४२ ॥
तर्‍ही उदकाप्रति पाहीं ।
कोण ग्रसितसे काई ।
तैसें पूर्णा दुजें नाहीं ।
जें तो मारी ॥ ४४३ ॥
सुवर्णाचिया चंडिका ।
सुवर्णशूळेंचि देखा ।
सुवर्णाचिया महिखा ।
नाशु केला ॥ ४४४ ॥
तो देवलवसिया कडा ।
व्यवहारु गमला फुडा ।
वांचूनि शूळ महिष चामुंडा ।
सुवर्णचि तें ॥ ४४५ ॥
पैं चित्रींचें जळ हुतांशु ।
तो दृष्टीचाचि आभासु ।
पटीं आगी वोलांशु ।
दोन्ही नाहीं ॥ ४४६ ॥
मुक्ताचें देह तैसें ।
हालत संस्कारवशें ।
तें देखोनि लोक पिसे ।
कर्ता म्हणती ॥ ४४७ ॥
आणि तयां करणेया आंतु ।
घडो तिहीं लोकां घातु ।
परी तेणें केला हे मातु ।
बोलों नये ॥ ४४८ ॥
अगा अंधारुचि देखावा तेजें ।
मग तो फेडी हें बोलिजे ।
तैसें ज्ञानिया नाहीं दुजें ।
जें तो मारी ।॥ ४४९ ॥
म्हणौनि तयाचि बुद्धी ।
नेणे पापपुण्याची गंधी ।
गंगा मीनलिया नदी ।
विटाळु जैसा ॥ ४५० ॥
आगीसी आगी झगटलिया ।
काय पोळे धनंजया ।
कीं शस्त्र रुपे आपणया ।
आपणचि ॥ ४५१ ॥
तैसें आपणपयापरतें ।
जो नेणें क्रियाजातातें ।
तेथ काय लिंपवी बुद्धीतें ।
तयाचिये ॥ ४५२ ॥
म्हणौनि कार्य कर्ता क्रिया ।
हें स्वरूपचि जाहलें जया ।
नाहीं शरीरादिकीं तया ।
कर्मी बंधु ॥ ४५३ ॥
जे कर्ता जीव विंदाणीं ।
काढूनि पांचही खाणी ।
घडित आहे करणीं ।
आउतीं दाहें ॥ ४५४ ॥
तेथ न्यावो आणि अन्यावो ।
हा द्विविधु साधूनि आवो ।
उभविता न लवी खेंवो ।
कर्मभुवनें ॥ ४५५ ॥
या थोराडा कीर कामा ।
विरजा नोहे आत्मा ।
परी म्हणसी हन उपक्रमा ।
हातु लावी ॥ ४५६ ॥
तो साक्षी चिद्रूपु ।
कर्मप्रवृत्तीचा संकल्पु ।
उठी तो कां निरोपु ।
आपणचि दे ? ॥ ४५७ ॥
तरी कर्मप्रवृत्तीहीलागीं ।
तया आयासु नाहीं आंगीं ।
जे प्रवृत्तीचेही उळिगीं ।
लोकुचि आथी ॥ ४५८ ॥
म्हणौनि आत्मयाचें केवळ ।
जो रूपचि जाहला निखिळ ।
तया नाहीं बंदिशाळ ।
कर्माचि हे ॥ ४५९ ॥
परी अज्ञानाच्या पटीं ।
अन्यथा ज्ञानाचें चित्र उठी ।
तेथ चितारणी हे त्रिपुटी ।
प्रसिद्ध जे कां ॥ ४६० ॥
ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता
त्रिविधा कर्मचोदना ।
करणं कर्म कर्तेति
त्रिविधः कर्मसंग्रहः ॥ १८ ॥
जें ज्ञान ज्ञाता ज्ञेय ।
हें जगाचें बीज त्रय ।
ते कर्माची निःसंदेह ।
प्रवृत्ति जाण ॥ ४६१ ॥
आतां ययाचि गा त्रया ।
व्यक्ति वेगळालिया ।
आइकें धनंजया ।
करूं रूप ॥ ४६२ ॥
तरी जीवसूर्यबिंबाचे ।
रश्मी श्रोत्रादिकें पांचें ।
धांवोनि विषयपद्माचे ।
फोडिती मढ ॥ ४६३ ॥
कीं जीवनृपाचे वारु उपलाणें ।
घेऊनि इंद्रियांचीं केकाणें ।
विषयदेशींचें नागवणें ।
आणीत जे ॥ ४६४ ॥
हें असो इहीं इंद्रियीं राहाटे ।
जें सुखदुःखेंसीं जीवा भेटे ।
तें सुषुप्तिकालीं वोहटे ।
जेथ ज्ञान ॥ ४६५ ॥
तया जीवा नांव ज्ञाता ।
आणि जें हें सांगितलें आतां ।
तेंचि एथ पंडुसुता ।
ज्ञान जाण ॥ ४६६ ॥
जें अविद्येचिये पोटीं ।
उपजतखेंवो किरीटी ।
आपणयातें वांटी ।
तिहीं ठायीं ॥ ४६७ ॥
आपुलिये धांवे पुढां ।
घालूनि ज्ञेयाचा गुंडा ।
उभारी मागिलीकडां ।
ज्ञातृत्वातें ॥ ४६८ ॥
मग ज्ञातया ज्ञेया दोघां ।
तो नांदणुकेचा बगा ।
माजीं जालेनि पैं गा ।
वाहे जेणें ॥ ४६९ ॥
ठाकूनि ज्ञेयाची शिंव ।
पुरे जयाची धांव ।
सकळ पदार्थां नांव ।
सूतसे जें ॥ ४७० ॥
तें गा सामान्य ज्ञान ।
या बोअला नाहीं आन ।
ज्ञेयाचेंही चिन्ह ।
आइक आतां ॥ ४७१ ॥
तरी शब्दु स्पर्शु ।
रूप गंध रसु ।
हा पंचविध आभासु ।
ज्ञेयाचा तो ॥ ४७२ ॥
जैसें एकेचि चूतफळें ।
इंद्रियां वेगवेगळे ।
रसें वर्णें परीमळें ।
भेटिजे स्पर्शें ॥ ४७३ ॥
तैसें ज्ञेय तरी एकसरें ।
परी ज्ञान इंद्रियद्वारें ।
घे म्हणौनि प्रकारें ।
पांचें जालें ॥ ४७४ ॥
आणि समुद्रीं वोघाचें जाणें ।
सरे लाणीपासीं धावणें ।
कां फळीं सरे वाढणें ।
सस्याचें जेवीं ॥ ४७५ ॥
तैसें इंद्रियांच्या वाहवटीं ।
धांवतया ज्ञाना जेथ ठी ।
होय तें गा किरीटी ।
विषय ज्ञेय ॥ ४७६ ॥
एवं ज्ञातया ज्ञाना ज्ञेया ।
तिहीं रूप केलें धनंजया ।
हे त्रिविध सर्व क्रिया\- ।
प्रवृत्ति जाण ॥ ४७७ ॥
जे शब्दादि विषय ।
हें पंचविध जें ज्ञेय ।
तेंचि प्रिय कां अप्रिय ।
एकेपरीचें ॥ ४७८ ॥
ज्ञान मोटकें ज्ञातया ।
दावी ना जंव धनंजया ।
तंव स्वीकारा कीं त्यजावया ।
प्रवर्तेचि तो ॥ ४७९ ॥
परी मीनातें देखोनि बकु ।
जैसा निधानातें रंकु ।
कां स्त्री देखोनि कामुकु ।
प्रवृत्ति धरी ॥ ४८० ॥
जैसें खालारां धांवे पाणी ।
भ्रमर पुष्पाचिये घाणीं ।
नाना सुटला सांजवणीं ।
वत्सुचि पां ॥ ४८१ ॥
अगा स्वर्गींची उर्वशी ।
ऐकोनि जेंवी माणुसीं ।
वराता लावीजती आकाशीं ।
यागांचिया ॥ ४८२ ॥
पैं पारिवा जैसा किरीटी ।
चढला नभाचिये पोटीं ।
पारवी देखोनि लोटी ।
आंगचि सगळें ॥ ४८३ ॥
हें ना घनगर्जनासरिसा ।
मयूर वोवांडे आकाशा ।
ज्ञाता ज्ञेय देखोनि तैसा ।
धांवचि घे ॥ ४८४ ॥
म्हणौनि ज्ञान ज्ञेय ज्ञाता ।
हे त्रिविध गा पंडुसुता ।
होयचि कर्मा समस्तां ।
प्रवृत्ति येथ ॥ ४८५ ॥
परी तेंचि ज्ञेय विपायें ।
जरी ज्ञातयातें प्रिय होये ।
तरी भोगावया न साहे ।
क्षणही विलंबु ॥ ४८६ ॥
नातरी अवचटें ।
तेंचि विरुद्ध होऊनि भेटे ।
तरी युगांत वाटे ।
सांडावया ॥ ४८७ ॥
व्याळा कां हारा ।
वरपडा जालेया नरा ।
हरिखु आणि दरारा ।
सरिसाचि उठी ॥ ४८८ ॥
तैसें ज्ञेय प्रियाप्रियें ।
देखिलेनि ज्ञातया होये ।
मग त्याग स्वीकारीं वाहे ।
व्यापारातें ॥ ४८९ ॥
तेथ रागी प्रतिमल्लाचा ।
गोसांवी सर्वदळाचा ।
रथु सांडूनि पायांचा ।
होय जैसा ॥ ४९० ॥
तैसें ज्ञातेपणें जें असे ।
तें ये कर्ता ऐसिये दशे ।
जेवितें बैसलें जैसें ।
रंधन करूं ॥ ४९१ ॥
कां भंवरेंचि केला मळा ।
वरकलुचि जाला अंकसाळा ।
नाना देवो रिगाला देऊळा ।
चिया कामा ॥ ४९२ ॥
तैसा ज्ञेयाचिया हांवा ।
ज्ञाता इंद्रियांचा मेळावा ।
राहाटवी तेथ पांडवा ।
कर्ता होय ॥ ४९३ ॥
आणि आपण हौनी कर्ता ।
ज्ञाना आणी करणता ।
तेथें ज्ञेयचि स्वभावतां ।
कार्य होय ॥ ४९४ ॥
ऐसा ज्ञानाचिये निजगति ।
पालटु पडे गा सुमति ।
डोळ्याची शोभा रातीं ।
पालटे जैसी ॥ ४९५ ॥
कां अदृष्ट जालिया उदासु ।
पालटे श्रीमंताचा विलासु ।
पुनिवेपाठीं शीतांशु ।
पालटे जैसा ॥ ४९६ ॥
तैसा चाळितां करणें ।
ज्ञाता वेष्टिजे कर्तेपणें ।
तेथींचीं तियें लक्षणें ।
ऐक आतां ॥ ४९७ ॥
तरी बुद्धि आणि मन ।
चित्त अहंकार हन ।
हें चतुर्विध चिन्ह ।
अंतःकरणाचें ॥ ४९८ ॥
बाह्य त्वचा श्रवण ।
चक्षु रसना घ्राण ।
हें पंचविध जाण ।
इंद्रियें गा ॥ ४९९ ॥
तेथ आंतुले तंव करणें ।
कर्ता कर्तव्या घे उमाणें ।
मग तैं जरी जाणें ।
सुखा येतें ॥ ५०० ॥
तरी बाहेरीलें तियेंही ।
चक्षुरादिकें दाहाही ।
उठौनि लवलाहीं ।
व्यापारा सूये ॥ ५०१ ॥
मग तो इंद्रियकदंबु ।
करविजे तंव राबु ।
जंव कर्तव्याचा लाभु ।
हातासि ये ॥ ५०२ ॥
ना तें कर्तव्य जरी दुःखें ।
फळेल ऐसें देखे ।
तो लावी त्यागमुखें ।
तियें दाहाही ॥ ५०३ ॥
मग फिटे दुःखाचा ठावो ।
तंव राहाटवी रात्रिदिवो ।
विकणवातें कां रावो ।
जयापरी ॥ ५०४ ॥
तैसेनि त्याग स्वीकारीं ।
वाहातां इंद्रियांची धुरी ।
ज्ञातयातें अवधारीं ।
कर्ता म्हणिपे ॥ ५०५ ॥
आणि कर्तयाच्या सर्व कर्मीं ।
आउतांचिया परी क्षमी ।
म्हणौनि इंद्रियांतें आम्ही ।
करणें म्हणों ॥ ५०६ ॥
आणि हेचि करणेंवरी ।
कर्ता क्रिया ज्या उभारी ।
तिया व्यापे तें अवधारीं ।
कर्म एथ ॥ ५०७ ॥
सोनाराचिया बुद्धि लेणें ।
व्यापे चंद्रकरीं चांदणें ।
कां व्यापे वेल्हाळपणें ।
वेली जैसी ॥ ५०८ ॥
नाना प्रभा व्यापे प्रकाशु ।
गोडिया इक्षुरसु ।
हें असो अवकाशु ।
आकाशीं जैसा ॥ ५०९ ॥
तैसें कर्तयाचिया क्रिया ।
व्यापलें जें धनंजया ।
तें कर्म गा बोलावया ।
आन नाहीं ॥ ५१० ॥
एवं कर्म कर्ता करण ।
या तिहींचेंही लक्षण ।
सांगितलें तुज विचक्षण\- ।
शिरोमणी ॥ ५११ ॥
एथ ज्ञाता ज्ञान ज्ञेय ।
हें कर्माचें प्रवृत्तित्रय ।
तैसेंचि कर्ता करण कार्य ।
हा कर्मसंचयो ॥ ५१२ ॥
वन्हीं ठेविला असे धूमु ।
आथी बीजीं जेवीं द्रुमु ।
कां मनीं जोडे कामु ।
सदा जैसा ॥ ५१३ ॥
तैसा कर्ता क्रिया करणीं ।
कर्माचें आहे जिंतवणीं ।
सोनें जैसें खाणी ।
सुवर्णाचिये ॥ ५१४ ॥
म्हणौनि हें कार्य मी कर्ता ।
ऐसें आथि जेथ पंडुसुता ।
तेथ आत्मा दूरी समस्ता ।
क्रियांपासीं ॥ ५१५ ॥
यालागीं पुढतपुढती ।
आत्मा वेगळाचि सुमती ।
आतां असो हे किती ।
जाणतासि तूं ॥ ५१६ ॥
ज्ञानं कर्म च कर्ताच
त्रिधैव गुणभेदतः ।
प्रोच्यते गुणसण्‍ख्याने
यथावच्छृणु तान्यपि ॥ १९ ॥
परी सांगितलें जें ज्ञान ।
कर्म कर्ता हन ।
ते तिन्ही तिहीं ठायीं भिन्न ।
गुणीं आहाती ॥ ५१७ ॥
म्हणौनि ज्ञाना कर्मा कर्तया ।
पातेजों नये धनंजया ।
जे दोनी बांधती सोडावया ।
एकचि प्रौढ ॥ ५१८ ॥
तें सात्विक ठाऊवें होये ।
तो गुणभेदु सांगों पाहे ।
जो सांख्यशास्त्रीं आहे ।
उवाइला ॥ ५१९ ॥
जें विचारक्षीरसमुद्र ।
स्वबोधकुमुदिनीचंद्र ।
ज्ञानडोळसां नरेंद्र ।
शास्त्रांचा जें ॥ ५२० ॥
कीं प्रकृतिपुरुष दोनी ।
मिसळलीं दिवोरजनीं ।
तियें निवडितां त्रिभुवनीं ।
मार्तंडु जें ॥ ५२१ ॥
जेथ अपारा मोहराशी ।
तत्वाच्या मापीं चोविसीं ।
उगाणा घेऊनि परेशीं ।
सुरवाडिजे ॥ ५२२ ॥
अर्जुना तें सांख्यशास्त्र ।
पढे जयाचें स्तोत्र ।
तें गुणभेदचरित्र ।
ऐसें आहे ॥ ५२३ ॥
जे आपुलेनि आंगिकें ।
त्रिविधपणाचेनि अंकें ।
दृश्यजात तितुकें ।
अंकित केलें ॥ ५२४ ॥
एवं सत्वरजतमा ।
तिहींची एवढी असे महिमा ।
जें त्रैविध्य आदी ब्रह्मा ।
अंतीं कृमी ॥ ५२५ ॥
परी विश्वींची आघवी मांदी ।
जेणें भेदलेनि गुणभेदीं ।
पडिली तें तंव आदी ।
ज्ञान सांगो ॥ ५२६ ॥
जे दिठी जरी चोख कीजे ।
तरी भलतेंही चोख सुजे ।
तैसें ज्ञानें शुद्धें लाहिजे ।
सर्वही शुद्ध ॥ ५२७ ॥
म्हणौनि तें सात्विक ज्ञान ।
आतां सांगों दे अवधान ।
कैवल्यगुणनिधान ।
श्रीकृष्ण म्हणे ॥ ५२८ ॥
सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते ।
अविभक्तं विभक्तेषु तज्ञानं विद्धि सात्त्विकम् ॥ २० ॥
तरी अर्जुना गा तें फुडें ।
सात्विक ज्ञान चोखडें ।
जयाच्या उदयीं ज्ञेय बुडे ।
ज्ञातेनिसीं ॥ ५२९ ॥
जैसा सूर्य न देखे अंधारें ।
सरिता नेणिजती सागरें ।
कां कवळिलिया न धरे ।
आत्मछाया ॥ ५३० ॥
तयापरी जया ज्ञाना ।
शिवादि तृणावसाना ।
इया भूतव्यक्ति भिन्ना ।
नाडळती ॥ ५३१ ॥
जैसें हातें चित्र पाहातां ।
होय पाणियें मीठ धुतां ।
कां चेवोनि स्वप्ना येतां ।
जैसें होय ॥ ५३२ ॥
तैसें ज्ञानें जेणें ।
करितां ज्ञातव्यातें पाहाणें ।
जाणता ना जाणणें ।
जाणावें उरे ॥ ५३३ ॥
पैं सोनें आटूनि लेणीं ।
न काढिती आपुलिया आयणी ।
कां तरंग न घेपती पाणी ।
गाळूनि जैसें ॥ ५३४ ॥
तैसी जया ज्ञानाचिया हाता ।
न लगेचि दृश्यपथा ।
तें ज्ञान जाण सर्वथा ।
सात्विक गा ॥ ५३५ ॥
आरिसा पाहों जातां कोडें ।
जैसें पाहातेंचि कां रिगे पुढें ।
तैसें ज्ञेय लोटोनि पडे ।
ज्ञाताचि जें ॥ ५३६ ॥
पुढती तेंचि सात्विक ज्ञान ।
जें मोक्षलक्ष्मीचें भुवन ।
हें असो ऐक चिन्ह ।
राजसाचें ॥ ५३७ ॥
पृथक्त्वेन तु यज्ञानं
नानाभावान्पृथग्विधान् ।
वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ञानं
विद्धि राजसम् ॥ २१ ॥
तरी पार्था परीयेस ।
तें ज्ञान गा राजस ।
जें भेदाची कांस ।
धरूनि चाले ॥ ५३८ ॥
विचित्रता भूतांचिया ।
आपण आंतोनि ठिकरिया ।
बहु चकै ज्ञातया ।
आणिली जेणें ॥ ५३९ ॥
जैसें साचा रूपाआड ।
घालूनि विसराचें कवाड ।
मग स्वप्नाचें काबाड ।
ओपी निद्रा ॥ ५४० ॥
तैसें स्वज्ञानाचिये पौळी ।
बाहेरि मिथ्या महीं खळीं ।
तिहीं अवस्थांचिया वह्याळी ।
दावी जें जीवा ॥ ५४१ ॥
अलंकारपणें झांकलें ।
बाळा सोनें कां वायां गेलें ।
तैसें नामीं रूपीं दुरावलें ।
अद्वैत जया ॥ ५४२ ॥
अवतरली गाडग्यां घडां ।
पृथ्वी अनोळख जाली मूढां ।
वन्हि जाला कानडा ।
दीपत्वासाठीं ॥ ५४३ ॥
कां वस्त्रपणाचेनि आरोपें ।
मूर्खाप्रति तंतु हारपे ।
नाना मुग्धा पटु लोपे ।
दाऊनि चित्र ॥ ५४४ ॥
तैशी जया ज्ञाना ।
जाणोनि भूतव्यक्ती भिन्ना ।
ऐक्यबोधाची भावना ।
निमोनि गेली ॥ ५४५ ॥
मग इंधनीं भेदला अनळु ।
फुलांवरी परीमळु ।
कां जळभेदें शकलु ।
चंद्रु जैसा ॥ ५४६ ॥
तैसें पदार्थभेद बहुवस ।
जाणोनि लहानथोर वेष ।
आंतलें तें राजस ।
ज्ञान येथ ॥ ५४७ ॥
आतां तामसाचेंही लिंग ।
सांगेन तें वोळख चांग ।
डावलावया मातंग\- ।
सदन जैसें ॥ ५४८ ॥
यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये
सक्तमहैतुकम् ।
अतत्त्वार्थवदल्पं च
तत्तामसमुदाहृतम् ॥ २२ ॥
तरी किरीटी जें ज्ञान ।
हिंडे विधीचेनि वस्त्रेंहीन ।
श्रुति पाठमोरी नग्न ।
म्हणौनि तया ॥ ५४९ ॥
येरींही शास्त्र बटिकरीं ।
जें निंदेचे विटाळवरी ।
बोळविलेंसे डोंगरीं ।
म्लेंच्छधर्माच्या ॥ ५५० ॥
जें गा ज्ञान ऐसें ।
गुणग्रहें तामसें ।
घेतलें भवें पिसें ।
होऊनियां ॥ ५५१ ॥
जें सोयरिकें बाधु नेणें ।
पदार्थीं निषेधु न म्हणे ।
निरोविलें जैसें सुणें ।
शून्यग्रामीं ॥ ५५२ ॥
तया तोंडीं जें नाडळे ।
कां खातां जेणें पोळे ।
तेंचि येक वाळे ।
येर घेणेचि ॥ ५५३ ॥
पैं सोनें चोरितां उंदिरु ।
न म्हणे थरुविथरु ।
नेणे मांसखाइरु ।
काळें गोरें ॥ ५५४ ॥
नाना वनामाजीं बोहरी ।
कडसणी जेवीं न करी ।
कां जीत मेलें न विचारी ।
बैसतां माशी ॥ ५५५ ॥
अगा वांता कां वाढिलेया ।
साजुक कां सडलिया ।
विवेकु कावळिया ।
नाहीं जैसा ॥ ५५६ ॥
तैसें निषिद्ध सांडूनि द्यावें ।
कां विहित आदरें घ्यावें ।
हें विषयांचेनि नांवें ।
नेणेंचि जें ॥ ५५७ ॥
जेतुलें आड पडे दिठी ।
तेतुलें घेचि विषयासाठीं ।
मग तें स्त्री\-द्रव्य वाटी ।
शिश्नोदरां ॥ ५५८ ॥
तीर्थातीर्थ हे भाख ।
उदकीं नाहीं सनोळख ।
तृषा वोळे तेंचि सुख ।
वांचूनियां ॥ ५५९ ॥
तयाचिपरी खाद्याखाद्य ।
न म्हणे निंद्यानिंद्य ।
तोंडा आवडे तें मेध्य ।
ऐसाचि बोधु ॥ ५६० ॥
आणि स्त्रीजात तितुकें ।
त्वचेंद्रियेंचि वोळखे ।
तियेविषयीं सोयरिकें ।
एकचि बोधु ॥ ५६१ ॥
पैं स्वार्थीं जें उपकरे ।
तयाचि नाम सोयिरें ।
देहसंबंधु न सरे ।
जिये ज्ञानीं ॥ ५६२ ॥
मृत्यूचें आघवेंचि अन्न ।
आघवेंचि आगी इंधन ।
तैसें जगचि आपलें धन ।
तामसज्ञाना ॥ ५६३ ॥
ऐसेनि विश्व सकळ ।
जेणें विषयोचि मानिलें केवळ ।
तया एक जाण फळ ।
देहभरण ॥ ५६४ ॥
आकाशपतिता नीरा ।
जैसा सिंधुचि येक थारा ।
तैसें कृत्यजात उदरा ।
लागिंचि बुझे ॥ ५६५ ॥
वांचूनि स्वर्गु नरकु आथी ।
तया हेतु प्रवृत्ति निवृत्ती ।
इये आघवियेचि राती ।
जाणिवेची जें ॥ ५६६ ॥
जें देहखंडा नाम आत्मा ।
ईश्वर पाषाणप्रतिमा ।
ययापरौती प्रमा ।
ढळों नेणें ॥ ५६७ ॥
म्हणे पडिलेनि शरीरें ।
केलेनिसीं आत्मा सरे ।
मा भोगावया उरे ।
कोण वेषें ।
॥ ५६८ ॥
ना ईश्वरु पाहातां आहे ।
तो भोगवी हें जरी होये ।
तरी देवचि खाये ।
विकूनियां ॥ ५६९ ॥
गांवींचें देवळेश्वर ।
नियामकचि होती साचार ।
तरी देशींचे डोंगर ।
उगे कां असती ? ॥ ५७० ॥
ऐसा विपायें देवो मानिजे ।
तरी पाषाणमात्रचि जाणिजे ।
आणि आत्मा तंव म्हणिजे ।
देहातेंचि ॥ ५७१ ॥
येरें पापपुण्यादिकें ।
तें आघवेंचि करोनि लटिकें ।
हित मानी अग्निमुखे ।
चरणें जें कां ॥ ५७२ ॥
जें चामाचे डोळे दाविती ।
जें इंद्रियें गोडी लाविती ।
तेंचि साच हे प्रतीती ।
फुडी जया ॥ ५७३ ॥
किंबहुना ऐसी प्रथा ।
वाढती देखसी पार्था ।
धूमाची वेली वृथा ।
आकाशीं जैसी ॥ ५७४ ॥
कोरडा ना वोला ।
उपेगा आथी गेला ।
तो वाढोनि मोडला ।
भेंडु जैसा ॥ ५७५ ॥
नाना उंसांचीं कणसें ।
कां नपुंसकें माणुसें ।
वन लागलें जैसें ।
साबरीचें ॥ ५७६ ॥
नातरी बाळकाचें मन ।
कां चोराघरींचें धन ।
अथवा गळास्तन ।
शेळियेचे ॥ ५७७ ॥
तैसें जें वायाणें ।
वोसाळ दिसे जाणणें ।
तयातें मी म्हणें ।
तामस ज्ञान ॥ ५७८ ॥
तेंही ज्ञान इया भाषा ।
बोलिजे तो भावो ऐसा ।
जात्यंधाचा कां जैसा ।
डोळा वाडु ॥ ५७९ ॥
कां बधिराचे नीट कान ।
अपेया नाम पान ।
तैसें आडनांव ज्ञान ।
तामसा तया ॥ ५८० ॥
हें असो किती बोलावें ।
तरी ऐसें जें देखावें ।
तें ज्ञान नोहे जाणावें ।
डोळस तम ॥ ५८१ ॥
एवं तिहीं गुणीं ।
भेदलें यथालक्षणीं ।
ज्ञान श्रोतेशिरोमणी ।
दाविलें तुज ॥ ५८२ ॥
आतां याचि त्रिप्रकारा ।
ज्ञानाचेनि धनुर्धरा ।
प्रकाशें होती गोचरा ।
कर्तयांच्या क्रिया ॥ ५८३ ॥
म्हणौनि कर्म पैं गा ।
अनुसरे तिहीं भागां ।
मोहरे जालिया वोघा ।
तोय जैसे ॥ ५८४ ॥
तेंचि ज्ञानत्रयवशें ।
त्रिविध कर्म जें असे ।
तेथ सात्विक तंव ऐसें ।
परीसे आधीं ॥ ५८५ ॥
नियतं सण्‍गरहितमरागद्वेषतः कृतम् ।
अफलप्रेप्सुना कर्म
यत्तत्सात्त्विकमुच्यते ॥ २३ ॥
तरी स्वाधिकाराचेनि मार्गें ।
आलें जें मानिलें आंगें ।
पतिव्रतेचेनि परीष्वंगें ।
प्रियातें जैसें ॥ ५८६ ॥
सांवळ्या आंगा चंदन ।
प्रमदालोचनीं अंजन ।
तैसें अधिकारासी मंडण ।
नित्यपणें जें ॥ ५८७ ॥
तें नित्य कर्म भलें ।
होय नैमित्तिकीं सावाइलें ।
सोनयासि जोडलें ।
सौरभ्य जैसें ॥ ५८८ ॥
आणि आंगा जीवाची संपत्ती ।
वेंचूनि बाळाची करी पाळती ।
परी जीवें उबगणें हें स्थिती ।
न पाहे माय ॥ ५८९ ॥
तैसें सर्वस्वें कर्म अनुष्ठी ।
परी फळ न सूये दिठी ।
उखिती क्रिया पैठी ।
ब्रह्मींचि करी ॥ ५९० ॥
आणि प्रिय आलिया स्वभावें ।
शंबळ उरे वेंचे ठाउवें ।
नव्हे तैसें सत्प्रसंगें करावें ।
पारुषे जरी ॥ ५९१ ॥
तरी अकरणाचेनि खेदें ।
द्वेषातें जीवीं न बांधे ।
जालियाचेनि आनंदें ।
फुंजों नेणें ॥ ५९२ ॥
ऐस‍ऐसिया हातवटिया ।
कर्म निफजे जें धनंजया ।
जाण सात्विक हें तया ।
गुणनाम गा ॥ ५९३ ॥
ययावरी राजसाचें ।
लक्षण सांगिजेल साचें ।
न करीं अवधानाचें ।
वाणेंपण ॥ ५९४ ॥
यत्तु कामेप्सुना कर्म
साहंकारेण वा पुनः ।
क्रियते बहुलायासं
तद्राजसमुदाहृतम् ॥ २४ ॥
तरी घरीं मातापितरां ।
धड बोली नाहीं संसारा ।
येर विश्व भरी आदरा ।
मूर्खु जैसा ॥ ५९५ ॥
का तुळशीचिया झाडा ।
दुरूनि न घापें सिंतोडा ।
द्राक्षीचिया तरी बुडा ।
दूधचि लाविजे ॥ ५९६ ॥
तैसी नित्यनैमित्तिकें ।
कर्में जियें आवश्यकें ।
तयांचेविषयीं न शके ।
बैसला उठूं ॥ ५९७ ॥
येरां काम्याचेनि तरी नांवें ।
देह सर्वस्व आघवें ।
वेचितांही न मनवे ।
बहु ऐसें ॥ ५९८ ॥
अगा देवढी वाढी लाहिजे ।
तेथ मोल देतां न धाइजे ।
पेरितां पुरें न म्हणिजे ।
बीज जेवीं ॥ ५९९ ॥
कां परीसु आलिया हातीं ।
लोहालागीं सर्वसंपत्ती ।
वेचितां ये उन्नती ।
साधकु जैसा ॥ ६०० ॥
तैसीं फळें देखोनि पुढें ।
काम्यकर्में दुवाडें ।
करी परी तें थोकडें ।
केलेंही मानी ॥ ६०१ ॥
तेणें फळकामुकें ।
यथाविधी नेटकें ।
काम्य कीजे तितुकें ।
क्रियाजात ॥ ६०२ ॥
आणि तयाही केलियाचें ।
तोंडीं लावी दौंडीचें ।
कर्मी या नांवपाटाचें ।
वाणें सारी ॥ ६०३ ॥
तैसा भरे कर्माहंकारु ।
मग पिता अथवा गुरु ।
ते न मनी काळज्वरु ।
औषध जैसें ॥ ६०४ ॥
तैसेनि साहंकारें ।
फळाभिलाषियें नरें ।
कीजे गा आदरें ।
जें जें कांहीं ॥ ६०५ ॥
परी तेंही करणें बहुवसा ।
वळघोनि करी सायासा ।
जीवनोपावो कां जैसा ।
कोल्हाटियांचा ॥ ६०६ ॥
एका कणालागीं.ण् उंदिरु ।
आसका उपसे डोंगरु ।
कां शेवाळोद्देशें दर्दुरु ।
समुद्रु डहुळी ॥ ६०७ ॥
पैं भिकेपरतें न लाहे ।
तर्‍ही गारुडी सापु वाहे ।
काय कीजे शीणुचि होये ।
गोडु येकां ॥ ६०८ ॥
हे असो परमाणूचेनि लाभें ।
पाताळ लंघिती वोळंबे ।
तैसें स्वर्गसुखलोभें ।
विचंबणें जें ॥ ६०९ ॥
तें काम्य कर्म सक्लेश ।
जाणावें येथ राजस ।
आतां चिन्ह परिस ।
तामसाचें ॥ ६१० ॥
अनुबन्धं क्षयं
हिंसामनपेक्ष्य च पौरुषम् ।
मोहादारभ्यते कर्म
यत्तत्तामसमुच्यते ॥ २५ ॥
तरी तें गा तामस कर्म ।
जें निंदेचें काळें धाम ।
निषेधाचें जन्म ।
सांच जेणें ॥ ६११ ॥
जें निपजविल्यापाठीं ।
कांहींच न दिसे दिठी ।
रेघ काढलिया पोटीं ।
तोयाचे जेवीं ॥ ६१२ ॥
कां कांजी घुसळलिया ।
कां राखोंडी फुंकलिया ।
कांहीं न दिसे गाळिलिया ।
वाळुघाणा ॥ ६१३ ॥
नाना उपणिलिया भूंस ।
कां विंधिलिया आकाश ।
नाना मांडिलिया पाश ।
वारयासी ॥ ६१४ ॥
हें आवघेंचि जैसें ।
वांझें होऊनि नासे ।
जें केलिया पाठीं तैसें ।
वायांचि जाय ॥ ६१५ ॥
येर्‍हवीं नरदेहाही येवढें ।
धन आटणीये पडे ।
जें कर्म निफजवितां मोडे ।
जगाचें सुख ॥ ६१६ ॥
जैसा कमळवनीं फांसु ।
काढिलिया कांटसु ।
आपण झिजे नाशु ।
कमळां करी ॥ ६१७ ॥
कां आपण आंगें जळे ।
आणि नागवी जगाचे डोळे ।
पतंगु जैसा सळें ।
दीपाचेनि ॥ ६१८ ॥
तैसें सर्वस्व वायां जावो ।
वरी देहाही होय घावो ।
परी पुढिलां अपावो ।
निफजविजे जेणें ॥ ६१९ ॥
माशी आपणयातें गिळवी ।
परी पुढीला वांती शिणवी ।
तें कश्मळ आठवी ।
आचरण जें ॥ ६२० ॥
तेंही करावयो दोषें ।
मज सामर्थ्य असे कीं नसे ।
हेंहीं पुढील तैसें ।
न पाहतां करी ॥ ६२१ ॥
केवढा माझा उपावो ।
करितां कोण प्रस्तावो ।
केलियाही आवो ।
काय येथ ॥ ६२२ ॥
इये जाणिवेची सोये ।
अविवेकाचेनि पायें ।
पुसोनियां होये ।
साटोप कर्मीं ॥ ६२३ ॥
आपला वसौटा जाळुनी ।
बिसाटे जैसा वन्ही ।
कां स्वमर्यादा गिळोनि ।
सिंधु उठी ॥ ६२४ ॥
मग नेणें बहु थोडें ।
न पाहे मागें पुढें ।
मार्गामार्ग येकवढें ।
करीत चाले ॥ ६२५ ॥
तैसें कृत्याकृत्य सरकटित ।
आपपर नुरवित ।
कर्म होय तें निश्चित ।
तामस जाण ॥ ६२६ ॥
ऐसी गुणत्रयभिन्ना ।
कर्माची गा अर्जुना ।
हे केली विवंचना ।
उपपत्तींसीं ॥ ६२७ ॥
आतां ययाचि कर्मा भजतां ।
कर्माभिमानिया कर्ता ।
तो जीवुही त्रिविधता ।
पातला असे ॥ ६२८ ॥
चतुराश्रमवशें ।
एकु पुरुषु चतुर्धा दिसे ।
कर्तया त्रैविध्य तैसें ।
कर्मभेदें ॥ ६२९ ॥
तरी तयां तिहीं आंतु ।
सात्विक तंव प्रस्तुतु ।
सांगेन दत्तचित्तु ।
आकर्णीं तूं ॥ ६३० ॥
मुक्तसण्‍गोऽनहंवादी
धृत्युत्साहसमन्वितः ।
सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकारः
कर्ता सात्त्विक उच्यते ॥ २६ ॥
तरी फळोद्देशें सांडिलिया ।
वाढती जेवीं सरळिया ।
शाखा कां चंदनाचिया ।
बावन्नया ॥ ६३१ ॥
कां न फळतांही सार्थका ।
जैसिया नागलतिका ।
तैसिया करी नित्यादिकां ।
क्रिया जो कां ॥ ६३२ ॥
परी फळशून्यता ।
नाहीं तया विफळता ।
पैं फळासीचि पंडुसुता ।
फळें कायिसी ॥ ६३३ ॥
आणि आदरें करी बहुवसें ।
परी कर्ता मी हें नुमसे ।
वर्षाकाळींचें जैसें ।
मेघवृंद ॥ ६३४ ॥
तेवींचि परमात्मलिंगा ।
समर्पावयाजोगा ।
कर्मकलापु पैं गा ।
निपजावया ॥ ६३५ ॥
तया काळातें नुलंघणें ।
देशशुद्धिही साधणें ।
कां शास्त्रांच्या वातीं पाहणें ।
क्रियानिर्णयो ॥ ६३६ ॥
वृत्ति करणें येकवळा ।
चित्त जावों न देणें फळा ।
नियमांचिया सांखळा ।
वाहणें सदा ॥ ६३७ ॥
हा निरोधु साहावयालागीं ।
धैर्याचिया चांगचांगीं ।
चिंतवणी जिती आंगीं ।
वाहे जो कां ॥ ६३८ ॥
आणि आत्मयाचिये आवडी ।
कर्में करितां वरपडीं ।
देहसुखाचिये परवडीं ।
येवों न लाहे ॥ ६३९ ॥
आळसा निद्रा दुर्‍हावे ।
क्षुधा न बाणवे ।
सुरवाडु न पावे ।
आंगाचा ठावो ॥ ६४० ॥
तंव अधिकाधिक ।
उत्साहो धरी आगळीक ।
सोनें जैसें पुटीं तुक ।
तुटलिया कसीं ॥ ६४१ ॥
जरी आवडी आथी साच ।
तरी जीवितही सलंच ।
आगीं घालितां रोमांच ।
देखिजती सतिये ॥ ६४२ ॥
मा आत्मया येवढीया प्रिया ।
वालभेला जो धनंजया ।
देहही सिदतां तया ।
काय खेदु होईल ? ॥ ६४३ ॥
म्हणौनि विषयसुरवाडु तुटे ।
जंव जंव देहबुद्धि आटे ।
तंव तंव आनंदु दुणवटे ।
कर्मीं जया ॥ ६४४ ॥
ऐसेनि जो कर्म करी ।
आणि कोणे एके अवसरीं ।
तें ठाके ऐसी परी ।
वाहे जरी ॥ ६४५ ॥
तरी कडाडीं लोटला गाडा ।
तो आपणपें न मनी अवघडा ।
तैसा ठाकलेनिही थोडा ।
नोहे जो कां ॥ ६४६ ॥
नातरी आदरिलें ।
अव्यंग सिद्धी गेलें ।
तरी तेंही जिंतिलें ।
मिरवूं नेणें ॥ ६४७ ॥
इया खुणा कर्म करितां ।
देखिजे जो पंडुसुता ।
तयातें म्हणिपे तत्त्वतां ।
सात्विकु कर्ता ॥ ६४८ ॥
आतां राजसा कर्तेया ।
वोळखणें हें धनंजया ।
जे अभिलाषा जगाचिया ।
वसौटा तो ॥ ६४९ ॥
रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो
हिंसात्मकोऽशुचिः ।
हर्षशोकान्वितः कर्ता
राजसः परिकीर्तितः ॥ २७ ॥
जैसा गावींचिया कश्मळा ।
उकरडा होय येकवळा ।
कां स्मशानीं अमंगळा ।
आघवयांची ॥ ६५० ॥
तया परी जो अशेषा ।
विश्वाचिया अभिलाषा ।
पायपाखाळणिया दोषां ।
घरटा जाला ॥ ६५१ ॥
म्हणौनि फळाचा लागु ।
देखे जिये असलगु ।
तिये कर्मीं चांगु ।
रोहो मांडी ॥ ६५२ ॥
आणि आपण जालिये जोडी ।
उपखों नेदी कवडी ।
क्षणक्षणा कुरोंडी ।
जीवाची करी ॥ ६५३ ॥
कृपणु चित्तीं ठेवा आपुला ।
तैसा दक्षु पराविया माला ।
बकु जैसा खुतला ।
मासेयासी ॥ ६५४ ॥
आणि गोंवी गेलिया जवळी ।
झगटलिया अंग फाळी ।
फळें तरी आंतु पोळी ।
बोरांटी जैसी ॥ ६५५ ॥
तैसें मनें वाचा कायें ।
भलतया दुःख देतु जाये ।
स्वार्थु साधितां न पाहे ।
पराचें हित ॥ ६५६ ॥
तेवींचि आंगें कर्मीं ।
आचरणें नोहे क्षमी ।
न निघे मनोधर्मीं ।
अरोचकु ॥ ६५७ ॥
कनकाचिया फळा ।
आंतु माज बाहेरी मौळा ।
तैसा सबाह्य दुबळा ।
शुचित्वें जो ॥ ६५८ ॥
आणि कर्मजात केलिया ।
फळ लाहे जरी धनंजया ।
तरी हरिखें जगा यया ।
वांकुलिया वाये ॥ ६५९ ॥
अथवा जें आदरिलें ।
हीनफळ होय केलें ।
तरीं शोकें तेणें जिंतिलें ।
धिक्कारों लागे ॥ ६६० ॥
कर्मीं राहाटी ऐसी ।
जयातें होती देखसी ।
तोचि जाण त्रिशुद्धीसी ।
राजस कर्ता ॥ ६६१ ॥
आतां यया पाठीं येरु ।
जो कुकर्माचा आगरु ।
तोही करूं गोचरु ।
तामस कर्ता ॥ ६६२ ॥
अयुक्तः प्राकृतः
स्तब्धः शठो नैष्कृतिकोऽलसः ।
विषादी दीर्घसूत्री च
कर्ता तामस उच्यते ॥ २८ ॥
तरी मियां लागलिया कैसें ।
पुढील जळत असे ।
हें नेणिजे हुताशें ।
जियापरी ॥ ६६३ ॥
पैं शस्त्रें मियां तिखटें ।
नेणिजे कैसेनि निवटे ।
कां नेणिजे काळकूटें ।
आपुलें केलें ॥ ६६४ ॥
तैसा पुढीलया आपुलया ।
घातु करीत धनंजया ।
आदरी वोखटिया ।
क्रिया जो कां ॥ ६६५ ॥
तिया करितांही वेळीं ।
काय जालें हें न सांभाळी ।
चळला वायु वाहटुळी ।
चेष्टे तैसा ॥ ६६६ ॥
पैं करणिया आणि जया ।
मेळु नाहीं धनंजया ।
तो पाहुनी पिसेया ।
कैंचीं त्राय ? ॥ ६६७ ॥
आणि इंद्रियांचें वोगरिलें ।
चरोनि राखे जो जियालें ।
बैलातळीं लागलें ।
गोचिड जैसें ॥ ६६८ ॥
हांसया रुदना वेळु ।
नेणतां आदरी बाळु ।
राहाटे उच्छृंखळु ।
तयापरी ॥ ६६९ ॥
जो प्रकृती आंतलेपणें ।
कृत्याकृत्यस्वादु नेणे ।
फुगे केरें धालेपणें ।
उकरडा जैसा ॥ ६७० ॥
म्हणौनि मान्याचेनि नांवें ।
ईश्वराही परी न खालवे ।
स्तब्धपणें न मनवे ।
डोंगरासी ॥ ६७१ ॥
आणि मन जयाचें विषकल्लोळीं ।
राहाटी फुडी चोरिली ।
दिठी कीर ते वोली ।
पण्यांगनेची ॥ ६७२ ॥
किंबहुना कपटाचें ।
देहचि वळिलें तयाचें ।
तें जिणें कीं जुंवाराचें ।
टिटेघर ॥ ६७३ ॥
नोहे तयाचा प्रादुर्भावो ।
तो साभिलाष भिल्लांचा गांवो ।
म्हणौनि नये येवों जावों ।
तया वाटा ॥ ६७४ ॥
आणि आणिकांचें निकें केलें ।
विरु होय जया आलें ।
जैसें अपेय पया मिनलें ।
लवण करी ॥ ६७५ ॥
कां हींव ऐसा पदार्थु ।
घातलिया आगीआंतु ।
तेचि क्षणीं धडाडितु ।
अग्नि होय ॥ ६७६ ॥
नाना सुद्रव्यें गोमटीं ।
जालिया शरीरीं पैठीं ।
होऊनि ठाती किरीटी ।
मळुचि जेवीं ॥ ६७७ ॥
तैसें पुढिलाचें बरवें ।
जयाच्या भीतरीं पावे ।
आणि विरुद्धचि आघवें ।
होऊनि निगे ॥ ६७८ ॥
जो गुण घे दे दोख ।
अमृताचें करी विख ।
दूध पाजलिया देख ।
व्याळु जैसा ॥ ६७९ ॥
आणि ऐहिकीं जियावें ।
जेणें परत्रा साच यावें ।
तें उचित कृत्य पावे ।
अवसरीं जिये ॥ ६८० ॥
तेव्हां जया आपैसी ।
निद्रा ये ठेविली ऐसी ।
दुर्व्यवहारीं जैसी ।
विटाळें लोटे ॥ ६८१ ॥
पैं द्राक्षरसा आम्ररसा ।
वेळे तोंड सडे वायसा ।
कां डोळे फुटती दिवसा ।
डुडुळाचे ॥ ६८२ ॥
तैसा कल्याणकाळु पाहे ।
तैं तयातें आळसु खाये ।
ना प्रमादीं तरी होये ।
तो म्हणे तैसें ॥ ६८३ ॥
जेवींचि सागराच्या पोटीं ।
जळे अखंड आगिठी ।
तैसा विषादु वाहे गांठीं ।
जिवाचिये जो ॥ ६८४ ॥
लेंडोराआगीं धूमावधि ।
कां अपाना आंगीं दुर्गंधि ।
तैसा जो जीवितावधि ।
विषादें केला ॥ ६८५ ॥
आणि कल्पांताचिया पारा ।
वेगळेंही जो वीरा ।
सूत्र धरी व्यापारा ।
साभिलाषा ॥ ६८६ ॥
अगा जगाही परौती ।
शुचा वाहे पैं चित्तीं ।
करितां विषीं हातीं ।
तृणही न लगे ॥ ६८७ ॥
ऐसा जो लोकाआंतु ।
पापपुंजु मूर्तु ।
देखसी तो अव्याहतु ।
तामसु कर्ता ॥ ६८८ ॥
एवं कर्म कर्ता ज्ञान ।
या तिहींचें त्रिधा चिन्ह ।
दाविलें तुज सुजन ।
चक्रवर्ती ॥ ६८९ ॥
बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव
गुणतस्त्रिविधं शृणु ।
प्रोच्यमानमशेषेण
पृथक्त्वेन धनञ्जय ॥ २९ ॥
आतां अविद्येचिया गांवीं ।
मोहाची वेढूनि मदवी ।
संदेहाचीं आघवीं ।
लेऊनि लेणीं ॥ ६९० ॥
आत्मनिश्चयाची बरव ।
जया आरिसां पाहे सावयव ।
तिये बुद्धीचीही धांव ।
त्रिधा असे ॥ ६९१ ॥
अगा सत्वादि गुणीं इहीं ।
कायी एक तिहीं ठायीं ।
न कीजेचि येथ पाहीं ।
जगामाजीं ॥ ६९२ ॥
आगी न वसतां पोटीं ।
कवण काष्ठ असे सृष्टीं ।
तैसें तें कैंचें दृश्यकोटीं ।
त्रिविध जें नोहे ॥ ६९३ ॥
म्हणौनि तिहीं गुणीं ।
बुद्धी केली त्रिगुणी ।
धृतीसिही वांटणी ।
तैसीचि असे ॥ ६९४ ॥
तेंचि येक वेगळालें ।
यथा चिन्हीं अळंकारलें ।
सांगिजैल उपाइलें ।
भेदलेपणें ॥ ६९५ ॥
परी बुद्धि धृति इयां ।
दोहीं भागामाजीं धनंजया ।
आधीं रूप बुद्धीचिया ।
भेदासि करूं ॥ ६९६ ॥
तरी उत्तमा मध्यमा निकृष्टा ।
संसारासि गा सुभटा ।
प्राणियां येतिया वाटा ।
तिनी आथी ॥ ६९७ ॥
जे अकरणीय काम्य निषिद्ध ।
ते हे मार्ग तिन्ही प्रसिद्ध ।
संसारभयें सबाध ।
जीवां ययां ॥ ६९८ ॥
प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च
कार्याकार्ये भयाभये ।
बन्धं मोक्षं च या वेत्ति
बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ ३० ॥
म्हणौनि अधिकारें मानिलें ।
जें विधीचेनि वोघें आलें ।
तें एकचि येथ भलें ।
नित्य कर्म ॥ ६९९ ॥
तेंचि आत्मप्राप्ति फळ ।
दिठी सूनि केवळ ।
कीजे जैसें कां जळ ।
सेविजे ताहनें ॥ ७०० ॥
येतुलेनि तें कर्म ।
सांडी जन्मभय विषम ।
करूनि दे उगम ।
मोक्षसिद्धि ॥ ७०१ ॥
ऐसें करी तो भला ।
संसारभयें सांडिला ।
करणीयत्वें आला ।
मुमुक्षुभागा ॥ ७०२ ॥
तेथ जे बुद्धि ऐसा ।
बळिया बांधे भरंवसा ।
मोक्षु ठेविला ऐसा ।
जोडेल येथ ॥ ७०३ ॥
म्हणौनि निवृत्तीची मांडिली ।
सूनि प्रवृत्तितळीं ।
इये कर्मीं बुडकुळी ।
द्यावीं कीं ना ? ॥ ७०४ ॥
तृषार्ता उदकें जिणें ।
कां पुरीं पडलिया पोहणें ।
अंधकूपीं गति किरणें ।
सूर्याचेनि ॥ ७०५ ॥
नाना पथ्येंसीं औषध लाहे ।
तरी रोगें दाटलाही जिये ।
का मीना जिव्हाळा होये ।
जळाचा जरी ॥ ७०६ ॥
तरी तयाच्या जीविता ।
नाहीं जेवीं अन्यथा ।
तैसें कर्मीं इये वर्ततां ।
जोडेचि मोक्षु ॥ ७०७ ॥
हें करणीयाचिया कडे ।
जें ज्ञान आथी चोखडें ।
आणि अकरणीय हें फुडें ।
ऐसें जाण ॥ ७०८ ॥
जीं तिथें काम्यादिकें ।
संसारभयदायकें ।
अकृत्यपणाचें आंबुखें ।
पडिलें जयां ॥ ७०९ ॥
तिये कर्मीं अकार्यीं ।
जन्ममरणसमयीं ।
प्रवृत्ति पळवी पायीं ।
मागिलींचि ॥ ७१० ॥
पैं आगीमाजीं न रिघवे ।
अथावीं न घालवे ।
धगधगीत नागवे ।
शूळ जेवीं ॥ ७११ ॥
कां काळियानाग धुंधुवातु ।
देखोनि न घालवे हातु ।
न वचवे खोपेआंतु ।
वाघाचिये ॥ ७१२ ॥
तैसें कर्म अकरणीय ।
देखोनि महाभय ।
उपजे निःसंदेह ।
बुद्धी जिये ॥ ७१३ ॥
वाढिलें रांधूनि विखें ।
तेथें जाणिजे मृत्यु न चुके ।
तेवीं निषेधीं कां देखे ।
बंधातें जे ॥ ७१४ ॥
मग बंधभयभरितीं ।
तियें निषिद्धीं प्राप्ती ।
विनियोगु जाणे निवृत्ती ।
कर्माचिये ॥ ७१५ ॥
ऐसेनि कार्याकार्यविवेकी ।
जे प्रवृत्ति निवृत्ति मापकी ।
खरा कुडा पारखी ।
जियापरी ॥ ७१६ ॥
तैसी कृत्याकृत्यशुद्धी ।
बुझे जे निरवधी ।
सात्विक म्हणिपे बुद्धी ।
तेचि तूं जाण ॥ ७१७ ॥
यया धर्ममधर्मं च कार्यं
चाकार्यमेव च ।
अयथावत्प्रजानाति
बुद्धिः सा पार्थ राजसी ॥ ३१ ॥
आणि बकाच्या गांवीं ।
घेपे क्षीरनीर सकलवी ।
कां अहोरात्रींची गोंवी ।
आंधळें नेणे ॥ ७१८ ॥
जया फुलाचा मकरंदु फावे ।
तो काष्ठें कोरूं धांवे ।
परी भ्रमरपणा नव्हे ।
अव्हांटा जेवीं ॥ ७१९ ॥
तैसीं इयें कार्याकार्यें ।
धर्माधर्मरूपें जियें ।
तियें न चोजवितां जाये ।
जाणती जे कां ॥ ७२० ॥
अगा डोळांवीण मोतियें ।
घेतां पाडु मिळे विपायें ।
न मिळणें तें आहे ।
ठेविलें तेथें ॥ ७२१ ॥
तैसें अकरणीय अवचटें ।
नोडवे तरीच लोटे ।
येर्‍हवीं जाणें एकवटें ।
दोन्ही जे कां ॥ ७२२ ॥
ते गा बुद्धि चोखविषीं ।
जाण येथ राजसी ।
अक्षत टाकिली जैसी ।
मांदियेवरी ॥ ७२३ ॥
अधर्मं धर्ममिति या
मन्यते तमसावृता ।
सर्वार्थान्विपरीतांश्च
बुद्धिः सा पार्थ तामसी ॥ ३२ ॥
आणि राजा जिया वाटा जाये ।
ते चोरांसि आडव होये ।
कां राक्षसां दिवो पाहे ।
राती होऊनि ॥ ७२४ ॥
नाना निधानचि निदैवा ।
होये कोळसयाचा उडवा ।
पैं असतें आपणपें जीवा ।
नाहीं जालें ॥ ७२५ ॥
तैसें धर्मजात तितुकें ।
जिये बुद्धीसी पातकें ।
साच तें लटिकें ।
ऐसेंचि बुझे ॥ ७२६ ॥
ते आघवेचि अर्थ ।
करूनि घाली अनर्थ ।
गुण ते ते व्यवस्थित ।
दोषचि मानी ॥ ७२७ ॥
किंबहुना श्रुतिजातें ।
अधिष्ठूनि केलें सरतें ।
तेतुलेंही उपरतें ।
जाणे जे बुद्धी ॥ ७२८ ॥
ते कोणातेंही न पुसतां ।
तामसी जाणावी पंडुसुता ।
रात्री काय धर्मार्था ।
साच करावी ॥ ७२९ ॥
एवं बुद्धीचे भेद ।
तिन्ही तुज विशद ।
सांगितले स्वबोध- ।
कुमुदचंद्रा ॥ ७३० ॥
आतां ययाचि बुद्धिवृत्ती ।
निष्टंकिला कर्मजातीं ।
खांदु मांडिजे धृती ।
त्रिविधा तया ॥ ७३१ ॥
तिये धृतीचेही विभाग ।
तिन्ही यथालिंग ।
सांगिजती चांग ।
अवधान देईं ॥ ७३२ ॥
धृत्या यया धारयते
मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः ।
योगेनाव्यभिचारिण्या
धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ ३३ ॥
तरी उदेलिया दिनकरु ।
चोरीसिं थोके अंधारु ।
कां राजाज्ञा अव्यवहारु ।
कुंठवी जेवीं ॥ ७३३ ॥
नाना पवनाचा साटु ।
वाजीनलिया नीटु ।
आंगेंसीं बोभाटु ।
सांडिती मेघ ॥ ७३४ ॥
कां अगस्तीचेनि दर्शनें ।
सिंधु घेऊनि ठाती मौनें ।
चंद्रोदयीं कमळवनें ।
मिठी देती ॥ ७३५ ॥
हें असो पावो उचलिला ।
मदमुख न ठेविती खालां ।
गर्जोनि पुढां जाला ।
सिंहु जरी ॥ ७३६ ॥
तैसा जो धीरु ।
उठलिया अंतरु ।
मनादिकें व्यापारु ।
सांडिती उभीं ॥ ७३७ ॥
इंद्रियां विषयांचिया गांठी ।
अपैसया सुटती किरीटी ।
मन मायेच्या पोटीं ।
रिगती दाही ॥ ७३८ ॥
अधोर्ध्व गूढें काढी ।
प्राण नवांची पेंडी ।
बांधोनि घाली उडी ।
मध्यमेमाजीं ॥ ७३९ ॥
संकल्पविकल्पांचें लुगडे ।
सांडूनि मन उघडें ।
बुद्धि मागिलेकडे ।
उगीचि बैसे ॥ ७४० ॥
ऐसी धैर्यराजें जेणें ।
मन प्राण करणें ।
स्वचेष्टांचीं संभाषणें ।
सांडविजती ॥ ७४१ ॥
मग आघवींचि सडीं ।
ध्यानाच्या आंतुल्या मढीं ।
कोंडिजती निरवडी ।
योगाचिये ॥ ७४२ ॥
परी परमात्मया चक्रवर्ती ।
उगाणिती जंव हातीं ।
तंव लांचु न घेतां धृती ।
धरिजती जिया ॥ ७४३ ॥
ते गा धृती येथें ।
सात्विक हें निरुतें ।
आईक अर्जुनातें ।
श्रीकांतु म्हणे ॥ ७४४ ॥
यया तु धर्मकामार्थान्धृत्या
धारयतेऽर्जुन ।
प्रसण्‍गेन फलाकाण्‍क्षी
धृतिः सा पार्थ राजसी ॥ ३४ ॥
आणि होऊनियां शरीरी ।
स्वर्गसंसाराच्या दोहीं घरीं ।
नांदे जो पोटभरी ।
त्रिवर्गोपायें ॥ ७४५ ॥
तो मनोरथांच्या सागरीं ।
धर्मार्थकामांच्या तारुवावरी ।
जेणें धैर्यबळें करी ।
क्रिया-वणिज ॥ ७४६ ॥
जें कर्म भांडवला सूये ।
तयाची चौगुणी येती पाहे ।
येवढें सायास साहे ।
जया धृती ॥ ७४७ ॥
ते गा धृती राजस ।
पार्था येथ परीयेस ।
आतां आइक तामस ।
तिसरी जे कां ॥ ७४८ ॥
यया स्वप्नं भयं शोकं
विषादं मदमेव च ।
न विमुञ्चति दुर्मेधा
धृतिः सा पार्थ तामसी ॥ ३५ ॥
तरी सर्वाधमें गुणें ।
जयाचें कां रूपा येणें ।
कोळसा काळेपणें ।
घडला जैसा ॥ ७४९ ॥
अहो प्राकृत आणि हीनु ।
तयाही कीं गुणत्वाचा मानु ।
तरी न म्हणिजे पुण्यजनु ।
राक्षसु काई ?॥ ७५० ॥
पैं ग्रहांआजीं इंगळु ।
तयातें म्हणिजे मंगळु ।
तैसा तमीं धसाळु ।
गुणशब्दु हा ॥ ७५१ ॥
जे सर्वदोषांचा वसौटा ।
तमचि कामऊनि सुभटा ।
उभारिला आंगवठा ।
जया नराचा ॥ ७५२ ॥
तो आळसु सूनि असे कांखे ।
म्हणौनि निद्रे कहीं न मुके ।
पापें पोषितां दुःखें ।
न सांडिजे जेवीं ॥ ७५३ ॥
आणि देहधनाचिया आवडी ।
सदा भय तयातें न सांडी ।
विसंबूं न सके धोंडीं ।
काठिण्य जैसें ॥ ७५४ ॥
आणि पदार्थजातीं स्नेहो ।
बांधे म्हणौनि तो शोकें ठावो ।
केला न शके पाप जावों ।
कृतघ्नौनि जैसें ॥ ७५५ ॥
आणि असंतोष जीवेंसीं ।
धरूनि ठेला अहर्निशीं ।
म्हणौनि मैत्री तेणेंसीं ।
विषादें केली ॥ ७५६ ॥
लसणातें न सांडी गंधी ।
कां अपथ्यशीळातें व्याधी ।
तैसी केली मरणावधी ।
विषादें तया ॥ ७५७ ॥
आणि वयसा वित्तकामु ।
ययांचा वाढवी संभ्रमु ।
म्हणौनि मदें आश्रमु ।
तोचि केला ॥ ७५८ ॥
आगीतें न सांडी तापु ।
सळातें जातीचा सापु ।
कां जगाचा वैरी वासिपु ।
अखंडु जैसा ॥ ७५९ ॥
नातरी शरीरातें काळु ।
न विसंबे कवणे वेळु ।
तैसा आथी अढळु ।
तामसीं मदु ॥ ७६० ॥
एवं पांचही हे निद्रादिक ।
तामसाच्या ठाईं दोख ।
जिया धृती देख ।
धरिलें आहाती ॥ ७६१ ॥
तिये गा धृती नांवें ।
तामसी येथ हें जाणावें ।
म्हणितलें तेणें देवें ।
जगाचेनी ॥ ७६२ ॥
एवं त्रिविध जे बुद्धि ।
कीजे कर्मनिश्चयो आधि ।
तो धृती या सिद्धि ।
नेइजो येथ ॥ ७६३ ॥
सूर्यें मार्गु गोचरु होये ।
आणि तो चालती कीर पाये ।
परी चालणें तें आहे ।
धैर्यें जेवीं ॥ ७६४ ॥
तैसी बुद्धि कर्मातें दावी ।
ते करणसामग्री निफजवी ।
परी निफजावया होआवी ।
धीरता जे ॥ ७६५ ॥
ते हे गा तुजप्रती ।
सांगीतली त्रिविध धृती ।
यया कर्मत्रया निष्पत्ती ।
जालिया मग ॥ ७६६ ॥
येथ फळ जें एक निफजे ।
सुख जयातें म्हणिजे ।
तेंही त्रिविध जाणिजे ।
कर्मवशें ॥ ७६७ ॥
तरी फळरूप तें सुख ।
त्रिगुणीं भेदलें देख ।
विवंचूं आतां चोख ।
चोखीं बोलीं ॥ ७६८ ॥
परी चोखी ते कैसी सांगे ।
पैं घेवों जातां बोलबगें ।
कानींचियेही लागे ।
हातींचा मळु ॥ ७६९ ॥
म्हणौनि जयाचेनि अव्हेरें ।
अवधानही होय बाहिरें ।
तेणें आइक हो आंतरें ।
जीवाचेनि जीवें ॥ ७७० ॥
ऐसें म्हणौनि देवो ।
त्रिविधा सुखाचा प्रस्तावो ।
मांडला तो निर्वाहो ।
निरूपित असें ॥ ७७१ ॥
सुखं त्विदानीं त्रिविधं
शृणु मे भरतर्षभ ।
अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं
च निगच्छति ॥ ३६ ॥
म्हणे सुखत्रयसंज्ञा ।
सांगों म्हणौनि प्रतिज्ञा ।
बोलिलों तें प्राज्ञा ।
ऐक आतां ॥ ७७२ ॥
तरी सुख तें गा किरीटी ।
दाविजेल तुज दिठी ।
जें आत्मयाचिये भेटी ।
जीवासि होय ॥ ७७३ ॥
परी मात्रेचेनि मापें ।
दिव्यौषध जैसें घेपें ।
कां कथिलाचें कीजे रुपें ।
रसभावनीं ॥ ७७४ ॥
नाना लवणाचें जळु ।
होआवया दोनि चार वेळु ।
देऊनि सांडिजती ढाळु ।
तोयाचें जेवीं ॥ ७७५ ॥
तेवीं जालेनि सुखलेशें ।
जीवु भाविलिया अभ्यासें ।
जीवपणाचें नासे ।
दुःख जेथें ॥ ७७६ ॥
तें येथ आत्मसुख ।
जालें असे त्रिगुणात्मक ।
तेंही सांगों एकैक ।
रूप आतां ॥ ७७७ ॥
यत्तदग्रे विषमिव
परिणामेऽमृतोपमम् ।
तत्सुखं सात्त्विकं
प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम् ॥ ३७ ॥
आतां चंदनाचें बूड ।
सर्पी जैसें दुवाड ।
कां निधानाचें तोंड ।
विवसिया जेवीं ॥ ७७८ ॥
अगा स्वर्गींचें गोमटें ।
आडव यागसंकटें ।
कां बाळपण दासटें ।
त्रासकाळें ॥ ७७९ ॥
हें असो दीपाचिये सिद्धी ।
अवघड धू आधीं ।
नातरी तो औषधीं ।
जिभेचा ठावो ॥ ७८० ॥
तयापरी पांडवा ।
जया सुखाचा रिगावा ।
विषम तेथ मेळावा ।
यमदमांचा ॥ ७८१ ॥
देत सर्वस्नेहा मिठी ।
आगीं ऐसें वैराग्य उठी ।
स्वर्ग संसारा कांटी ।
काढितचि ॥ ७८२ ॥
विवेकश्रवणें खरपुसें ।
जेथ व्रताचरणें कर्कशें ।
करितां जाती भोकसे ।
बुद्ध्यादिकांचे ॥ ७८३ ॥
सुषुम्नेचेनि तोंडें ।
गिळिजे प्राणापानाचे लोंढे ।
बोहणियेसीचि येवढें ।
भारी जेथ ॥ ७८४ ॥
जें सारसांही विघडतां ।
होय वोहाहूनि वस्त काढितां ।
ना भणंगु दवडितां ।
भाणयावरुनी ॥ ७८५ ॥
पैं मायेपुढौनि बाळक ।
काळें नेतां एकुलतें एक ।
होय कां उदक ।
तुटतां मीना ॥ ७८६ ॥
तैसें विषयांचें घर ।
इंद्रियां सांडितां थोर ।
युगांतु होय तें वीर ।
विराग साहाती ॥ ७८७ ॥
ऐसा जया सुखाचा आरंभु ।
दावी काठिण्याचा क्षोभु ।
मग क्षीराब्धी लाभु ।
अमृताचा जैसा ॥ ७८८ ॥
पहिलया वैराग्यगरळा ।
धैर्यशंभु वोडवी गळा ।
तरी ज्ञानामृतें सोहळा ।
पाहे जेथें ॥ ७८९ ॥
पैं कोलिताही कोपे ऐसें ।
द्राक्षांचें हिरवेपण असे ।
तें परीपाकीं कां जैसें ।
माधुर्य आते ॥ ७९० ॥
तें वैराग्यादिक तैसें ।
पिकलिया आत्मप्रकाशें ।
मग वैराग्येंसींही नाशे ।
अविद्याजात ॥ ७९१ ॥
तेव्हां सागरीं गंगा जैसी ।
आत्मीं मीनल्या बुद्धि तैसी ।
अद्वयानंदाची आपैसी ।
खाणी उघडे ॥ ७९२ ॥
ऐसें स्वानुभवविश्रामें ।
वैराग्यमूळ जें परिणमे ।
तें सात्विक येणें नामें ।
बोलिजे सुख ॥ ७९३ ॥
विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेऽमृतोपमम् ।
परिणामे विषमिव
तत्सुखं राजसं स्मृतम् ॥ ३८ ॥
आणि विषयेंद्रियां ।
मेळु होतां धनंजया ।
जें सुख जाय थडिया ।
सांडूनि दोन्ही ॥ ७९४ ॥
अधिकारिया रिगतां गांवो ।
होय जैसा उत्साहो ।
कां रिणावरी विवाहो ।
विस्तारिला ॥ ७९५ ॥
नाना रोगिया जिभेपासीं ।
केळें गोड साखरेसीं ।
कां बचनागाची जैसी ।
मधुरता पहिली ॥ ७९६ ॥
पहिलें संवचोराचें मैत्र ।
हाटभेटीचें कलत्र ।
कां लाघवियाचे विचित्र ।
विनोद ते ॥ ७९७ ॥
तैसें विषयेंद्रियदोखीं ।
जें सुख जीवातें पोखी ।
मग उपडिला खडकीं ।
हंसु जैसा ॥ ७९८ ॥
तैसी जोडी आघवी आटे ।
जीविताचा ठाय फिटे ।
सुकृताचियाही सुटे ।
धनाची गांठी ॥ ७९९ ॥
आणिक भोगिलें जें कांहीं ।
तें स्वप्न तैसें होय नाहीं ।
मग हानीच्याचि घाईं ।
लोळावें उरे ॥ ८०० ॥
ऐसें आपत्ती जें सुख ।
ऐहिकीं परिणमे देख ।
परत्रीं कीर विख ।
होऊनि परते ॥ ८०१ ॥
जे इंद्रियजाता लळा ।
दिधलिया धर्माचा मळा ।
जाळूनि भोगिजे सोहळा ।
विषयांचा जेथ ॥ ८०२ ॥
तेथ पातकें बांधिती थावो ।
तियें नरकीं देती ठावो ।
जेणें सुखें हा अपावो ।
परत्रीं ऐसा ॥ ८०३ ॥
पैं नामें विष महुरें ।
परी मारूनि अंतीं खरें ।
तैसें आदि जें गोडिरें ।
अंतीं कडू ॥ ८०४ ॥
पार्था तें सुख साचें ।
वळिलें आहे रजाचें ।
म्हणौनि न शिवें तयाचें ।
आंग कहीं ॥ ८०५ ॥
यदग्रे चानुबन्धे च
सुखं मोहनमात्मनः ।
निद्रालस्यप्रमादोत्थं
तत्तामसमुदाहृतम् ॥ ३९ ॥
आणि अपेयाचेनि पानें ।
अखाद्याचेनि भोजनें ।
स्वैरस्त्रीसंनिधानें ।
होय जें सुख ॥ ८०६ ॥
का पुढिलांचेनि मारें ।
नातरी परस्वापहारें ।
जें सुख अवतरे ।
भाटाच्या बोलीं ॥ ८०७ ॥
जें आलस्यावरी पोखिजे ।
निद्रेमाजीं जें देखिजे ।
जयाच्या आद्यंतीं भुलिजे ।
आपुली वाट ॥ ८०८ ॥
तें गा सुख पार्था ।
तामस जाण सर्वथा ।
हें बहु न सांगोंचि जें कथा ।
असंभाव्य हे ॥ ८०९ ॥
ऐसें कर्मभेदें मुदलें ।
फळसुखही त्रिधा जालें ।
तें हें यथागमें केलें ।
गोचर तुज ॥ ८१० ॥
ते कर्ता कर्म कर्मफळ ।
ये त्रिपुटी येकी केवळ ।
वांचूनि कांहींचि नसे स्थूल ।
सूक्ष्मीं इये ॥ ८११ ॥
आणि हे तंव त्रिपुटी ।
तिहीं गुणीं इहीं किरीटी ।
गुंफिली असे पटीं ।
तांतुवीं जैसी ॥ ८१२ ॥
न तदस्ति पृथिव्यां वा
दिवि देवेषु वा पुनः ।
सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं
यदेभिः स्यात्त्रिभिर्गुणैः ॥ ४० ॥
म्हणौनि प्रकृतीच्या आवलोकीं ।
न बंधिजे इहीं सत्वादिकीं ।
तैसी स्वर्गीं ना मृत्युलोकीं ।
आथी वस्तु ॥ ८१३ ॥
कैंचा लोंवेवीण कांबळा ।
मातियेवीण मोदळा ।
का जळेंवीण कल्लोळा ।
होणें आहे ? ॥ ८१४ ॥
तैसें न होनि गुणाचें ।
सृष्टीची रचना रचे ।
ऐसें नाहींचि गा साचें ।
प्राणिजात ॥ ८१५ ॥
यालागीं हें सकळ ।
तिहीं गुणांचेंचि केवळ ।
घडलें आहे निखिळ ।
ऐसें जाण ॥ ८१६ ॥
गुणीं देवां त्रयी लाविली ।
गुणीं लोकीं त्रिपुटी पाडिली ।
चतुर्वर्णा घातली ।
सिनानीं उळिगें ॥ ८१७ ॥
ब्राह्मणक्षत्रियविशां
शूद्राणां च परन्तप ।
कर्माणि प्रविभक्तानि
स्वभावप्रभवैर्गुणैः ॥ ४१ ॥
तेचि चारी वर्ण ।
पुससी जरी कोण कोण ।
तरी जयां मुख्य ब्राह्मण ।
धुरेचे कां ॥ ८१८ ॥
येर क्षत्रिय वैश्य दोन्ही ।
तेही ब्राह्मणाच्याचि मानिजे मानी ।
जे ते वैदिकविधानीं ।
योग्य म्हणौनि ॥ ८१९ ॥
चौथा शूद्रु जो धनंजया ।
वेदीं लागु नाहीं तया ।
तर्‍हीं वृत्ति वर्णत्रया ।
आधीन तयाची ॥ ८२० ॥
तिये वृत्तिचिया जवळिका ।
वर्णा ब्राह्मणादिकां ।
शूद्रही कीं देखा ।
चौथा जाला ॥ ८२१ ॥
जैसा फुलाचेनि सांगातें ।
तांतुं तुरंबिजे श्रीमंतें ।
तैसें द्विजसंगें शूद्रातें ।
स्वीकारी श्रुती ॥ ८२२ ॥
ऐसैसी गा पार्था ।
हे चतुर्वर्णव्यवस्था ।
करूं आतां कर्मपथा ।
यांचिया रूपा ॥ ८२३ ॥
जिहीं गुणीं ते वर्ण चारी ।
जन्ममृत्यूंचिये कातरी ।
चुकोनियां ईश्वरीं ।
पैठे होती ॥ ८२४ ॥
जिये आत्मप्रकृतीचे इहीं ।
गुणीं सत्त्वादिकीं तिहीं ।
कर्में चौघां चहूं ठाईं ।
वांटिलीं वर्णा ॥ ८२५ ॥
जैसें बापें जोडिलें लेंका ।
वांटिलें सूर्यें मार्ग पांथिका ।
नाना व्यापार सेवकां ।
स्वामी जैसें ॥ ८२६ ॥
तैसी प्रकृतीच्या गुणीं ।
जया कर्माची वेल्हावणी ।
केली आहे वर्णीं ।
चहूं इहीं ॥ ८२७ ॥
तेथ सत्त्वें आपल्या आंगीं ।
समीन-निमीन भागीं ।
दोघे केले नियोगी ।
ब्राह्मण क्षत्रिय ॥ ८२८ ॥
आणि रज परी सात्त्विक ।
तेथ ठेविलें वैश्य लोक ।
रजचि तमभेसक ।
तेथ शूद्र ते गा ॥ ८२९ ॥
ऐसा येकाचि प्राणिवृंदा ।
भेदु चतुर्वर्णधा ।
गुणींचि प्रबुद्धा ।
केला जाण ॥ ८३० ॥
मग आपुलें ठेविलें जैसें ।
आइतेंचि दीपें दिसे ।
गुणभिन्न कर्म तैसें ।
शास्त्र दावी ॥ ८३१ ॥
तेंचि आतां कोण कोण ।
वर्णविहिताचें लक्षण ।
हें सांगों ऐक श्रवण- ।
सौभाग्यनिधी ॥ ८३२ ॥
शमो दमस्तपः शौचं
क्षान्तिरार्जवमेव च ।
ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं
ब्रह्मकर्म स्वभावजम् ॥ ४२ ॥
तरी सर्वेंद्रियांचिया वृत्ती ।
घेऊनि आपुल्या हातीं ।
बुद्धि आत्मया मिळे येकांतीं ।
प्रिया जैसी ॥ ८३३ ॥
ऐसा बुद्धीचा उपरमु ।
तया नाम म्हणिपे शमु ।
तो गुण गा उपक्रमु ।
जया कर्माचा ॥ ८३४ ॥
आणि बाह्येंद्रियांचें धेंडें ।
पिटूनि विधीचेनि दंडें ।
नेदिजे अधर्माकडे ।
कहींचि जावों ॥ ८३५ ॥
तो पैं गा शमा विरजा ।
दमु गुण जेथ दुजा ।
आणि स्वधर्माचिया वोजा ।
जिणें जें कां ॥ ८३६ ॥
सटवीचिये रातीं ।
न विसंबिजे जेवीं वाती ।
तैसा ईश्वरनिर्णयो चित्तीं ।
वाहणें सदा ॥ ८३७ ॥
तया नाम तप ।
ते तिजया गुणाचें रूप ।
आणि शौचही निष्पाप ।
द्विविध जेथ ॥ ८३८ ॥
मन भावशुद्धी भरलें ।
आंग क्रिया अळंकारिलें ।
ऐसें सबाह्य जियालें ।
साजिरें जें कां ॥ ८३९ ॥
तया नाम शौच पार्था ।
तो कर्मीं गुण जये चौथा ।
आणि पृथ्वीचिया परी सर्वथा ।
सर्व जें साहाणें ॥ ८४० ॥
ते गा क्षमा पांडवा ।
गुण जेथ पांचवा ।
स्वरांआजीं सुहावा ।
पंचमु जैसा ॥ ८४१ ॥
आणि वांकडेनी वोघेंसीं ।
गंगा वाहे उजूचि जैसी ।
कां पुटीं वळला ऊसीं ।
गोडी जैसी ॥ ८४२ ॥
तैसा विषमांही जीवां ।
लागीं उजुकारु बरवा ।
तें आर्जव गा साहावा ।
जेथींचा गुण ॥ ८४३ ॥
आणि पाणियें प्रयत्‍नें माळी ।
अखंड जचे झाडामुळीं ।
परी तें आघवेंचि फळीं ।
जाणे जेवीं ॥ ८४४ ॥
तैसें शास्त्राचारें तेणें ।
ईश्वरुचि येकु पावणें ।
हें फुडें जें कां जाणणें ।
तें येथ ज्ञान ॥ ८४५ ॥
तें गा कर्मीं जिये ।
सातवा गुण होये ।
आणि विज्ञान हें पाहें ।
एवंरूप ॥ ८४६ ॥
तरी सत्वशुद्धीचिये वेळे ।
शास्त्रें कां ध्यानबळें ।
ईश्वरतत्त्वींचि मिळे ।
निष्टंकबुद्धी ॥ ८४७ ॥
हें विज्ञान बरवें ।
गुणरत्‍न जेथ आठवें ।
आणि आस्तिक्य जाणावें ।
नववा गुण ॥ ८४८ ॥
पैं राजमुद्रा आथिलिया ।
प्रजा भजे भलतया ।
तेवीं शास्त्रें स्वीकारिलिया ।
मार्गमात्रातें ॥ ८४९ ॥
आदरें जें कां मानणें ।
तें आस्तिक्य मी म्हणें ।
तो नववा गुण जेणें ।
कर्म तें साच ॥ ८५० ॥
एवं नवही शमादिक ।
गुण जेथ निर्दोख ।
तें कर्म जाण स्वाभाविक ।
ब्राह्मणाचें ॥ ८५१ ॥
तो नवगुणरत्‍नाकरु ।
यया नवरत्‍नांचा हारु ।
न फेडीत ले दिनकरु ।
प्रकाशु जैसा ॥ ८५२ ॥
नाना चांपा चांपौळी पूजिला ।
चंद्रु चंद्रिका धवळला ।
कां चंदनु निजें चर्चिला ।
सौरभ्यें जेवीं ॥ ८५३ ॥
तेवीं नवगुणटिकलग ।
लेणें ब्राह्मणाचें अव्यंग ।
कहींचि न संडी आंग ।
ब्राह्मणाचें ॥ ८५४ ॥
आतां उचित जें क्षत्रिया ।
तेंहीं कर्म धनंजया ।
सांगों ऐक प्रज्ञेचिया ।
भरोवरी ॥ ८५५ ॥
शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं
युद्धे चाप्यपलायनम् ।
दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं
कर्म स्वभावजम् ॥ ४३ ॥
तरी भानु हा तेजें ।
नापेक्षी जेवीं विरजे ।
कां सिंहें न पाहिजे ।
जावळिया ॥ ८५६ ॥
ऐसा स्वयंभ जो जीवें लाठु ।
सावायेंवीण उद्भटु ।
ते शौर्य गा जेथ श्रेष्ठु ।
पहिला गुण ॥ ८५७ ॥
आणि सूर्याचेनि प्रतापें ।
कोडिही नक्षत्र हारपे ।
ना तो तरी न लोपे ।
सचंद्रीं तिहीं ॥ ८५८ ॥
तैसेनि आपुले प्रौढीगुणें ।
जगा या विस्मयो देणें ।
आपण तरी न क्षोभणें ।
कायसेनही ॥ ८५९ ॥
तें प्रागल्भ्यरूप तेजा ।
जिये कर्मीं गुण दुजा ।
आणि धीरु तो तिजा ।
जेथींचा गुण ॥ ८६० ॥
वरिपडलिया आकाश ।
बुद्धीचे डोळे मानस ।
झांकी ना ते परीयेस ।
धैर्य जेथें ॥ ८६१ ॥
आणि पाणी हो कां भलतेतुकें ।
परी तें जिणौनि पद्म फांके ।
कां आकाश उंचिया जिंके ।
आवडे तयातें ॥ ८६२ ॥
तेवीं विविध अवस्था ।
पातलिया जिणौनि पार्था ।
प्रज्ञाफळ तया अर्था ।
वेझ देणें जें ॥ ८६३ ॥
तें दक्षत्व गा चोख ।
जेथ चौथा गुण देख ।
आणि झुंज अलौकिक ।
तो पांचवा गुण ॥ ८६४ ॥
आदित्याचीं झाडें ।
सदा सन्मुख सूर्याकडे ।
तेवीं समोर शत्रूपुढें ।
होणें जें कां ॥ ८६५ ॥
माहेवणी प्रयत्‍नेंसी ।
चुकविजे सेजे जैसी ।
रिपू पाठी नेदिजे तैसी ।
समरांगणीं ॥ ८६६ ॥
हा क्षत्रियाचेया आचारीं ।
पांचवा गुणेंद्रु अवधारीं ।
चहूं पुरुषार्थां शिरीं ।
भक्ति जैसी ॥ ८६७ ॥
आणि जालेनि फुलें फळें ।
शाखिया जैसीं मोकळे ।
कां उदार परीमळें ।
पद्माकरु ॥ ८६८ ॥
नाना आवडीचेनि मापें ।
चांदिणें भलतेणें घेपे ।
पुढिलांचेनि संकल्पें ।
तैसें जें देणें ॥ ८६९ ॥
तें उमप गा दान ।
जेथ सहावें गुणरत्‍न ।
आणि आज्ञे एकायतन ।
होणें जें कां ॥ ८७० ॥
पोषूनि अवयव आपुले ।
करविजतीं मानविले ।
तेवीं पालणें लोभविलें ।
जग जें भोगणें ॥ ८७१ ॥
तया नाम ईश्वरभावो ।
जो सर्वसामर्थ्याचा ठावो ।
तो गुणांआजीं रावो ।
सातवा जेथ ॥ ८७२ ॥
ऐसें जें शौर्यादिकीं ।
इहीं सात गुणविशेखीं ।
अळंकृत सप्तऋखीं ।
आकाश जैसें ॥ ८७३ ॥
तैसें सप्तगुणीं विचित्र ।
कर्म जें जगीं पवित्र ।
तें सहज जाण क्षात्र ।
क्षत्रियाचें ॥ ८७४ ॥
नाना क्षत्रिय नव्हे नरु ।
तो सत्त्वसोनयाचा मेरु ।
म्हणौनि गुणस्वर्गां आधारु ।
सातां इयां ॥ ८७५ ॥
नातरी सप्तगुणार्णवीं ।
परीवारली बरवी ।
हे क्रिया नव्हे पृथ्वी ।
भोगीतसे तो ॥ ८७६ ॥
कां गुणांचे सातांही ओघीं ।
हे क्रिया ते गंगा जगीं ।
तया महोदधीचिया आंगीं ।
विलसे जैसी ॥ ८७७ ॥
परी हें बहु असो देख ।
शौर्यादि गुणात्मक ।
कर्म गा नैसर्गिक ।
क्षात्रजातीसी ॥ ८७८ ॥
आतां वैश्याचिये जाती ।
उचित जे महामती ।
ते ऐकें गा निरुती ।
क्रिया सांगों ॥ ८७९ ॥
कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यं
वैश्यकर्म स्वभावजम् ।
परिचर्यात्मकं कर्म
शूद्रस्यापि स्वभावजम् ॥ ४४ ॥
तरी भूमि बीज नांगरु ।
यया भांडवलाचा आधारु ।
घेऊनि लाभु अपारु ।
मेळवणें जें ॥ ८८० ॥
किंबहुना कृषी जिणें ।
गोधनें राखोनि वर्तणें ।
कां समर्घीची विकणें ।
महर्घीवस्तु ॥ ८८१ ॥
येतुलाचि पांडवा ।
वैश्यातें कर्माचा मेळावा ।
हा वैश्यजातीस्वभावा ।
आंतुला जाण ॥ ८८२ ॥
आणि वैश्य क्षत्रिय ब्राह्मण ।
हे द्विजन्में तिन्ही वर्ण ।
ययांचें जें शुश्रूषण ।
तें शूद्रकर्म ॥ ८८३ ॥
पैं द्विजसेवेपरौतें ।
धांवणें नाहीं शूद्रातें ।
एवं चतुर्वर्णोचितें ।
दाविलीं कर्में ॥ ८८४ ॥
स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः
संसिद्धिं लभते नरः ।
स्वकर्मनिरतः सिद्धिं
यथा विन्दति तच्छृणु ॥ ४५ ॥
आतां इयेचि विचक्षणा ।
वेगळालिया वर्णा ।
उचित जैसें करणां ।
शब्दादिक ॥ ८८५ ॥
नातरी जळदच्युता ।
पाणिया उचित सरिता ।
सरितेसी पंडुसुता ।
सिंधु उचितु ॥ ८८६ ॥
तैसें वर्णाश्रमवशें ।
जें करणीय आलें असे ।
गोरेया आंगा जैसें ।
गोरेपण ॥ ८८७ ॥
तया स्वभावविहिता कर्मा ।
शास्त्राचेनि मुखें वीरोत्तमा ।
प्रवर्तावयालागीं प्रमा ।
अढळ कीजे ॥ ८८८ ॥
पैं आपुलेंचि रत्न थितें ।
घेपे पारखियाचेनि हातें ।
तैसें स्वकर्म आपैतें ।
शास्त्रें करावीं ॥ ८८९ ॥
जैसी दिठी असे आपुलिया ठायीं ।
परी दीपेंवीण भोग नाहीं ।
मार्गु न लाहतां काई ।
पाय असतां होय ? ॥ ८९० ॥
म्हणौनि ज्ञातिवशें साचारु ।
सहज असे जो अधिकारु ।
तो आपुलिया शास्त्रें गोचरु ।
आपण कीजे ॥ ८९१ ॥
मग घरींचाचि ठेवा ।
जेवीं डोळ्यां दावी दिवा ।
तरी घेतां काय पांडवा ।
आडळु असे ? ॥ ८९२ ॥
तैसें स्वभावें भागा आलें ।
वरी शास्त्रें खरें केलें ।
तें विहित जो आपुलें ।
आचरे गा ॥ ८९३ ॥
परी आळसु सांडुनी ।
फळकाम दवडुनी ।
आंगें जीवें मांडुनी ।
तेथेंचि भरु ॥ ८९४ ॥
वोघीं पडिलें पाणी ।
नेणें आनानी वाहणी ।
तैसा जाय आचरणीं ।
व्यवस्थौनी ॥ ८९५ ॥
अर्जुना जो यापरी ।
तें विहित कर्म स्वयें करी ।
तो मोक्षाच्या ऐलद्वारीं ।
पैठा होय ॥ ८९६ ॥
जे अकरणा आणि निषिद्धा ।
न वचेचि कांहीं संबंधा ।
म्हणौनि भवा विरुद्धा ।
मुकला तो ॥ ८९७ ॥
आणि काम्यकर्मांकडे ।
न परतेचि जेथ कोडें ।
तेथ चंदनाचेही खोडे ।
न लेचि तो ॥ ८९८ ॥
येर नित्य कर्म तंव ।
फळत्यागें वेंचिलें सर्व ।
म्हणौनि मोक्षाची शींव ।
ठाकूं लाहे ॥ ८९९ ॥
ऐसेनि शुभाशुभीं संसारीं ।
सांडिला तो अवधारीं ।
वौराग्यमोक्षद्वारीं ।
उभा ठाके ॥ ९०० ॥
जें सकळ भाग्याची सीमा ।
मोक्षलाभाची जें प्रमा ।
नाना कर्ममार्गश्रमा ।
शेवटु जेथ ॥ ९०१ ॥
मोक्षफळें दिधली वोल ।
जें सुकृततरूचें फूल ।
तयें वैराग्यीं ठेवी पाऊल ।
भंवरु जैसा ॥ ९०२ ॥
पाहीं आत्मज्ञानसुदिनाचा ।
वाधावा सांगतया अरुणाचा ।
उदयो त्या वैराग्याचा ।
ठावो पावे ॥ ९०३ ॥
किंबहुना आत्मज्ञान ।
जेणें हाता ये निधान ।
तें वैराग्य दिव्यांजन ।
जीवें ले तो ॥ ९०४ ॥
ऐसी मोक्षाची योग्यता ।
सिद्धी जाय तया पंडुसुता ।
अनुसरोनि विहिता ।
कर्मा यया ॥ ९०५ ॥
हें विहित कर्म पांडवा ।
आपुला अनन्य वोलावा ।
आणि हेचि परम सेवा ।
मज सर्वात्मकाची ॥ ९०६ ॥
पैं आघवाचि भोगेंसीं ।
पतिव्रता क्रीडे प्रियेंसीं ।
कीं तयाचीं नामें जैसीं ।
तपें तियां केलीं ॥ ९०७ ॥
कां बाळका एकी माये ।
वांचोनि जिणें काय आहे ।
म्हणौनि सेविजे कीं तो होये ।
पाटाचा धर्मु ॥ ९०८ ॥
नाना पाणी म्हणौनि मासा ।
गंगा न सांडितां जैसा ।
सर्व तीर्थ सहवासा ।
वरपडा जाला ॥ ९०९ ॥
तैसें आपुलिया विहिता ।
उपावो असे न विसंबितां ।
ऐसा कीजे कीं जगन्नाथा ।
आभारु पडे ॥ ९१० ॥
अगा जया जें विहित ।
तें ईश्वराचें मनोगत ।
म्हणौनि केलिया निभ्रांत ।
सांपडेचि तो ॥ ९११ ॥
पैं जीवाचे कसीं उतरली ।
ते दासी कीं गोसावीण जाली ।
सिसे वेंचि तया मविली ।
वही जेवीं ॥ ९१२ ॥
तैसें स्वामीचिया मनोभावा ।
न चुकिजे हेचि परमसेवा ।
येर तें गा पांडवा ।
वाणिज्य करणें ॥ ९१३ ॥
यतः प्रवृत्तिर्भूतानां
येन सर्वमिदं ततम् ।
स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य
सिद्धिं विन्दति मानवः ॥ ४६ ॥
म्हणौनि विहित क्रिया केली ।
नव्हे तयाची खूण पाळिली ।
जयापसूनि कां आलीं ।
आकारा भूतें ॥ ९१४ ॥
जो अविद्येचिया चिंधिया ।
गुंडूनि जीव बाहुलिया ।
खेळवीतसे तिगुणिया ।
अहंकाररज्जू ॥ ९१५ ॥
जेणें जग हें समस्त ।
आंत बाहेरी पूर्ण भरित ।
जालें आहे दीपजात ।
तेजें जैसें ॥ ९१६ ॥
तया सर्वात्मका ईश्वरा ।
स्वकर्मकुसुमांची वीरा ।
पूजा केली होय अपारा ।
तोषालागीं ॥ ९१७ ॥
म्हणौनि तिये पूजे ।
रिझलेनि आत्मराजें ।
वैराग्यसिद्धि देईजे ।
पसाय तया ॥ ९१८ ॥
जिये वैराग्यदशें ।
ईश्वराचेनि वेधवशें ।
हें सर्वही नावडे जैसें ।
वांत होय ॥ ९१९ ॥
प्राणनाथाचिया आधी ।
विरहिणीतें जिणेंही बाधी ।
तैसें सुखजात त्रिशुद्धी ।
दुःखचि लागे ॥ ९२० ॥
सम्यक्‍ज्ञान नुदैजतां ।
वेधेंचि तन्मयता ।
उपजे ऐसी योग्यता ।
बोधाची लाहे ॥ ९२१ ॥
म्हणौनि मोक्षलाभालागीं ।
जो व्रतें वाहातसें आंगीं ।
तेणें स्वधर्मु आस्था चांगी ।
अनुष्ठावा ॥ ९२२ ॥
श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः
परधर्मात्स्वनुष्ठितात् ।
स्वभावनियतं कर्म
कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् ॥४७॥
अगा आपुला हा स्वधर्मु ।
आचरणीं जरी विषमु ।
तरी पाहावा तो परिणामु ।
फळेल जेणें ॥९२३॥
जैं सुखालागीं आपणपयां ।
निंबचि आथी धनंजया ।
तैं कडुवटपणा तयाचिया ।
उबगिजेना ॥९२४॥
फळणया ऐलीकडे ।
केळीतें पाहातां आस मोडे ।
ऐसी त्यजिली तरी जोडे ।
तैसें कें गोमटें ॥९२५॥
तेवीं स्वधर्मु सांकडु ।
देखोनि केला जरी कडु ।
तरी मोक्षसुरवाडु ।
अंतरला कीं ॥९२६॥
आणि आपुली माये ।
कुब्ज जरी आहे ।
तरी जीये तें नोहे ।
स्नेह कुऱ्हें कीं ॥९२७॥
येरी जिया पराविया ।
रंभेहुनि बरविया ।
तिया काय कराविया ।
बाळकें तेणें ? ॥९२८॥
अगा पाणियाहूनि बहुवें ।
तुपीं गुण कीर आहे ।
परी मीना काय होये ।
असणें तेथ ॥९२९॥
पैं आघविया जगा जें विख ।
तें विख किडियाचें पीयूख ।
आणि जगा गूळ तें देख ।
मरण तया ॥९३०॥
म्हणौनि जे विहित जया जेणें ।
फिटे संसाराचें धरणें ।
क्रिया कठोर तऱ्ही तेणें ।
तेचि करावी ॥९३१॥
येरा पराचारा बरविया ।
ऐसें होईल टेंकलया ।
पायांचें चालणें डोइया ।
केलें जैसें ॥९३२॥
यालागीं कर्म आपुले ।
जें जातिस्वभावें असे आलें ।
तें करी तेणें जिंतिलें ।
कर्मबंधातें ॥९३३॥
आणि स्वधर्मुचि पाळावा ।
परधर्मु तो गाळावा ।
हा नेमुही पांडवा ।
न कीजेचि पै गा ? ॥९३४॥
तरी आत्मा दृष्ट नोहे ।
तंव कर्म करणें कां ठाये ? ।
आणि करणें तेथ आहे ।
आयासु आधीं ॥९३५॥
सहजं कर्म कौन्तेय
सदोषमपि न त्यजेत् ।
सर्वारम्भा हि दोषेण
धूमेनाग्निरिवावृताः ॥४८॥
म्हणौनि भलतिये कर्मीं ।
आयासु जऱ्ही उपक्रमीं ।
तरी काय स्वधर्मीं ।
दोषु । सांगें ? ॥९३६॥
आगा उजू वाटा चालावें ।
तऱ्ही पायचि शिणवावे ।
ना आडरानें धांवावें ।
तऱ्ही तेंचि ॥९३७॥
पैं शिळा कां सिदोरिया ।
दाटणें एक धनंजया ।
परी जें वाहतां विसांवया ।
मिळिजे तें घेपे ॥९३८॥
येऱ्हवीं कणा आणि भूसा ।
कांडितांही सोसु सरिसा ।
जेंचि रंधन श्वान मांसा ।
तेंचि हवी ॥९३९॥
दधी जळाचिया घुसळणा ।
व्यापार सारिखेचि विचक्षणा ।
वाळुवे तिळा घाणा ।
गाळणें एक ॥९४०॥
पैं नित्य होम देयावया ।
कां सैरा आगी सुवावया ।
फुंकितां धू धनंजया ।
साहणें तेंचि ॥९४१॥
परी धर्मपत्नी धांगडी ।
पोसितां जरी एकी वोढी ।
तरी कां अपरवडी ।
आणावी आंगा ? ॥९४२॥
हां गा पाठीं लागला घाई ।
मरण न चुकेचि पाहीं ।
तरी समोरला काई ।
आगळें न कीजे ? ॥९४३॥
कुलस्त्री दांड्याचे घाये ।
परघर रिगालीहि जरी साहे ।
तरी स्वपतीतें वायें ।
सांडिलें कीं ॥९४४॥
तैसें आवडतेंही करणें ।
न निपजे शिणल्याविणें ।
तरी विहित बा रे कोणें ।
बोलें भारी ? ॥९४५॥
वरी थोडेंचि अमृत घेतां ।
सर्वस्व वेंचो कां पंडुसुता ।
जेणें जोडे जीविता ।
अक्षयत्व ॥९४६॥
येर काह्यां मोलें वेंचूनि ।
विष पियावे घेऊनि ।
आत्महत्येसि निमोनि ।
जाइजे जेणें ॥९४७॥
तैसें जाचूनियां इंद्रियें ।
वेंचूनि आयुष्याचेनि दिये ।
सांचलें पापीं आन आहे ।
दुःखावाचूनि ? ॥९४८॥
म्हणौनि करावा स्वधर्मु ।
जो करितां हिरोनि घे श्रमु ।
उचित देईल परमु ।
पुरुषार्थराजु ॥९४९॥
याकारणें किरीटी ।
स्वधर्माचिये राहाटी ।
न विसंबिजे संकटीं ।
सिद्धमंत्र जैसा ॥९५०॥
कां नाव जैसी उदधीं ।
महारोगी दिव्यौषधी ।
न विसंबिजे तया बुद्धी ।
स्वकर्म येथ ॥९५१॥
मग ययाचि गा कपिध्वजा ।
स्वकर्माचिया महापूजा ।
तोषला ईशु तमरजा ।
झाडा करुनी ॥९५२॥
शुद्धसत्त्वाचिया वाटा ।
आणी आपुली उत्कंठा ।
भवस्वर्ग काळकूटा ।
ऐसें दावी ॥९५३॥
जियें वैराग्य येणें बोलें ।
मागां संसिद्धी रूप केलें ।
किंबहुना तें आपुलें ।
मेळवी खागें ॥९५४॥
मग जिंतिलिया हे भोये ।
पुरुष सर्वत्र जैसा होये ।
कां जालाही जें लाहे ।
तें आतां सांगों ॥९५५॥
असक्तबुद्धिः सर्वत्र
जितात्मा विगतस्पृहः ।
नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां
संन्यासेनाधिगच्छति ॥४९॥
तरी देहादिक हें संसारें ।
सर्वही मांडलेंसे जें गुंफिरें ।
तेथ नातुडे तो वागुरें ।
वारा जैसा ॥९५६॥
पैं परिपाकाचिये वेळे ।
फळ देठें ना देठु फळें ।
न धरे तैसें स्नेह खुळें ।
सर्वत्र होय ॥९५७॥
पुत्र वित्त कलत्र ।
हे जालियाही स्वतंत्र ।
माझें न म्हणे पात्र ।
विषाचें जैसें ॥९५८॥
हें असो विषयजाती ।
बुद्धि पोळली ऐसी माघौती ।
पाउलें घेऊनि एकांतीं ।
हृदयाच्या रिगे ॥९५९॥
ऐसया अंतःकरण ।
बाह्य येतां तयाची आण ।
न मोडी समर्था भेण ।
दासी जैसी ॥९६०॥
तैसें ऐक्याचिये मुठी ।
माजिवडें चित्त किरीटी ।
करूनि वेधी नेहटीं ।
आत्मयाच्या ॥९६१॥
तेव्हां दृष्टादृष्ट स्पृहे ।
निमणें जालेंचि आहे ।
आगीं दडपलिया धुयें ।
राहिजे जैसें ॥९६२॥
म्हणौनि नियमिलिया मानसीं ।
स्पृहा नासौनि जाय आपैसीं ।
किंबहुना तो ऐसी ।
भूमिका पावे ॥९६३॥
पैं अन्यथा बोधु आघवा ।
मावळोनि तया पांडवा ।
बोधमात्रींचि जीवा ।
ठावो होय ॥९६४॥
धरवणी वेंचें सरे ।
तैसें भोगें प्राचीन पुरे ।
नवें तंव नुपकरे ।
कांहीचि करूं ॥९६५॥
ऐसीं कर्में साम्यदशा ।
होय तेथ वीरेशा ।
मग श्रीगुरु आपैसा ।
भेटेचि गा ॥९६६॥
रात्रीची चौपाहरी ।
वेंचलिया अवधारीं ।
डोळ्यां तमारी ।
मिळे जैसा ॥९६७॥
का येऊनि फळाचा घडु ।
पारुषवी केळीची वाढु ।
श्रीगुरु भेटोनि करी पाडु ।
बुभुत्सु तैसा ॥९६८॥
मग आलिंगिला पूर्णिमा ।
जैसा उणीव सांडी चंद्रमा ।
तैसें होय वीरोत्तमा ।
गुरुकृपा तया ॥९६९॥
तेव्हां अबोधुमात्र असे ।
तो तंव तया कृपा नासे ।
तेथ निशीसवें जैसें ।
आंधारें जाय ॥९७०॥
तैसी अबोधाचिये कुशी ।
कर्म कर्ता कार्य ऐशी ।
त्रिपुटी असे ते जैसी ।
गाभिणी मारिली ॥९७१॥
तैसेंचि अबोधनाशासवें ।
नाशे क्रियाजात आघवें ।
ऐसा समूळ संभवे ।
संन्यासु हा ॥९७२॥
येणें मुळाज्ञानसंन्यासें ।
दृश्याचा जेथ ठावो पुसे ।
तेथ बुझावें तें आपैसें ।
तोचि आहे ॥९७३॥
चेइलियावरी पाहीं ।
स्वप्नींचिया तिये डोहीं ।
आपणयातें काई ।
काढूं जाइजे ? ॥९७४॥
तैं मी नेणें आतां जाणेन ।
हें सरलें तया दुःस्वप्न ।
जाला ज्ञातृज्ञेयाविहीन ।
चिदाकाश ॥९७५॥
मुखाभासेंसी आरिसा ।
परौता नेलिया वीरेशा ।
पाहातेपणेंवीण जैसा ।
पाहाता ठाके ॥९७६॥
तैसें नेणणें जें गेलें ।
तेणें जाणणेंही नेलें ।
मग निष्क्रिय उरलें ।
चिन्मात्रचि ॥९७७॥
तेथ स्वभावें धनंजया ।
नाहीं कोणीचि क्रिया ।
म्हणौनि प्रवादु तया ।
नैष्कर्म्यु ऐसा ॥९७८॥
तें आपुलें आपणपें ।
असे तेंचि होऊनि हारपे ।
तरंगु कां वायुलोपें ।
समुद्रु जैसा ॥९७९॥
तैसें न होणें निफजे ।
ते नैष्कर्म्यसिद्धि जाणिजे ।
सर्वसिद्धींत सहजें ।
परम हेचि ॥९८०॥
देउळाचिया कामा कळसु ।
उपरम गंगेसी सिंधु प्रवेशु ।
कां सुवर्णशुद्धी कसु ।
सोळावा जैसा ॥९८१॥
तैसें आपुलें नेणणें ।
फेडिजे का जाणणें ।
तेंहि गिळूनि असणें ।
ऐसी जे दशा ॥९८२॥
तियेपरतें कांहीं ।
निपजणें आन नाहीं ।
म्हणौनि म्हणिपे पाहीं ।
परमसिद्धि ते ॥९८३॥
सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म
तथाप्नोति निबोध मे ।
समासेनैव कौन्तेय निष्ठा
ज्ञानस्य या परा ॥५०॥
परी हेचि आत्मसिद्धि ।
जो कोणी भाग्यनिधि ।
श्रीगुरुकृपालब्धि ।
काळीं पावे ॥९८४॥
उदयतांचि दिनकरु ।
प्रकाशुचि आते आंधारु ।
कां दीपसंगें कापुरु ।
दीपुचि होय ॥९८५॥
तया लवणाची कणिका ।
मिळतखेंवो उदका ।
उदकचि होऊनि देखा ।
ठाके जेवीं ॥९८६॥
कां निद्रितु चेवविलिया ।
स्वप्नेंसि नीद वायां ।
जाऊनि आपणपयां ।
मिळे जैसा ॥९८७॥
तैसें जया कोण्हासि दैवें ।
गुरुवाक्यश्रवणाचि सवें ।
द्वैत गिळोनि विसंवे ।
आपणया वृत्ती ॥९८८॥
तयासी मग कर्म करणें ।
हें बोलिजैलचि कवणें ॥
आकाशा येणें जाणें ।
आहे काई ? ॥९८९॥
म्हणौनि तयासि कांहीं ।
त्रिशुद्धि करणें नाहीं ।
परी ऐसें जरी हें कांहीं ।
नव्हे जया ॥९९०॥
कानावचनाचिये भेटी ।
सरिसाचि पैं किरीटी ।
वस्तु होऊनि उठी ।
कवणि एकु जो ॥९९१॥
येऱ्हवीं स्वकर्माचेनि वन्ही ।
काम्यनिषिद्धाचिया इंधनीं ।
रजतमें कीर दोन्ही ।
जाळिलीं आधीं ॥९९२॥
पुत्र वित्त परलोकु ।
यया तिहींचा अभिलाखु ।
घरीं होय पाइकु ।
हेंही जालें ॥९९३॥
इंद्रियें सैरा पदार्थीं ।
रिगतां विटाळलीं होतीं ।
तिये प्रत्याहार तीर्थीं ।
न्हाणिलीं कीर ॥९९४॥
आणि स्वधर्माचें फळ ।
ईश्वरीं अर्पूनि सकळ ।
घेऊनि केलें अढळ ।
वैराग्यपद ॥९९५॥
ऐसी आत्मसाक्षात्कारीं ।
लाभे ज्ञानाची उजरी ।
ते सामुग्री कीर पुरी ।
मेळविली ॥९९६॥
आणि तेचि समयीं ।
सद्गुरु भेटले पाहीं ।
तेवींचि तिहीं कांहीं ।
वंचिजेना ॥९९७॥
परी वोखद घेतखेंवो ।
काय लाभे आपला ठावो ? ।
कां उदयजतांचि दिवो ।
मध्यान्ह होय ? ॥९९८॥
सुक्षेत्रीं आणि वोलटें ।
बीजही पेरिलें गोमटें ।
तरी आलोट फळ भेटे ।
परी वेळे कीं गा ॥९९९॥
जोडला मार्गु प्रांजळु ।
मिनला सुसंगाचाही मेळु ।
तरी पाविजे वांचूनि वेळु ।
लागेचि कीं ॥१०००॥
तैसा वैराग्यलाभु जाला ।
वरी सद्गुरुही भेटला ।
जीवीं अंकुरु फुटला ।
विवेकाचा ॥१००१॥
तेणें ब्रह्म एक आथी ।
येर आघवीचि भ्रांती ।
हेही कीर प्रतीती ।
गाढ केली ॥१००२॥
परी तेंचि जें परब्रह्म ।
सर्वात्मक सर्वोत्तम ।
मोक्षाचेंही काम ।
सरे जेथ ॥१००३॥
यया तिन्ही अवस्था पोटीं ।
जिरवी जें गा किरीटी ।
तया ज्ञानासिही मिठी ।
दे जे वस्तु ॥१००४॥
ऐक्याचें एकपण सरे ।
जेथ आनंदकणुही विरे ।
कांहींचि नुरोनि उरे ।
जें कांहीं गा ॥१००५॥
तियें ब्रह्मीं ऐक्यपणें ।
ब्रह्मचि होऊनि असणें ।
तें क्रमेंचि करूनि तेणें ।
पाविजे पैं ॥१००६॥
भुकेलियापासीं ।
वोगरिलें षड्रसीं ।
तो तृप्ति प्रतिग्रासीं ।
लाहे जेवीं ॥१००७॥
तैसा वैराग्याचा वोलावा ।
विवेकाचा तो दिवा ।
आंबुथितां आत्मठेवा ।
काढीचि तो ॥१००८॥
तरी भोगिजे आत्मऋद्धी ।
येवढी योग्यतेची सिद्धी ।
जयाच्या आंगीं निरवधी ।
लेणें जाली ॥१००९॥
तो जेणें क्रमें ब्रह्म ।
होणें करी गा सुगम ।
तया क्रमाचें आतां वर्म ।
आईक सांगों ॥१०१०॥
बुद्ध्या विशुद्धया युक्तो
धृत्यात्मानं नियम्य च ।
शब्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा
रागद्वेषौ व्युदस्य च ॥५१॥
तरी गुरु दाविलिया वाटा ।
येऊन विवेकतीर्थतटा ।
धुऊनियां मळकटा ।
बुद्धीचा तेणें ॥१०११॥
मग राहूनें उगळिली ।
प्रभा चंद्रें आलिंगिली ।
तैसी शुद्धत्वें जडली ।
आपणयां बुद्धि ॥१०१२॥
सांडूनि कुळें दोन्ही ।
प्रियासी अनुसरे कामिनी ।
द्वंद्वत्यागें स्वचिंतनीं ।
पडली तैसी ॥१०१३॥
आणि ज्ञान ऐसें जिव्हार ।
नेवों नेवों निरंतर ।
इंद्रियीं केले थोर ।
शब्दादिक जे ॥१०१४॥
ते रश्मिजाळ काढलेया ।
मृगजळ जाय लया ।
तैसें वृत्तिरोधें तयां ।
पांचांही केलें ॥१०१५॥
नेणतां अधमाचिया अन्ना ।
खादलिया कीजे वमना ।
तैसीं वोकविली सवासना ।
इंद्रियें विषयीं ॥१०१६॥
मग प्रत्यगावृत्ती चोखटें ।
लाविलीं गंगेचेनि तटें ।
ऐसीं प्रायश्चित्तें धुवटें ।
केलीं येणें ॥१०१७॥
पाठीं सात्विकें धीरें तेणें ।
शोधारलीं तियें करणें ।
मग मनेंसीं योगधारणें ।
मेळविलीं ॥१०१८॥
तेवींचि प्राचीनें इष्टानिष्टें ।
भोगेंसीं येउनी भेटे ।
तेथ देखिलियाही वोखटें ।
द्वेषु न करी ॥१०१९॥
ना गोमटेंचि विपायें ।
तें आणूनि पुढां सूये ।
तयालागीं न होये ।
साभिलाषु ॥१०२०॥
यापरी इष्टानिष्टींं।
रागद्वेष किरीटी ।
त्यजूनि गिरिकपाटीं ।
निकुंजीं वसे ॥१०२१॥
विविक्तसेवी लघ्वाशी
यतवाक्कायमानसः ।
ध्यानयोगपरो नित्यं
वैराग्यं समुपाश्रितः ॥५२॥
गजबजा सांडिलिया ।
वसवी वनस्थळिया ।
अंगाचियाचि मांदिया ।
एकलेया ॥१०२२॥
शमदमादिकीं खेळे ।
न बोलणेंचि चावळे ।
गुरुवाक्याचेनि मेळें ।
नेणे वेळु ॥१०२३॥
आणि आंगा बळ यावें ।
नातरी क्षुधा जावें ।
कां जिभेएचे पुरवावे ।
मनोरथ ॥१०२४॥
भोजन करितांविखीं ।
ययां तिहींतें न लेखी ।
आहारीं मिती संतोषीं ।
माप न सूये ॥१०२५॥
अशनाचेनि पावकें ।
हारपतां प्राणु पोखे ।
इतुकियाचि भागु मोटकें ।
अशन करी ॥१०२६॥
आणि परपुरुषें कामिली ।
कुळवधू आंग न घाली ।
निद्रालस्या न मोकली ।
आसन तैसें ॥१०२७॥
दंडवताचेनि प्रसंगें ।
भुयीं हन अंग लागे ।
वांचूनि येर नेघे ।
राभस्य तेथ ॥१०२८॥
देहनिर्वाहापुरतें ।
राहाटवी हातांपायांतें ।
किंबहुना आपैतें ।
सबाह्य केलें ॥१०२९॥
आणि मनाचा उंबरा ।
वृत्तीसी देखों नेदी वीरा ।
तेथ कें वाग्व्यापारा ।
अवकाशु असे ? ॥१०३०॥
ऐसेनि देह वाचा मानस ।
हें जिणौनि बाह्यप्रदेश ।
आकळिलें आकाश ।
ध्यानाचें तेणें ॥१०३१॥
गुरुवाक्यें उठविला ।
बोधीं निश्चयो आपुला ।
न्याहाळीं हातीं घेतला ।
आरिसा जैसा ॥१०३२॥
पैं ध्याता आपणचि परी ।
ध्यानरूप वृत्तिमाझारीं ।
ध्येयत्वें घे हे अवधारीं ।
ध्यानरूढी गा ॥१०३३॥
तेथ ध्येय ध्यान ध्याता ।
ययां तिहीं एकरूपता ।
होय तंव पंडुसुता ।
कीजे तें गा ॥१०३४॥
म्हणौनि तो मुमुक्षु ।
आत्मज्ञानीं जाला दक्षु ।
परी पुढां सूनि पक्षु ।
योगाभ्यासाचा ॥१०३५॥
अपानरंध्रद्वया ।
माझारीं धनंजया ।
पार्ष्णीं पिडूनियां ।
कांवरुमूळ ॥१०३६॥
आकुंचूनि अध ।
देऊनि तिन्ही बंध ।
करूनि एकवद ।
वायुभेदी ॥१०३७॥
कुंडलिनी जागवूनि ।
मध्यमा विकाशूनि ।
आधारादि भेदूनि ।
आज्ञावरी ॥१०३८॥
सहस्त्रदळाचा मेघु ।
पीयुषें वर्षोनि चांगु ।
तो मूळवरी वोघु ।
आणूनियां ॥१०३९॥
नाचतया पुण्यगिरी ।
चिद्भैरवाच्या खापरीं ।
मनपवनाची खीच पुरी ।
वाढूनियां ॥१०४०॥
जालिया योगाचा गाढा ।
मेळावा सूनि हा पुढां ।
ध्यान मागिलीकडां ।
स्वयंभ केलें ॥१०४१॥
आणि ध्यान योग दोन्ही ।
इयें आत्मतत्वज्ञानीं ।
पैठा होआवया निर्विघ्नीं ।
आधींचि तेणें ॥१०४२॥
वीतरागतेसारिखा ।
जोडूनि ठेविला सखा ।
तो आघवियाचि भूमिका ।
सवें चाले ॥१०४३॥
पहावें दिसे तंववरी ।
दिठीतें न संडी दीप जरी ।
तरी कें आहे अवसरी ।
देखावया ॥१०४४॥
तैसें मोक्षीं प्रवर्तलया ।
वृत्ती ब्रह्मीं जाय लया ।
तंव वैराग्य आथी तया ।
भंगु कैचा ॥१०४५॥
म्हणौनि सवैराग्यु ।
ज्ञानाभ्यासु तो सभाग्यु ।
करूनि जाला योग्यु ।
आत्मलाभा ॥१०४६॥
ऐसी वैराग्याची आंगीं ।
बाणूनियां वज्रांगीं ।
राजयोगतुरंगीं ।
आरूढला ॥१०४७॥
वरी आड पडिलें दिठी ।
सानें थोर निवटी ।
तें बळीं विवेकमुष्टीं ।
ध्यानाचें खांडें ॥१०४८॥
ऐसेनि संसाररणाआंतु ।
आंधारीं सूर्य तैसा असे जातु ।
मोक्षविजयश्रीये वरैतु ।
होआवयालागीं ॥१०४९॥
अहंकारं बलं दर्पं
कामं क्रोधं परिग्रहम् ।
विमुच्य निर्ममः शान्तो
ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥५३॥
तेथ आडवावया आले ।
दोषवैरी जे धोपटिले ।
तयांमाजीं पहिलें ।
देहाहंकारु ॥१०५०॥
जो न मोकली मारुनी ।
जीवों नेदी उपजवोनि ।
विचंबवी खोडां घालुनी ।
हाडांचिया ॥१०५१॥
तयाचा देहदुर्ग हा थारा ।
मोडूनि घेतला तो वीरा ।
आणि बळ हा दुसरा ।
मारिला वैरी ॥१०५२॥
जो विषयाचेनि नांवें ।
चौगुणेंही वरी थांवे ।
जेणें मृतावस्था धांवे ।
सर्वत्र जगा ॥१०५३॥
तो विषय विषाचा अथावो ।
आघविया दोषांचा रावो ।
परी ध्यानखड्गाचा घावो ।
साहेल कैंचा ? ॥१०५४॥
आणि प्रिय विषयप्राप्ती ।
करी जया सुखाची व्यक्ती ।
तेचि घालूनि बुंथी ।
आंगीं जो वाजे ॥१०५५॥
जो सन्मार्गा भुलवी ।
मग अधर्माच्या आडवीं ।
सूनि वाघां सांपडवी ।
नरकादिकां ॥१०५६॥
तो विश्वासें मारितां रिपु ।
निवटूनि घातला दर्पु ।
आणि जयाचा अहा कंपु ।
तापसांसी ॥१०५७॥
क्रोधा ऐसा महादोखु ।
जयाचा देखा परिपाकु ।
भरिजे तंव अधिकु ।
रिता होय जो ॥१०५८॥
तो कामु कोणेच ठायीं ।
नसे ऐसें केलें पाहीं ।
कीं तेंचि क्रोधाही ।
सहजें आलें ॥१०५९॥
मुळाचें तोडणें जैसें ।
होय कां शाखोद्देशें ।
कामु नाशलेनि नाशे ।
तैसा क्रोधु ॥१०६०॥
म्हणौनि काम वैरी ।
जाला जेथ ठाणोरी ।
तेथ सरली वारी ।
क्रोधाचीही ॥१०६१॥
आणि समर्थु आपुला खोडा ।
शिसें वाहवी जैसा होडा ।
तैसा भुंजौनि जो गाढा ।
परीग्रहो ॥१०६२॥
जो माथांचि पालाणवी ।
अंगा अवगुण घालवी ।
जीवें दांडी घेववी ।
ममत्वाची ॥१०६३॥
शिष्यशास्त्रादिविलासें ।
मठादिमुद्रेचेनि मिसें ।
घातले आहाती फांसे ।
निःसंगा जेणें ॥१०६४॥
घरीं कुटुंबपणें सरे ।
तरी वनीं वन्य होऊनि अवतरे ।
नागवीयाही शरीरें ।
लागला आहे ॥१०६५॥
ऐसा दुर्जयो जो परीग्रहो ।
तयाचा फेडूनि ठावो ।
भवविजयाचा उत्साहो ।
भोगीतसे जो ॥१०६६॥
तेथ अमानित्वादि आघवे ।
ज्ञानगुणाचे जे मेळावे ।
ते कैवल्यदेशींचे आघवे ।
रावो जैसे आले ॥१०६७॥
तेव्हां सम्यक्ज्ञानाचिया ।
राणिवा उगाणूनि तया ।
परिवारु होऊनियां ।
राहत आंगें ॥१०६८॥
प्रवृत्तीचिये राजबिदीं ।
अवस्थाभेदप्रमदीं ।
कीजत आहे प्रतिपदीं ।
सुखाचें लोण ॥१०६९॥
पुढां बोधाचिये कांबीवरी ।
विवेकु दृश्याची मांदी सारी ।
योगभूमिका आरती करी ।
येती जैसिया ॥१०७०॥
तेथ ऋद्धिसिद्धींचीं अनेगें ।
वृंदें मिळती प्रसंगें ।
तिये पुष्पवर्षीं आंगें ।
नाहातसे तो ॥१०७१॥
ऐसेनि ब्रह्मैक्यासारिखें ।
स्वराज्य येतां जवळिकें ।
झळंबित आहे हरिखें ।
तिन्ही लोक ॥१०७२॥
तेव्हां वैरियां कां मैत्रियां ।
तयासि माझें म्हणावया ।
समानता धनंजया ।
उरेचिही ना ॥१०७३॥
हें ना भलतेणें व्याजें ।
तो जयातें म्हणे माझें ।
तें नोडवेचि कां दुजें ।
अद्वितीय जाला ॥१०७४॥
पैं आपुलिया एकी सत्ता ।
सर्वही कवळूनिया पंडुसुता ।
कहीं न लगती ममता ।
धाडिली तेणें ॥१०७५॥
ऐसा जिंतिलिया रिपुवर्गु ।
अपमानिलिया हें जगु ।
अपैसा योगतुरंगु ।
स्थिर जाला ॥१०७६॥
वैराग्याचें गाढलें ।
अंगी त्राण होतें भलें ।
तेंही नावेक ढिलें ।
तेव्हां करी ॥१०७७॥
आणि निवटी ध्यानाचें खांडें ।
तें दुजें नाहींचि पुढें ।
म्हणौनि हातु आसुडें ।
वृत्तीचाही ॥१०७८॥
जैसें रसौषध खरें ।
आपुलें काज करोनि पुरें ।
आपणही नुरे ।
तैसें होतसे ॥१०७९॥
देखोनि ठाकिता ठावो ।
धांवता थिरावे पावो ।
तैसा ब्रह्मसामीप्यें थावो ।
अभ्यासु सांडी ॥१०८०॥
घडतां महोदधीसी ।
गंगा वेगु सांडी जैसी ।
कां कामिनी कांतापासीं ।
स्थिर होय ॥१०८१॥
नाना फळतिये वेळे ।
केळीची वाढी मांटुळे ।
कां गांवापुढें वळे ।
मार्गु जैसा ॥१०८२॥
तैसा आत्मसाक्षात्कारु ।
होईल देखोनि गोचरु ।
ऐसा साधनहतियेरु ।
हळुचि ठेवी ॥१०८३॥
म्हणौनि ब्रह्मेंसी तया ।
ऐक्याचा समो धनंजया ।
होतसे तैं उपाया ।
वोहटु पडे ॥१०८४॥
मग वैराग्याची गोंधळुक ।
जे ज्ञानाभ्यासाचें वार्धक्य ।
योगफळाचाही परिपाक ।
दशा जे कां ॥१०८५॥
ते शांति पैं गा सुभगा ।
संपूर्ण ये तयाचिया आंगा ।
तैं ब्रह्म होआवया जोगा ।
होय तो पुरुषु ॥१०८६॥
पुनवेहुनी चतुर्दशी ।
जेतुलें उणेपण शशी ।
कां सोळे पाऊनि जैसी ।
पंधरावी वानी ॥१०८७॥
सागरींही पाणी वेगें ।
संचरे तें रूप गंगे ।
येर निश्चळ जें उगें ।
तें समुद्रु जैसा ॥१०८८॥
ब्रह्मा आणि ब्रह्महोतिये ।
योग्यते तैसा पाडु आहे ।
तेंचि शांतीचेनि लवलाहें ।
होय तो गा ॥१०८९॥
पैं तेंचि होणेंनवीण ।
प्रतीती आलें जें ब्रह्मपण ।
ते ब्रह्म होती जाण ।
योग्यता येथ ॥१०९०॥
ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न
शोचति न काङ्क्षति ।
समः सर्वेषु भूतेषु
मद्भक्तिं लभते पराम् ॥५४॥
ते ब्रह्मभावयोग्यता ।
पुरुषु तो मग पंडुसुता ।
आत्मबोधप्रसन्नता ।
पदीं बैसे ॥१०९१॥
जेणें निपजे रससोय ।
तो तापुही जैं जाय ।
तैं ते कां होय ।
प्रसन्न जैसी ॥१०९२॥
नाना भरतिया लगबगा ।
शरत्काळीं सांडिजे गंगा ।
कां गीत रहातां उपांगा ।
वोहटु पडे ॥१०९३॥
तैसा आत्मबोधीं उद्यमु ।
करितां होय जो श्रमु ।
तोही जेथें समु ।
होऊनि जाय ॥१०९४॥
आत्मबोधप्रशस्ती ।
हे तिये दशेची ख्याती ।
ते भोगितसे महामती ।
योग्यु तो गा ॥१०९५॥
तेव्हां आत्मत्वें शोचावें ।
कांहीं पावावया कामावें ।
हें सरलें समभावें ।
भरितें तया ॥१०९६॥
उदया येतां गभस्ती ।
नाना नक्षत्रव्यक्ती ।
हारवीजती दीप्ती ।
आंगिका जेवीं ॥१०९७॥
तेवीं उठतिया आत्मप्रथा ।
हे भूतभेदव्यवस्था ।
मोडीत मोडीत पार्था ।
वास पाहे तो ॥१०९८॥
पाटियेवरील अक्षरें ।
जैसीं पुसतां येती करें ।
तैसीं हारपती भेदांतरें ।
तयाचिये दृष्टी ॥१०९९॥
तैसेनि अन्यथा ज्ञानें ।
जियें घेपती जागरस्वप्नें ।
तियें दोन्ही केलीं लीनें ।
अव्यक्तामाजीं ॥११००॥
मग तेंही अव्यक्त ।
बोध वाढतां झिजत ।
पुरलां बोधीं समस्त ।
बुडोनि जाय ॥११०१॥
जैसी भोजनाच्या व्यापारीं ।
क्षुधा जिरत जाय अवधारीं ।
मग तृप्तीच्या अवसरीं ।
नाहींच होय ॥११०२॥
नाना चालीचिया वाढी ।
वाट होत जाय थोडी ।
मग पातला ठायीं बुडी ।
देऊनि निमे ॥११०३॥
कां जागृति जंव जंव उद्दीपे ।
तंव तंव निद्रा हारपे ।
मग जागीनलिया स्वरूपें ।
नाहींच होय ॥११०४॥
हें ना आपुलें पूर्णत्व भेटें ।
जेथ चंद्रासीं वाढी खुंटे ।
तेथ शुक्लपक्षु आटे ।
निःशेषु जैसा ॥११०५॥
तैसा बोध्यजात गिळितु ।
बोधु बोधें ये मज आंतु ।
मिसळला तेथ साद्यंतु ।
अबोधु गेला ॥११०६॥
तेव्हां कल्पांताचिये वेळे ।
नदी सिंधूचें पेंडवळें ।
मोडूनि भरलें जळें ।
आब्रह्म जैसें ॥११०७॥
नाना गेलिया घट मठ ।
आकाश ठाके एकवट ।
कां जळोनि काष्ठें काष्ठ ।
वन्हीचि होय ॥११०८॥
नातरी लेणियांचे ठसे ।
आटोनि गेलिया मुसे ।
नामरूप भेदें जैसें ।
सांडिजे सोनें ॥११०९॥
हेंही असो चेइलया ।
तें स्वप्न नाहीं जालया ।
मग आपणचि आपणयां ।
उरिजे जैसें ॥१११०॥
तैसी मी एकवांचूनि कांहीं ।
तया तयाहीसकट नाहीं ।
हे चौथी भक्ति पाहीं ।
माझी तो लाहे ॥११११॥
येर आर्तु जिज्ञासु अर्थार्थी ।
हे भजती जिये पंथीं ।
ते तिन्ही पावोनी चौथी ।
म्हणिपत आहे ॥१११२॥
येऱ्हवीं तिजी ना चौथी ।
हे पहिली ना सरती ।
पैं माझिये सहजस्थिती ।
भक्ति नाम ॥१११३॥
जें नेणणें माझें प्रकाशूनि ।
अन्यथात्वें मातें दाऊनि ।
सर्वही सर्वीं भजौनि ।
बुझावीतसे जे ॥१११४॥
जो जेथ जैसें पाहों बैसे ।
तया तेथ तैसेंचि असे ।
हें उजियेडें कां दिसे ।
अखंडें जेणें ॥१११५॥
स्वप्नाचें दिसणें न दिसणें ।
जैसें आपलेनि असलेपणें ।
विश्वाचें आहे नाहीं जेणें ।
प्रकाशें तैसें ॥१११६॥
ऐसा हा सहज माझा ।
प्रकाशु जो कपिध्वजा ।
तो भक्ति या वोजा ।
बोलिजे गा ॥१११७॥
म्हणौनि आर्ताच्या ठायीं ।
हे आर्ति होऊनि पाहीं ।
अपेक्षणीय जें कांहीं ।
तें मीचि केला ॥१११८॥
जिज्ञासुपुढां वीरेशा ।
हेचि होऊनि जिज्ञासा ।
मी कां जिज्ञास्यु ऐसा ।
दाखविला ॥१११९॥
हेंचि होऊनि अर्थना ।
मीचि माझ्या अर्थीं अर्जुना ।
करूनि अर्थाभिधाना ।
आणी मातें ॥११२०॥
एवं घेऊनि अज्ञानातें ।
माझी भक्ति जे हे वर्ते ।
ते दावी मज द्रष्टयातें ।
दृश्य करूनि ॥११२१॥
येथें मुखचि दिसे मुखें ।
या बोला कांहीं न चुके ।
तरी दुजेपण हें लटिकें ।
आरिसा करी ॥११२२॥
दिठी चंद्रचि घे साचें ।
परी येतुलें हें तिमिराचें ।
जे एकचि असे तयाचे ।
दोनी दावी ॥११२३॥
तैसा सर्वत्र मीचि मियां ।
घेपतसें भक्ति इया ।
परी दृश्यत्व हें वायां ।
अज्ञानवशें ॥११२४॥
तें अज्ञान आतां फिटलें ।
माझें दृष्टृत्व मज भेटलें ।
निजबिंबीं एकवटलें ।
प्रतिबिंब जैसें ॥११२५॥
पैं जेव्हांही असे किडाळ ।
तेव्हांही सोनेंचि अढळ ।
परी तें कीड गेलिया केवळ ।
उरे जैसें ॥११२६॥
हां गा पूर्णिमे आधीं कायी ।
चंद्रु सावयवु नाहीं ? ।
परी तिये दिवशीं भेटे पाहीं ।
पूर्णता तया ॥११२७॥
तैसा मीचि ज्ञानद्वारें ।
दिसें परी हस्तांतरें ।
मग दृष्टृत्व तें सरे ।
मियांचि मी लाभें ॥११२८॥
म्हणौनि दृश्यपथा ।
अतीतु माझा पार्था ।
भक्तियोगु चवथा ।
म्हणितला गा ॥११२९॥
भक्त्या मामभिजानाति
यावान्यश्चास्मि तत्त्वतः ।
ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा
विशते तदनन्तरम् ॥५५॥
या ज्ञान भक्ति सहज ।
भक्तु एकवटला मज ।
मीचि केवळ हें तुज ।
श्रुतही आहे ॥११३०॥
जे उभऊनियां भुजा ।
ज्ञानिया आत्मा माझा ।
हे बोलिलों कपिध्वजा ।
सप्तमाध्यायीं ॥११३१॥
ते कल्पादीं भक्ति मियां ।
श्रीभागवतमिषें ब्रह्मया ।
उत्तम म्हणौनि धनंजया ।
उपदेशिली ॥११३२॥
ज्ञानी इयेतें स्वसंवित्ती ।
शैव म्हणती शक्ती ।
आम्ही परम भक्ती ।
आपुली म्हणो ॥११३३॥
हे मज मिळतिये वेळे ।
तया क्रमयोगियां फळे ।
मग समस्तही निखिळें ।
मियांचि भरे ॥११३४॥
तेथ वैराग्य विवेकेंसी ।
आटे बंध मोक्षेंसीं ।
वृत्ती तिये आवृत्तीसीं ।
बुडोनि जाय ॥११३५॥
घेऊनि ऐलपणातें ।
परत्व हारपें जेथें ।
गिळूनि चाऱ्ही भूतें ।
आकाश जैसें ॥११३६॥
तया परी थडथाद ।
साध्यसाधनातीत शुद्ध ।
तें मी होऊनि एकवद ।
भोगितो मातें ॥११३७॥
घडोनि सिंधूचिया आंगा ।
सिंधूवरी तळपे गंगा ।
तैसा पाडु तया भोगा ।
अवधारी जो ॥११३८॥
कां आरिसयासि आरिसा ।
उटूनि दाविलिया जैसा ।
देखणा अतिशयो तैसा ।
भोगणा तिये ॥११३९॥
हे असो दर्पणु नेलिया ।
तो मुख बोधुही गेलिया ।
देखलेंपण एकलेया ।
आस्वादिजे जेवीं ॥११४०॥
चेइलिया स्वप्न नाशे ।
आपलें ऐक्यचि दिसे ।
ते दुजेनवीण जैसें ।
भोगिजे का ॥११४१॥
तोचि जालिया भोगु तयाचा ।
न घडे हा भावो जयांचा ।
तिहीं बोलें केवीं बोलाचा ।
उच्चारु कीजे ॥११४२॥
तयांच्या नेणों गांवीं ।
रवी प्रकाशी हन दिवी ।
कीं व्योमालागीं मांडवी ।
उभिली तिहीं ॥११४३॥
हां गा राजन्यत्व नव्हतां आंगीं ।
रावो रायपण काय भोगी ? ।
कां आंधारु हन आलिंगी ।
दिनकरातें ? ॥११४४॥
आणि आकाश जें नव्हे ।
तया आकाश काय जाणवे ? ।
रत्नाच्या रूपीं मिरवे ।
गुंजांचें लेणें ? ॥११४५॥
म्हणौनि मी होणें नाहीं ।
तया मीचि आहें केहीं ।
मग भजेल हें कायी ।
बोलों कीर ॥११४६॥
यालागीं तो क्रमयोगी ।
मी जालाचि मातें भोगी ।
तारुण्य कां तरुणांगीं ।
जियापरी ॥११४७॥
तरंग सर्वांगीं तोय चुंबी ।
प्रभा सर्वत्र विलसे बिंबीं ।
नाना अवकाश नभीं ।
लुंठतु जैसा ॥११४८॥
तैसा रूप होऊनि माझें ।
मातें क्रियावीण तो भजे ।
अलंकारु का सहजें ।
सोनयातें जेवीं ॥११४९॥
का चंदनाची द्रुती जैसी ।
चंदनीं भजे अपैसी ।
का अकृत्रिम शशीं ।
चंद्रिका ते ॥११५०॥
तैसी क्रिया कीर न साहे ।
तऱ्ही अद्वैतीं भक्ति आहे ।
हें अनुभवाचिजोगें नव्हे ।
बोलाऐसें ॥११५१॥
तेव्हां पूर्वसंस्कार छंदें ।
जें कांहीं तो अनुवादे ।
तेणें आळविलेनि वो दें ।
बोलतां मीचि ॥११५२॥
बोलतया बोलताचि भेटे ।
तेथें बोलिलें हें न घटे ।
तें मौन तंव गोमटें ।
स्तवन माझें ॥११५३॥
म्हणौनि तया बोलतां ।
बोली बोलतां मी भेटतां ।
मौन होय तेणें तत्वतां ।
स्तवितो मातें ॥११५४॥
तैसेंचि बुद्धी का दिठी ।
जें तो देखों जाय किरीटी ।
तें देखणें दृश्य लोटी ।
देखतेंचि दावी ॥११५५॥
आरिसया आधीं जैसें ।
देखतेंचि मुख दिसेअ ।
तयाचें देखणें तैसें ।
मेळवी द्रष्टें ॥११५६॥
दृश्य जाउनियां द्रष्टें ।
द्रष्टयासीचि जैं भेटे ।
तैं एकलेपणें न घटे ।
द्रष्टेपणही ॥११५७॥
तेथ स्वप्नींचिया प्रिया ।
चेवोनि झोंबो गेलिया ।
ठायिजे दोन्ही न होनियां ।
आपणचि जैसें ॥११५८॥
का दोहीं काष्ठाचिये घृष्टी ।
माजीं वन्हि एक उठी ।
तो दोन्ही हे भाष आटी ।
आपणचि होय ॥११५९॥
नाना प्रतिबिंब हातीं ।
घेऊं गेलिया गभस्ती ।
बिंबताही असती ।
जाय जैसी ॥११६०॥
तैसा मी होऊनि देखतें ।
तो घेऊं जाय दृश्यातें ।
तेथ दृश्य ने थितें ।
द्रष्टृत्वेंसीं ॥११६१॥
रवि आंधारु प्रकाशिता ।
नुरेचि जेवीं प्रकाश्यता ।
तेंवीं दृश्यीं नाही द्रष्टृता ।
मी जालिया ॥११६२॥
मग देखिजे ना न देखिजे ।
ऐसी जे दशा निपजे ।
ते तें दर्शन माझें ।
साचोकारें ॥११६३॥
तें भलतयाही किरीटी ।
पदार्थाचिया भेटी ।
द्रष्टृदृश्यातीता दृष्टी ।
भोगितो सदा ॥११६४॥
आणि आकाश हें आकाशें ।
दाटलें न ढळें जैसें ।
मियां आत्मेन आपणपें तैसें ।
जालें तया ॥११६५॥
कल्पांतीं उदक उदकें ।
रुंधिलिया वाहों ठाके ।
तैसा आत्मेनि मियां येकें ।
कोंदला तो ॥११६६॥
पावो आपणपयां वोळघे ? ।
केवीं वन्हि आपणपयां लागे ? ।
आपणपां पाणी रिघे ।
स्नाना कैसें ? ॥११६७॥
म्हणौनि सर्व मी जालेपणें ।
ठेलें तया येणें जाणें ।
तेंचि गा यात्रा करणें ।
अद्वया मज ॥११६८॥
पैं जळावरील तरंगु ।
जरी धाविन्नला सवेगु ।
तरी नाहीं भूमिभागु ।
क्रमिला तेणें ॥११६९॥
जें सांडावें कां मांडावें ।
जें चालणें जेणें चालावें ।
तें तोयचि एक आघवें ।
म्हणौनियां ॥११७०॥
गेलियाही भलतेउता ।
उदकपणेंं पंडुसुता ।
तरंगाची एकात्मता ।
न मोडेचि जेवीं ॥११७१॥
तैसा मीपणें हा लोटला ।
तो आघवेंयाचि मजआंतु आला ।
या यात्रा होय भला ।
कापडी माझा ॥११७२॥
आणि शरीर स्वभाववशें ।
कांहीं येक करूं जरी बैसे ।
तरी मीचि तो तेणें मिषें ।
भेटे तया ॥११७३॥
तेथ कर्म आणि कर्ता ।
हें जाऊनि पंडुसुता ।
मियां आत्मेनि मज पाहतां ।
मीचि होय ॥११७४॥
पैं दर्पणातेंं दर्पणें ।
पाहिलिया होय न पाहणें ।
सोनें झांकिलिया सुवर्णें ।
ना झांकें जेवीं ॥११७५॥
दीपातें दीपें प्रकाशिजे ।
तें न प्रकाशणेंचि निपजे ।
तैसें कर्म मियां कीजे ।
तें करणें कैंचें ? ॥११७६॥
कर्मही करितचि आहे ।
जैं करावें हें भाष जाये ।
तैं न करणेंचि होये ।
तयाचें केलें ॥११७७॥
क्रियाजात मी जालेपणें ।
घडे कांहींचि न करणें ।
तयाचि नांव पूजणें ।
खुणेचें माझें ॥११७८॥
म्हणौनि करीतयाही वोजा ।
तें न करणें हेंचि कपिध्वजा ।
निफजे तिया महापूजा ।
पूजी तो मातें ॥११७९॥
एवं तो बोले तें स्तवन ।
तो देखे तें दर्शन ।
अद्वया मज गमन ।
तो चाले तेंचि ॥११८०॥
तो करी तेतुली पूजा ।
तो कल्पी तो जपु माझा ।
तो असे तेचि कपिध्वजा ।
समाधी माझी ॥११८१॥
जैसें कनकेंसी कांकणें ।
असिजे अनन्यपणें ।
तो भक्तियोगें येणें ।
मजसीं तैसा ॥११८२॥
उदकीं कल्लोळु ।
कापुरीं परीमळु ।
रत्नीं उजाळु ।
अनन्यु जैसा ॥११८३॥
किंबहुना तंतूंसीं पटु ।
कां मृत्तिकेसीं घटु ।
तैसा तो एकवटु ।
मजसीं माझा ॥११८४॥
इया अनन्यसिद्धा भक्ती ।
या आघवाचि दृश्यजातीं ।
मज आपणपेंया सुमती ।
द्रष्टयातें जाण ॥११८५॥
तिन्ही अवस्थांचेनि द्वारें ।
उपाध्युपहिताकारें ।
भावाभावरूप स्फुरे ।
दृश्य जें हें ॥११८६॥
तें हें आघवेंचि मी द्रष्टा ।
ऐसिया बोधाचा माजिवटा ।
अनुभवाचा सुभटा ।
धेंडा तो नाचे ॥११८७॥
रज्जु जालिया गोचरु ।
आभासतां तो व्याळाकारु ।
रज्जुचि ऐसा निर्धारु ।
होय जेवीं ॥११८८॥
भांगारापरतें कांहीं ।
लेणें गुंजहीभरी नाहीं ।
हें आटुनियां ठायीं ।
कीजे जैसे ॥११८९॥
उदका येकापरतें ।
तरंग नाहींचि हें निरुतें ।
जाणोनि तया आकारातें ।
न घेपे जेवीं ॥११९०॥
नातरी स्वप्नविकारां समस्तां ।
चेऊनियां उमाणें घेतां ।
तो आपणयापरौता ।
न दिसे जैसा ॥११९१॥
तैसें जें कांहीं आथी नाथी ।
येणें होय ज्ञेयस्फुर्ती ।
तें ज्ञाताचि मी हें प्रतीती ।
होऊनि भोगी ॥११९२॥
जाणे अजु मी अजरु ।
अक्षयो मी अक्षरु ।
अपूर्वु मी अपारु ।
आनंदु मी ॥११९३॥
अचळु मी अच्युतु ।
अनंतु मी अद्वैतु ।
आद्यु मी अव्यक्तु ।
व्यक्तुही मी ॥११९४॥
ईश्य मी ईश्वरु ।
अनादि मी अमरु ।
अभय मी आधारु ।
आधेय मी ॥११९५॥
स्वामी मी सदोदितु ।
सहजु मी सततु ।
सर्व मी सर्वगतु ।
सर्वातीतु मी ॥११९६॥
नवा मी पुराणु ।
शून्यु मी संपूर्णु ।
स्थुलु मी अणु ।
जें कांहीं तें मी ॥११९७॥
अक्रियु मी येकु ।
असंगु मी अशोकु ।
व्यापु मी व्यापकु ।
पुरुषोत्तमु मी ॥११९८॥
अशब्दु मी अश्रोत्रु ।
अरूपु मी अगोत्रु ।
समु मी स्वतंत्रु ।
ब्रह्म मी परु ॥११९९॥
ऐसें आत्मत्वें मज एकातें ।
इया अद्वयभक्ती जाणोनि निरुतें ।
आणि याही बोधा जाणतें ।
तेंही मीचि जाणें ॥१२००॥
पैं चेइलेयानंतरें ।
आपुलें एकपण उरे ।
तेंही तोंवरी स्फुरे ।
तयाशींचि जैसें ॥१२०१॥
कां प्रकाशतां अर्कु ।
तोचि होय प्रकाशकु ।
तयाही अभेदा द्योतकु ।
तोचि जैसा ॥१२०२॥
तैसा वेद्यांच्या विलयीं ।
केवळ वेएदकु उरे पाहीं ।
तेणें जाणवें तया तेंही ।
हेंही जो जाणे ॥१२०३॥
तया अद्वयपणा आपुलिया ।
जाणती ज्ञप्ती जे धनंजया ।
ते ईश्वरचि मी हे तया ।
बोधासि ये ॥१२०४॥
मग द्वैताद्वैतातीत ।
मीचि आत्मा एकु निभ्रांत ।
हें जाणोनि जाणणें जेथ ।
अनुभवीं रिघे ॥१२०५॥
तेथ चेइलियां येकपण ।
दिसे जे आपुलया आपण ।
तेंही जातां नेणों कोण ।
होईजे जेवीं ॥१२०६॥
कां डोळां देखतिये क्षणीं ।
सुवर्णपण सुवर्णीं ।
नाटितां होय आटणी ।
अळंकाराचीही ॥१२०७॥
नाना लवण तोय होये ।
मग क्षारता तोयत्वें राहे ।
तेही जिरतां जेवीं जाये ।
जालेपण तें ॥१२०८॥
तैसा मी तो हें जें असे ।
तें स्वानंदानुभवसमरसें ।
कालवूनिया प्रवेशे ।
मजचिमाजीं ॥१२०९॥
आणि तो हे भाष जेथ जाये ।
तेथे मी हें कोण्हासी आहे ।
ऐसा मी ना तो तिये सामाये ।
माझ्याचि रूपीं ॥१२१०॥
जेव्हां कापुर जळों सरे ।
तयाचि नाम अग्नि पुरेए ।
मग उभयतातीत उरे ।
आकाश जेवीं ॥१२११॥
का धाडलिया एका एकु ।
वाढे तो शून्य विशेखु ।
तैसा आहे नाहींचा शेखु ।
मीचि मग आथी ॥१२१२॥
तेथ ब्रह्मा आत्मा ईशु ।
यया बोला मोडे सौरसु ।
न बोलणें याही पैसु ।
नाहीं तेथ ॥१२१३॥
न बोलणेंही न बोलोनी ।
तें बोलिजे तोंड भरुनी ।
जाणिव नेणिव नेणोनी ।
जाणिजे तें ॥१२१४॥
तेथ बुझिजे बोधु बोधें ।
आनंंदु घेपे आनंदें ।
सुखावरी नुसधें ।
सुखचि भोगिजे ॥१२१५॥
तेथ लाभु जोडला लाभा ।
प्रभा आलिंगिली प्रभा ।
विस्मयो बुडाला उभा ।
विस्मयामाजीं ॥१२१६॥
शमु तेथ सामावला ।
विश्रामु विश्रांति आला ।
अनुभवु वेडावला ।
अनुभूतिपणें ॥१२१७॥
किंबहुना ऐसें निखळ ।
मीपण जोडे तया फळ ।
सेवूनि वेली वेल्हाळ ।
क्रमयोगाची ते ॥१२१८॥
पैं क्रमयोगिया किरीटी ।
चक्रवर्तीच्या मुकुटीं ।
मी चिद्रत्न तें साटोवाटीं ।
होय तो माझा ॥१२१९॥
कीं क्रमयोगप्रासादाचा ।
कळसु जो हा मोक्षाचा ।
तयावरील अवकाशाचा ।
उवावो जाला तो ॥१२२०॥
नाना संसार आडवीं ।
क्रमयोग वाट बरवी ।
जोडिली ते मदैक्यगांवीं ।
पैठी जालीसे ॥१२२१॥
हें असो क्रमयोगबोधें ।
तेणें भक्तिचिद्गांगें ।
मी स्वानंदोदधी वेगें ।
ठाकिला कीं गा ॥१२२२॥
हा ठायवरी सुवर्मा ।
क्रमयोगीं आहे महिमा ।
म्हणौनि वेळोवेळां तुम्हां ।
सांगतों आम्ही ॥१२२३॥
पैं देशें काळें पदार्थें ।
साधूनि घेइजे मातें ।
तैसा नव्हे मी आयतें ।
सर्वांचें सर्वही ॥१२२४॥
म्हणौनि माझ्या ठायीं ।
जाचावें न लगे कांहीं ।
मी लाभें इयें उपायीं ।
साचचि गा ॥१२२५॥
एक शिष्य एक गुरु ।
हा रूढला साच व्यवहारु ।
तो मत्प्राप्तिप्रकारु ।
जाणावया ॥१२२६॥
अगा वसुधेच्या पोटीं ।
निधान सिद्ध किरीटी ।
वन्हि सिद्ध काष्ठीं ।
वोहां दूध ॥१२२७॥
परी लाभे तें असतें ।
तया कीजे उपायातें ।
येर सिद्धचि तैसा तेथें ।
उपायीं मी ॥१२२८॥
हा फळहीवरी उपावो ।
कां पां प्रस्तावीतसे देवो ।
हे पुसतां परी अभिप्रावो ।
येथिंचा ऐसा ॥१२२९॥
जे गीतार्थाचें चांगावें ।
मोक्षोपायपर आघवें ।
आन शास्त्रोपाय कीं नव्हे ।
प्रमाणसिद्ध ॥१२३०॥
वारा आभाळचि फेडी ।
वांचूनि सूर्यातें न घडी ।
कां हातु बाबुळी धाडी ।
तोय न करी ॥१२३१॥
तैसा आत्मदर्शनीं आडळु ।
असे अविद्येचा जो मळु ।
तो शास्त्र नाशी येरु निर्मळु ।
मी प्रकाशें स्वयें ॥१२३२॥
म्हणौनि आघवींचि शास्त्रें ।
अविद्याविनाशाचीं पात्रें ।
वांचोनि न होतीं स्वतंत्रें ।
आत्मबोधीं ॥१२३३॥
तया अध्यात्मशास्त्रांसीं ।
जैं साचपणाची ये पुसी ।
तैं येइजे जया ठायासी ।
ते हे गीता ॥१२३४॥
भानुभूषिता प्राचिया ।
सतेजा दिशा आघविया ।
तैसी शास्त्रेश्वरा गीता या ।
सनाथें शास्त्रें ॥१२३५॥
हें असो येणें शास्त्रेश्वरें ।
मागां उपाय बहुवे विस्तारें ।
सांगितला जैसा करें ।
घेवों ये आत्मा ॥१२३६॥
परी प्रथमश्रवणासवें ।
अर्जुना विपायें हें फावे ।
हा भावो सकणवे ।
धरूनि श्रीहरी ॥१२३७॥
तेंचि प्रमेय एक वेळ ।
शिष्यीं होआवया अढळ ।
सांगतसे मुकुल ।
मुद्रा आतां ॥१२३८॥
आणि प्रसंगें गीता ।
ठावोही हा संपता ।
म्हणौनि दावी आद्यंता ।
एकार्थत्व ॥१२३९॥
जे ग्रंथाच्या मध्यभागीं ।
नाना अधिकारप्रसंगीं ।
निरूपण अनेगीं ।
सिद्धांतीं केलें ॥१२४०॥
तरी तेतुलेही सिद्धांत ।
इयें शास्त्रीं प्रस्तुत ।
हे पूर्वापर नेणत ।
कोण्ही जैं मानी ॥१२४१॥
तैं महासिद्धांताचा आवांका ।
सिद्धांतकक्षा अनेका ।
भिडऊनि आरंभु देखा ।
संपवीतु असे ॥१२४२॥
एथ अविद्यानाशु हें स्थळ ।
तेणें मोक्षोपादान फळ ।
या दोहीं केवळ ।
साधन ज्ञान ॥१२४३॥
हें इतुलेंचि नानापरी ।
निरूपिलें ग्रंथविस्तारीं ।
तें आतां दोहीं अक्षरीं ।
अनुवादावें ॥१२४४॥
म्हणौनि उपेयही हातीं ।
जालया उपायस्थिती ।
देव प्रवर्तले तें पुढती ।
येणेंचि भावें ॥१२४५॥
सर्वकर्माण्यपि सदा
कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः ।
मत्प्रसादादवाप्नोति
शाश्वतं पदमव्ययम् ॥५६॥
मग म्हणे गा सुभटा ।
तो क्रमयोगिया निष्ठा ।
मी होउनी होय पैठा ।
माझ्या रूपीं ॥१२४६॥
स्वकर्माच्या चोखौळीं ।
मज पूजा करूनि भलीं ।
तेणें प्रसादें आकळी ।
ज्ञाननिष्ठेतें ॥१२४७॥
ते ज्ञाननिष्ठा जेथ हातवसे ।
तेथ भक्ति माझी उल्लासे ।
तिया भजन समरसें ।
सुखिया होय ॥१२४८॥
आणि विश्वप्रकाशितया ।
आत्मया मज आपुलिया ।
अनुसरे जो करूनियां ।
सर्वत्रता हे ॥१२४९॥
सांडूनि आपुला आडळ ।
लवण आश्रयी जळ ।
कां हिंडोनि राहे निश्चळ ।
वायु व्योमीं ॥१२५०॥
तैसा बुद्धी वाचा कायें ।
जो मातें आश्रऊनि ठाये ।
तो निषिद्धेंही विपायें ।
कर्में करूं ॥१२५१॥
परी गंगेच्या संबंधीं ।
बिदी आणि महानदी ।
येक तेवीं माझ्या बोधीं ।
शुभाशुभांसी ॥१२५२॥
कां बावनें आणि धुरें ।
हा निवाडु तंवचि सरे ।
जंव न घेपती वैश्वानरें ।
कवळूनि दोन्ही ॥१२५३॥
ना पांचिकें आणि सोळें ।
हें सोनया तंवचि आलें ।
जंव परिसु आंगमेळें ।
एकवटीना ॥१२५४॥
तैसें शुभाशुभ ऐसें ।
हें तंवचिवरी आभासे ।
जंव येकु न प्रकाशे ।
सर्वत्र मी ॥१२५५॥
अगा रात्री आणि दिवो ।
हा तंवचि द्वैतभावो ।
जंव न रिगिजे गांवो ।
गभस्तीचा ॥१२५६॥
म्हणौनि माझिया भेटी ।
तयाचीं सर्व कर्में किरीटी ।
जाऊनि बैसे तो पाटीं ।
सायुज्याच्या ॥१२५७॥
देशें काळें स्वभावें ।
वेंचु जया न संभवे ।
तें पद माझें पावे ।
अविनाश तो ॥१२५८॥
किंबहुना पंडुसुता ।
मज आत्मयाची प्रसन्नता ।
लाहे तेणें न पविजतां ।
लाभु कवणु असे ॥१२५९॥
चेतसा सर्वकर्माणि
मयि संन्यस्य मत्परः ।
बुद्धियोगमुपाश्रित्य
मच्चित्तः सततं भव ॥५७॥
याकारणें गा तुवां इया ।
सर्व कर्मा आपुलिया ।
माझ्या स्वरूपीं धनंजया ।
संन्यासु कीजे ॥१२६०॥
परी तोचि संन्यासु वीरा ।
करणीयेचा झणें करा ।
आत्मविवेकीं धरा ।
चित्तवृत्ति हे ॥१२६१॥
मग तेणें विवेकबळें ।
आपणपें कर्मावेगळें ।
माझ्या स्वरूपीं निर्मळें ।
देखिजेल ॥१२६२॥
आणि कर्माचि जन्मभोये ।
प्रकृति जे का आहे ।
ते आपणयाहूनि बहुवे ।
देखसी दूरी ॥१२६३॥
तेथ प्रकृति आपणयां ।
वेगळी नुरे धनंजया ।
रूपेंवीण का छाया ।
जियापरी ॥१२६४॥
ऐसेनि प्रकृतिनाशु ।
जालया कर्मसंन्यासु ।
निफजेल अनायासु ।
सकारणु ॥१२६५॥
मग कर्मजात गेलया ।
मी आत्मा उरें आपणपयां ।
तेथ बुद्धि घापे करूनियां ।
पतिव्रता ॥१२६६॥
बुद्धि अनन्य येणें योगें ।
मजमाजीं जैं रिगे ।
तैं चित्त चैत्यत्यागें ।
मातेंचि भजे ॥१२६७॥
ऐसें चैत्यजातें सांडिलें ।
चित्त माझ्या ठायीं जडलें ।
ठाके तैसें वहिलें ।
सर्वदा करी ॥१२६८॥
मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि
मत्प्रसादात्तरिष्यसि ।
अथ चेत्त्वमहंकारान्न
श्रोष्यसि विनङ्क्ष्यसि ॥५८॥
मग अभिन्ना इया सेवा ।
चित्त मियांचि भरेल जेधवां ।
माझा प्रसादु जाण तेधवां ।
संपूर्ण जाहला ॥१२६९॥
तेथ सकळ दुःखधामें ।
भुंजीजती जियें मृत्युजन्में ।
तियें दुर्गमेंचि सुगमें ।
होती तुज ॥१२७०॥
सूर्याचेनि सावायें ।
डोळा सावाइला होये ।
तैं अंधाराचा आहे ।
पाडु तया ? ॥१२७१॥
तैसा माझेनि प्रसादें ।
जीवकणु जयाचा उपमर्दे ।
तो संसराचेनी बाधे ।
बागुलें केवीं ? ॥१२७२॥
म्हणौनि धनंजया ।
तूं संसारदुर्गती यया ।
तरसील माझिया ।
प्रसादास्तव ॥१२७३॥
अथवा हन अहंभावें ।
माझें बोलणें हें आघवें ।
कानामनाचिये शिंवे ।
नेदिसी टेंकों ॥१२७४॥
तरी नित्य मुक्त अव्ययो ।
तूं आहासि तें होऊनि वावो ।
देहसंबंधाचा घावो ।
वाजेल आंगीं ॥१२७५॥
जया देहसंबंधा आंतु ।
प्रतिपदीं आत्मघातु ।
भुंजतां उसंतु ।
कहींचि नाहीं ॥१२७६॥
येवढेनि दारुणें ।
निमणेनवीण निमणें ।
पडेल जरी बोलणें ।
नेघसी माझें ॥१२७७॥
यदहंकारमाश्रित्य न
योत्स्य इति मन्यसे ।
मिथ्यैष व्यवसायस्ते
प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ॥५९॥
पथ्यद्वेषिया पोषी ज्वरु ।
कां दीपद्वेषिया अंधकारु ।
विवेकद्वेषें अहंकारु ।
पोषूनि तैसा ॥१२७८॥
स्वदेहा नाम अर्जुनु ।
परदेहा नाम स्वजनु ।
संग्रामा नाम मलिनु ।
पापाचारु ॥१२७९॥
इया मती आपुलिया ।
तिघां तीन नामें ययां ।
ठेऊनियां धनंजया ।
न झुंजें ऐसा ॥१२८०॥
जीवामाजीं निष्टंकु ।
करिसी जो आत्यंतिकु ।
तो वायां धाडील नैसर्गिकु ।
स्वभावोचि तुझा ॥१२८१॥
आणि मी अर्जुन हे आत्मिक ।
ययां वधु करणें हें पातक ।
हे मायावांचूनि तात्त्विक ।
कांहीं आहे ? ॥१२८२॥
आधीं जुंझार तुवां होआवें ।
मग झुंजावया शस्त्र घेयावें ।
कां न जुंझावया करावें ।
देवांगण ॥१२८३॥
म्हणौनि न झुंजणें ।
म्हणसी तें वायाणें ।
ना मानूं लोकपणें ।
लोकदृष्टीही ॥१२८४॥
तऱ्ही न झुंजें ऐसें ।
निष्टंकीसी जें मानसें ।
तें प्रकृति अनारिसें ।
करवीलचि ॥१२८५॥
स्वभावजेन कौन्तेय
निबद्धः स्वेन कर्मणा ।
कर्तुं नेच्छसि
यन्मोहात्करिष्यस्यवशोपि तत् ॥६०॥
पैं पूर्वे वाहतां पाणी ।
पव्हिजे पश्चिमेचे वाहणीं ।
तरी आग्रहोचि उरे तें आणी ।
आपुलिया लेखा ॥१२८६॥
कां साळीचा कणु म्हणे ।
मी नुगवें साळीपणें ।
तरी आहे आन करणें ।
स्वभावासी ? ॥१२८७॥
तैसा क्षात्रंस्कारसिद्धा ।
प्रकृती घडिलासी प्रबुद्धा ।
आता नुठी म्हणसी हा धांदा ।
परी उठवीजसीचि तूं ॥१२८८॥
पैं शौर्य तेज दक्षता ।
एवमादिक पंडुसुता ।
गुण दिधले जन्मतां ।
प्रकृती तुज ॥१२८९॥
तरी तयाचिया समवाया ।
अनुरूप धनंजया ।
न करितां उगलियां ।
नयेल असों ॥१२९०॥
म्हणौनियां तिहीं गुणीं ।
बांधिलासि तूं कोदंडपाणी ।
त्रिशुद्धी निघसी वाहणीं ।
क्षात्राचिया ॥१२९१॥
ना हें आपुलें जन्ममूळ ।
न विचारीतचि केवळ ।
न झुंजें ऐसें अढळ ।
व्रत जरी घेसी ॥१२९२॥
तरी बांधोनि हात पाये ।
जो रथीं घातला होये ।
तो न चाले तरी जाये ।
दिगंता जेवीं ॥१२९३॥
तैसा तूं आपुलियाकडुनी ।
मीं कांहींच न करीं म्हणौनि ।
ठासी परी भरंवसेनि ।
तूंचि करिसी ॥१२९४॥
उत्तरु वैराटींचा राजा ।
पळतां तूं कां निघालासी झुंजा ? ।
हा क्षात्रस्वभावो तुझा ।
झुंजवील तुज ॥१२९५॥
महावीर अकरा अक्षौहिणी ।
तुवां येकें नागविले रणांगणीं ।
तो स्वभावो कोदंडपाणी ।
झुंजवील तूंतें ॥१२९६॥
हां गा रोगु कायी रोगिया ।
आवडे दरिद्र दरिद्रिया ? ।
परी भोगविजे बळिया ।
अदृष्टें जेणें ॥१२९७॥
तें अदृष्ट अनारिसें ।
न करील ईश्वरवशें ।
तो ईश्वरुही असे ।
हृदयीं तुझ्या ॥१२९८॥
ईश्वरः सर्वभूतानां
हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति ।
भ्रामयन्सर्वभूतानि
यन्त्रारूढानि मायया ॥६१॥
सर्व भूतांच्या अंतरीं ।
हृदय महाअंबरीं ।
चिद्वृत्तीच्या सहस्त्रकरीं ।
उदयला असे जो ॥१२९९॥
अवस्थात्रय तिन्हीं लोक ।
प्रकाशूनि अशेख ।
अन्यथादृष्टि पांथिक ।
चेवविले ॥१३००॥
वेद्योदकाच्या सरोवरीं ।
फांकतां विषयकल्हारीं ।
इंद्रियषट्पदा चारी ।
जीवभ्रमरातें ॥१३०१॥
असो रूपक हें तो ईश्वरु ।
सकल भूतांचा अहंकारु ।
पांघरोनि निरंतरु ।
उल्हासत असे ॥१३०२॥
स्वमायेचें आडवस्त्र ।
लावूनि एकला खेळवी सूत्र ।
बाहेरी नटी छायाचित्र ।
चौऱ्याशीं लक्ष ॥१३०३॥
तया ब्रह्मादिकीटांता ।
अशेषांही भूतजातां ।
देहाकार योग्यता ।
पाहोनि दावी ॥१३०४॥
तेथ जें देह जयापुढें ।
अनुरूपपणें मांडे ।
तें भूत तया आरूढे ।
हें मी म्हणौनि ॥१३०५॥
सूत सूतें गुंतलें ।
तृण तृणचि बांधलें ।
कां आत्मबिंबा घेतलें ।
बाळकें जळीं ॥१३०६॥
तयापरी देहाकारें ।
आपणपेंचि दुसरें ।
देखोनि जीव आविष्करें ।
आत्मबुद्धि ॥१३०७॥
ऐसेनि शरीराकारीं ।
यंत्रीं भूतें अवधारीं ।
वाहूनि हालवी दोरी ।
प्राचीनाची ॥१३०८॥
तेथ जया जें कर्मसूत्र ।
मांडूनि ठेविलें स्वतंत्र ।
तें तिये गती पात्र ।
होंचि लागे ॥१३०९॥
किंबहुना धनुर्धरा ।
भूतांतें स्वर्गसंसारा ।
माजीं भोवंडी तृणें वारा ।
आकाशीं जैसा ॥१३१०॥
भ्रामकाचेनि संगें ।
जैसें लोहो वेढा रिगे ।
तैसीं ईश्वरसत्तायोगें ।
चेष्टती भूतें ॥१३११॥
जैसे चेष्टा आपुलिया ।
समुद्रादिक धनंजया ।
चेष्टती चंद्राचिया ।
सन्निधी येकीं ॥१३१२॥
तया सिंधू भरितें दाटें ।
सोमकांता पाझरु फुटे ।
कुमुदांचकोरांचा फिटे ।
संकोचु तो ॥१३१३॥
तैसीं बीजप्रकृतिवशें ।
अनेकें भूतें येकें ईशें ।
चेष्टवीजती तो असे ।
तुझ्या हृदयीं ॥१३१४॥
अर्जुनपण न घेतां ।
मी ऐसें जें पंडुसुता ।
उठतसे तें तत्वता ।
तयाचें रूप ॥१३१५॥
यालागीं तो प्रकृतीतें ।
प्रवर्तवील हें निरुतें ।
आणि तें झुंजवील तूंतें ।
न झुंजशी जऱ्ही ॥१३१६॥
म्हणौनि ईश्वर गोसावी ।
तेणें प्रकृती हे नेमावी ।
तिया सुखें राबवावीं ।
इंद्रियें आपुलीं ॥१३१७॥
तूं करणें न करणें दोन्हीं ।
लाऊनि प्रकृतीच्या मानीं ।
प्रकृतीही कां अधीनी ।
हृदयस्था जया ॥१३१८॥
तमेव शरणं गच्छ
सर्वभावेन भारत ।
तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं
प्राप्स्यसि शाश्वतम् ॥६२॥
तया अहं वाचा चित्त आंग ।
देऊनिया शरण रिग ।
महोदधी कां गांग ।
रिगालें जैसें ॥१३१९॥
मग तयाचेनि प्रसादें ।
सर्वोपशांतिप्रमदे ।
कांतु होऊनिया स्वानंदें ।
स्वरूपींचि रमसी ॥१३२०॥
संभूति जेणें संभवे ।
विश्रांति जेथें विसंवे ।
अनुभूतिही अनुभवे ।
अनुभवा जया ॥१३२१॥
तिये निजात्मपदींचा रावो ।
होऊनि ठाकसी अव्यवो ।
म्हणे लक्ष्मीनाहो ।
पार्था तूं गा ॥१३२२॥
इति ते ज्ञानमाख्यातं
गुह्याद्गुह्यतरं मया ।
विमृश्यैतदशेषेण
यथेच्छसि तथा कुरु ॥६३॥
हें गीता नाम विख्यात ।
सर्ववाङ्गमयाचें मथित ।
आत्मा जेणें हस्तगत ।
रत्न होय ॥१३२३॥
ज्ञान ऐसिया रूढी ।
वेदांतीं जयाची प्रौढी ।
वानितां कीर्ति चोखडी ।
पातली जगीं ॥१३२४॥
बुद्ध्यादिकें डोळसें ।
हें जयाचें कां कडवसें ।
मी सर्वद्रष्टाही दिसें ।
पाहला जया ॥१३२५॥
तें हें गा आत्मज्ञान ।
मज गोप्याचेंही गुप्त धन ।
परी तूं म्हणौनि आन ।
केवीं करूं ? ॥१३२६॥
याकारणें गा पांडवा ।
आम्हीं आपुला हा गुह्य ठेवा ।
तुज दिधला कणवा ।
जाकळिलेपणें ॥१३२७॥
जैसी भुलली वोरसें ।
माय बोले बाळा दोषें ।
प्रीति ही परी तैसें ।
न करूंचि हो ॥१३२८॥
येथ आकाश आणि गाळिजे ।
अमृताही साली फेडिजे ।
कां दिव्याकरवीं करविजे ।
दिव्य जैसे ॥१३२९॥
जयाचेनि अंगप्रकाशें ।
पाताळींचा परमाणु दिसे ।
तया सूर्याहि का जैसे ।
अंजन सूदलें ॥१३३०॥
तैसें सर्वज्ञेंही मियां ।
सर्वही निर्धारूनियां ।
निकें होय तें धनंजया ।
सांगितलें तुज ॥१३३१॥
आतां तूं ययावरी ।
निकें हें निर्धारीं ।
निर्धारूनि करीं ।
आवडे तैसें ॥१३३२॥
यया देवाचिया बोला ।
अर्जुनु उगाचि ठेला ।
तेथ देवो म्हणती भला ।
अवंचकु होसी ॥१३३३॥
वाढतयापुढें भुकेला ।
उपरोधें म्हणे मी धाला ।
तैं तोचि पीडे आपुला ।
आणि दोषुही तया ॥१३३४॥
तैसा सर्वज्ञु श्रीगुरु ।
भेटलिया आत्मनिर्धारु ।
न पुसिजे जैं आभारु ।
धरूनियां ॥१३३५॥
तैं आपणपेंचि वंचे ।
आणि पापही वंचनाचें ।
आपणयाचि साचें ।
चुकविलें तेणें ॥१३३६॥
पैं उगेपणा तुझिया ।
हा अभिप्रावो कीं धनंजया ।
जें एकवेळ आवांकुनियां ।
सांगावें ज्ञान ॥१३३७॥
तेथ पार्थु म्हणे दातारा ।
भलें जाणसी माझिया अंतरा ।
हें म्हणों तरी दुसरा ।
जाणता असे काई ? ॥१३३८॥
येर ज्ञेय हें जी आघवें ।
तूं ज्ञाता एकचि स्वभावें ।
मा सूर्यु म्हणौनि वानावें ।
सूर्यातें काई ? ॥१३३९॥
या बोला श्रीकृष्णें ।
म्हणितलें काय येणें ।
हेंचि थोडें गा वानणें ।
जें बुझतासि तूं ॥१३४०॥
सर्वगुह्यतमं भूयः शृणु
मे परमं वचः ।
इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो
वक्ष्यामि ते हितम् ॥६४॥
तरी अवधान पघळ ।
करूनियाम आणिक येक वेळ ।
वाक्य माझें निर्मळ ।
अवधारीं पां ॥१३४१॥
हें वाच्य म्हणौनि बोलिजे ।
कां श्राव्य मग आयिकिजे ।
तैसें नव्हें परी तुझें ।
भाग्य बरवें ॥१३४२॥
कूर्मीचिया पिलियां ।
दिठी पान्हा ये धनंजया ।
कां आकाश वाहे बापिया ।
घरींचें पाणी ॥१३४३॥
जो व्यवहारु जेथ न घडे ।
तयाचें फळचि तेथ जोडे ।
काय दैवें न सांपडे ।
सानुकूळें ? ॥१३४४॥
येऱ्हवीं द्वैताची वारी ।
सारूनि ऐक्याच्या परीवरीं ।
भोगिजे तें अवधारीं ।
रहस्य हें ॥१३४५॥
आणि निरुपचारा प्रेमा ।
विषय होय जें प्रियोत्तमा ।
तें दुजें नव्हे कीं आत्मा ।
ऐसेंचि जाणावें ॥१३४६॥
आरिसाचिया देखिलया ।
गोमटें कीजे धनंजया ।
तें तया नोहे आपणयां ।
लागीं जैसें ॥१३४७॥
तैसें पार्था तुझेनि मिषें ।
मी बोलें आपणयाचि उद्देशें ।
माझ्या तुझ्या ठाईं असे ।
मीतूंपण गा ॥१३४८॥
म्हणौनि जिव्हारींचें गुज ।
सांगतसे जीवासी तुज ।
हें अनन्यगतीचें मज ।
आथी व्यसन ॥१३४९॥
पैम जळा आपणपें देतां ।
लवण भुललें पंडुसुता ।
कीं आघवें तयाचें होतां ।
न लजेचि तें ॥१३५०॥
तैसा तूं माझ्या ठाईं ।
राखों नेणसीचि कांहीं ।
तरी आतां तुज काई ।
गोप्य मी करूं ? ॥१३५१॥
म्हणौनि आघवींचि गूढें ।
जें पाऊनि अति उघडें ।
तें गोप्य माझें चोखडें ।
वाक्य आइक ॥१३५२॥
मन्मना भव मद्भक्तो
मद्याजी मां नमस्कुरु ।
मामेवैष्यसि सत्यं ते
प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ॥६५॥
तरी बाह्य आणि अंतरा ।
आपुलिया सर्व व्यापारा ।
मज व्यापकातें वीरा ।
विषयो करीं ॥१३५३॥
आघवा आंगीं जैसा ।
वायु मिळोनि आहे आकाशा ।
तूं सर्व कर्मीं तैसा ।
मजसींचि आस ॥१३५४॥
किंबहुना आपुलें मन ।
करीं माझें एकायतन ।
माझेनि श्रवणें कान ।
भरूनि घालीं ॥१३५५॥
आत्मज्ञानें चोखडीं ।
संत जे माझीं रूपडीं ।
तेथ दृष्टि पडो आवडी ।
कामिनी जैसी ॥१३५६॥
मीं सर्व वस्तीचें वसौटें ।
माझीं नामें जियें चोखटें ।
तियें जियावया वाटे ।
वाचेचिये लावीं ॥१३५७॥
हातांचें करणें ।
कां पायांचें चालणें ।
तें होय मजकारणें ।
तैसें करीं ॥१३५८॥
आपुला अथवा परावा ।
ठायीं उपकरसी पांडवा ।
तेणें यज्ञें होईं बरवा ।
याज्ञिकु माझा ॥१३५९॥
हें एकैक शिकऊं काई ।
पैं सेवकें आपुल्या ठाईं ।
उरूनि येर सर्वही ।
मी सेव्यचि करीं ॥१३६०॥
तेथ जाऊनिया भूतद्वेषु ।
सर्वत्र नमवैन मीचि एकु ।
ऐसेनि आश्रयो आत्यंतिकु ।
लाहसी तूं माझा ॥१३६१॥
मग भरलेया जगाआंतु ।
जाऊनि तिजयाची मातु ।
होऊनि ठायील एकांतु ।
आम्हां तुम्हां ॥१३६२॥
तेव्हां भलतिये आवस्थे ।
मी तूतें तूं मातें ।
भोगिसी ऐसें आइतें ।
वाढेल सुख ॥१३६३॥
आणि तिजें आडळ करितें ।
निमालें अर्जुना जेथें ।
तें मीचि म्हणौनि तूं मातें ।
पावसी शेखीं ॥१३६४॥
जैसी जळींची प्रतिभा ।
जळनाशीं बिंबा ।
येतां गाभागोभा ।
कांहीं आहे ? ॥१३६५॥
पैं पवनु अंबरा ।
कां कल्लोळु सागरा ।
मिळतां आडवारा ।
कोणाचा गा ? ॥१३६६॥
म्हणौनि तूं आणि आम्हीं ।
हें दिसताहे देहधर्मीं ।
मग ययाच्या विरामीं ।
मीचि होसी ॥१३६७॥
यया बोलामाझारीं ।
होय नव्हे झणें करीं ।
येथ आन आथी तरी ।
तुझीचि आण ॥१३६८॥
पैं तुझी आण वाहणें ।
हें आत्मलिंगातें शिवणें ।
प्रीतीची जाति लाजणें ।
आठवों नेदी ॥१३६९॥
येऱ्हवीं वेद्यु निष्प्रपंचु ।
जेणें विश्वाभासु हा साचु ।
आज्ञेचा नटनाचु ।
काळातें जिणें ॥१३७०॥
तो देवो मी सत्यसंकल्पु ।
आणि जगाच्या हितीं बापु ।
मा आणेचा आक्षेपु ।
कां करावा ? ॥१३७१॥
परी अर्जुना तुझेनि वेधें ।
मियां देवपणाचीं बिरुदें ।
सांडिलीं गा मी हे आधें ।
सगळेनि तुवां ॥१३७२॥
पैं काजा आपुलिया ।
रावो आपुली आपणया ।
आण वाहे धनंजया ।
तैसें हें कीं ॥१३७३॥
तेथ अर्जुनु म्हणे देवें ।
अचाट हें न बोलावें ।
जे आमचें काज नांवें ।
तुझेनि एके ॥१३७४॥
यावरी सांगों बैससी ।
कां सांगतां भाषही देसी ।
या तुझिया विनोदासी ।
पारु आहे जी ? ॥१३७५॥
कमळवना विकाशु ।
करी रवीचा एक अंशु ।
तेथ आघवाचि प्रकाशु ।
नित्य दे तो ॥१३७६॥
पृथ्वी निवऊनि सागर ।
भरीजती येवढें थोर ।
वर्षे तेथ मिषांतर ।
चातकु कीं ॥१३७७॥
म्हणौनि औदार्या तुझेया ।
मज निमित्त ना म्हणावया ।
प्राप्ति असे दानीराया ।
कृपानिधी ॥१३७८॥
तंव देवो म्हणती राहें ।
या बोलाचा प्रस्तावो नोहे ।
पैं मातें पावसी उपायें ।
साचचि येणें ॥१३७९॥
सैंधव सिंधू पडलिया ।
जो क्षणु धनंजया ।
तेणें विरेचि कीं उरावया ।
कारण कायी ? ॥१३८०॥
तैसें सर्वत्र मातें भजतां ।
सर्व मी होतां अहंता ।
निःशेष जाऊनि तत्वता ।
मीचि होसी ॥१३८१॥
एवं माझिये प्राप्तीवरी ।
कर्मालागोनि अवधारीं ।
दाविली तुज उजरी ।
उपायांची ॥१३८२॥
जे आधीं तंव पंडुसुता ।
सर्व कर्में मज अर्पितां ।
सर्वत्र प्रसन्नता ।
लाहिजे माझी ॥१३८३॥
पाठीं माझ्या इये प्रसादीं ।
माझें ज्ञान जाय सिद्धी ।
तेणें मिसळिजे त्रिशुद्धी ।
स्वरूपीं माझ्या ॥१३८४॥
मग पार्था तिये ठायीं ।
साध्य साधन होय नाहीं ।
किंबहुना तुज कांहीं ।
उरेचि ना ॥१३८५॥
तरी सर्व कर्में आपलीं ।
तुवां सर्वदा मज अर्पिलीं ।
तेणें प्रसन्नता लाधली ।
आजि हे माझी ॥१३८६॥
म्हणौनि येणें प्रसादबळें ।
नव्हे झुंजाचेनि आडळें ।
न ठाकेचि येकवेळे ।
भाळलों तुज ॥१३८७॥
जेणें सप्रपंच अज्ञान जाये ।
एकु मी गोचरु होये ।
तें उपपत्तीचेनि उपायें ।
गीतारूप हें ॥१३८८॥
मियां ज्ञान तुज आपुलें ।
नानापरी उपदेशिलें ।
येणें अज्ञानजात सांडी वियालें ।
धर्माधर्म जें ॥१३८९॥
सर्वधर्मान्परित्यज्य
मामेकं शरणं व्रज ।
अहं त्वां सर्वपापेभ्यो
मोक्ष्ययिष्यामि मा शुचः ॥६६॥
आशा जैसी दुःखातें ।
व्यालीं निंदा दुरितें ।
हे असो जैसें दैन्यातें ।
दुर्भगत्व ॥१३९०॥
तैसें स्वर्गनरकसूचक ।
अज्ञान व्यालें धर्मादिक ।
तें सांडूनि घालीं अशेख ।
ज्ञानें येणें ॥१३९१॥
हातीं घेऊन तो दोरु ।
सांडिजे जैसा सर्पाकारु ।
कां निद्रात्यागें घराचारु ।
स्वप्नींचा जैसा ॥१३९२॥
नाना सांडिलेनि कवळें ।
चंद्रींचें धुये पिंवळें ।
व्याधित्यागें कडुवाळें ।
पण मुखाचें ॥१३९३॥
अगा दिवसा पाठीं देउनी ।
मृगजळ घापे त्यजुनी ।
कां काष्ठत्यागें वन्ही ।
त्यजिजे जैसा ॥१३९४॥
तैसें धर्माधर्माचें टवाळ ।
दावी अज्ञान जें कां मूळ ।
तें त्यजूनि त्यजीं सकळ ।
धर्मजात ॥१३९५॥
मग अज्ञान निमालिया ।
मीचि येकु असे अपैसया ।
सनिद्र स्वप्न गेलया ।
आपणपें जैसें ॥१३९६॥
तैसा मी एकवांचूनि कांहीं ।
मग भिन्नाभिन्न आन नाहीं ।
सोऽहंबोधें तयाच्या ठायीं ।
अनन्यु होय ॥१३९७॥
पैंं आपुलेनि भेदेंविण ।
माझें जाणिजे जें एकपण ।
तयाचि नांव शरण ।
मज येएणें गा ॥१३९८॥
जैसें घटाचेनि नाशें ।
गगनीं गगन प्रवेशे ।
मज शरण येणें तैसें ।
ऐक्य करी ॥१३९९॥
सुवर्णमणि सोनया ।
ये कल्लोळु जैसा पाणिया ।
तैसा मज धनंजया ।
शरण ये तूं ॥१४००॥
वांचूनि सागराच्या पोटीं ।
वडवानळु शरण आला किरीटी ।
जाळूनि ठाके तया गोठी ।
वाळूनि दे पां ॥१४०१॥
मजही शरण रिघिजे ।
आणि जीवत्वेंचि असिजे ।
धिग बोली यिया न लजे ।
प्रज्ञा केवीं ॥१४०२॥
अगा प्राकृताही राया ।
आंगीं पडे जें धनंजया ।
तें दासिरूंहि कीं तया ।
समान होय ॥१४०३॥
मा मी विश्वेश्वरु भेटे ।
आणि जीवग्रंथी न सुटे ।
हे बोल नको वोखटें ।
कानीं लॐ ॥१४०४॥
म्हणौनि मी होऊनि मातें ।
सेवणें आहे आयितें ।
तें करीं हातां येतें ।
ज्ञानें येणें ॥१४०५॥
मग ताकौनियां काढिलें ।
लोणी मागौतें ताकीं घातलें ।
परी न घेपेचि कांहींं केलें ।
तेणें जेवीं ॥१४०६॥
तैसें अद्वयत्वें मज ।
शरण रिघालिया तुज ।
धर्माधर्म हे सहज ।
लागतील ना ॥१४०७॥
लोह उभें खाय माती ।
तें परीसाचिये संगतीं ।
सोनें जालया पुढती ।
न शिविजे मळें ॥१४०८॥
हें असो काष्ठापासोनि ।
मथूनि घेतलिया वन्ही ।
मग काष्ठेंही कोंडोनी ।
न ठके जैसा ॥१४०९॥
अर्जुना काय दिनकरु ।
देखत आहे अंधारु ।
कीं प्रबोधीं होय गोचरु ।
स्वप्नभ्रमु ॥१४१०॥
तैसें मजसी येकवटलेया ।
मी सर्वरूप वांचूनियां ।
आन कांहीं उरावया ।
कारण असे ? ॥१४११॥
म्हणौनि तयाचें कांहीं ।
चिंतीं न आपुल्या ठायीं ।
तुझें पापपुण्य पाहीं ।
मीचि होईन ॥१४१२॥
तेथ सर्वबंधलक्षणें ।
पापें उरावें दुजेपणें ।
तें माझ्या बोधीं वायाणें ।
होऊनि जाईल ॥१४१३॥
जळीं पडिलिया लवणा ।
सर्वही जळ होईल विचक्षणा ।
तुज मी अनन्यशरणा ।
होईन तैसा ॥१४१४॥
येतुलेनि आपैसया ।
सुटलाचि आहसी धनंजया ।
घेईं मज प्रकाशोनियां ।
सोडवीन तूंतें ॥१४१५॥
याकारणें पुढती ।
हे आधी न वाहे चित्तीं ।
मज एकासि ये सुमती ।
जाणोनि शरण ॥१४१६॥
ऐसें सर्वरूपरूपसें ।
सर्वदृष्टिडोळसें ।
सर्वदेशनिवासें ।
बोलिलें श्रीकृष्णें ॥१४१७॥
मग सांवळा सकंकणु ।
बाहु पसरोनि दक्षिणु ।
आलिंगिला स्वशरणु ।
भक्तराजु तो ॥१४१८॥
न पवतां जयातें ।
काखे सूनि बुद्धीतें ।
बोंलणें मागौतें ।
वोसरलें ॥१४१९॥
ऐसें जें कांहीं येक ।
बोला बुद्धीसिही अटक ।
तें द्यावया मिष ।
खेवाचें केलें ॥१४२०॥
हृदया हृदय येक जाले ।
ये हृदयींचें ते हृदयीं घातलें ।
द्वैत न मोडितां केलें ।
आपणाऐसें अर्जुना ॥१४२१॥
दीपें दीप लाविला ।
तैसा परीष्वंगु तो जाला ।
द्वैत न मोडितां केला ।
आपणपें पार्थुं ॥१४२२॥
तेव्हां सुखाचा मग तया ।
पूरु आला जो धनंजया ।
तेथ वाडु तऱ्हीं बुडोनियां ।
ठेला देवो ॥१४२३॥
सिंधु सिंधूतें पावों जाये ।
तें पावणें ठाके दुणा होये ।
वरी रिगे पुरवणिये ।
आकाशही ॥१४२४॥
तैसें तयां दोघांचें मिळणें ।
दोघां नावरे जाणावें कवणें ।
किंबहुना श्रीनारायणें ।
विश्व कोंदलें ॥१४२५॥
एवं वेदाचें मूळसूत्र ।
सर्वाधिकारैकपवित्र ।
श्रीकृष्णें गीताशास्त्र ।
प्रकट केलें ॥१४२६॥
येथ गीता मूळ वेदां ।
ऐसें केवीं पां आलें बोधा ।
हें म्हणाल तरी प्रसिद्धा ।
उपपत्ति सांगों ॥१४२७॥
तरी जयाच्या निःश्वासीं ।
जन्म झाले वेदराशी ।
तो सत्यप्रतिज्ञ पैजेसीं ।
बोलला स्वमुखें ॥१४२८॥
म्हणौनि वेदां मूळभूत ।
गीता म्हणों हें होय उचित ।
आणिकही येकी येथ ।
उपपत्ति असे ॥१४२९॥
जें न नशतु स्वरूपें ।
जयाचा विस्तारु जेथ लपे ।
तें तयांचें म्हणिपे ।
बीज जगीं ॥१४३०॥
तरी कांडत्रयात्मकु ।
शब्दराशी अशेखु ।
गीतेमाजीं असे रुखु ।
बीजीं जैसा ॥१४३१॥
म्हणौनि वेदांचें बीज ।
श्रीगीता होय हें मज ।
गमे आणि सहज ।
दिसतही आहे ॥१४३२॥
जे वेदांचे तिन्ही भाग ।
गीते उमटले असती चांग ।
भूषणरत्नीं सर्वांग ।
शोभलें जैसें ॥१४३३॥
तियेचि कर्मादिकें तिन्ही ।
कांडें कोणकोणे स्थानीं ।
गीते आहाति तें नयनीं ।
दाखऊं आईक ॥१४३४॥
तरी पहिला जो अध्यावो ।
तो शास्त्रप्रवृत्तिप्रस्तावो ।
द्वितीयीं साङ्ख्यसद्भावो ।
प्रकाशिला ॥१४३५॥
मोक्षदानीं स्वतंत्र ।
ज्ञानप्रधान हें शास्त्र ।
येतुलालें दुजीं सूत्र ।
उभारिलें ॥१४३६॥
मग अज्ञानें बांधलेयां ।
मोक्षपदीं बैसावया ।
साधनारंभु तो तृतीया ।
ध्यायीं बोलिला ॥ १४३७॥
जे देहाभिमान बंधें ।
सांडूनि काम्यनिषिद्धें ।
विहित परी अप्रमादें ।
अनुष्ठावें ॥१४३८॥
ऐसेनि सद्भावें कर्म करावें ।
हा तिजा अध्यावो जो देवें ।
निर्णय केला तें जाणावें ।
कर्मकांड येथ ॥१४३९॥
आणि तेंचि नित्यादिक ।
अज्ञानाचें आवश्यक ।
आचरतां मोंचक ।
केवीं होय पां ॥१४४०॥
ऐसी अपेक्षा जालिया ।
बद्ध मुमुक्षुते आलिया ।
देवें ब्रह्मार्पणत्वें क्रिया ।
सांगितली ॥१४४१॥
जे देहवाचामानसें ।
विहित निपजे जें जैसें ।
तें एक ईश्वरोद्देशें ।
कीजे म्हणितलें ॥१४४२॥
हेंचि ईश्वरीं कर्मयोगें ।
भजनकथनाचें खागें ।
आदरिलें शेषभागें ।
चतुर्थाचेनी ॥१४४३॥
तें विश्वरूप अकरावा ।
अध्यावो संपे जंव आघवा ।
तंव कर्में ईशु भजावा ।
हें जें बोलिलें ॥१४४४॥
तें अष्टाध्यायीं उघड ।
जाण येथें देवताकांड ।
शास्त्र सांगतसे आड ।
मोडूनि बोलें ॥१४४५॥
आणि तेणेंचि ईशप्रसादें ।
श्रीगुरुसंप्रदायलब्धें ।
साच ज्ञान उद्बोधे ।
कोंवळें जें ॥१४४६॥
तें अद्वेष्टादिप्रभृतिकीं ।
अथवा अमानित्वादिकीं ।
वाढविजे म्हणौनि लेखी ।
बारावा गणूं ॥१४४७॥
तो बारावा अध्याय आदी ।
आणि पंधरावा अवधी ।
ज्ञानफळपाकसिद्धी ।
निरूपणासीं ॥१४४८॥
म्हणौनि चहूंही इहीं ।
ऊर्ध्वमूळांतीं अध्यायीं ।
ज्ञानकांड ये ठायीं ।
निरूपिजे ॥१४४९॥
एवं कांडत्रयनिरूपणी ।
श्रुतीचि हे कोडिसवाणी ।
गीतापद्यरत्नांचीं लेणीं ।
लेयिली आहे ॥१४५०॥
हें असो कांडत्रयात्मक ।
श्रुति मोक्षरूप फळ येक ।
बोभावे जें आवश्यक ।
ठाकावें म्हणौनि ॥१४५१॥
तयाचेनि साधन ज्ञानेंसीं ।
वैर करी जो प्रतिदिवशीं ।
तो अज्ञानवर्ग षोडशीं ।
प्रतिपादिजे ॥१४५२॥
तोचि शास्त्राचा बोळावा ।
घेवोनि वैरी जिणावा ।
हा निरोपु तो सतरावा ।
अध्याय येथ ॥१४५३॥
ऐसा प्रथमालागोनि ।
सतरावा लाणी करूनी ।
आत्मनिश्वास विवरूनी ।
दाविला देवें ॥१४५४॥
तया अर्थजातां अशेषां ।
केला तात्पर्याचा आवांका ।
तो हा अठरावा देखा ।
कलशाध्यायो ॥१४५५॥
एवं सकळसंख्यासिद्धु ।
श्रीभागवद्गीता प्रबंधु ।
हा औदार्यें आगळा वेदु ।
मूर्तु जाण ॥१४५६॥
वेदु संपन्नु होय ठाईं ।
परी कृपणु ऐसा आनु नाहीं ।
जे कानीं लागला तिहीं ।
वर्णांच्याचि ॥१४५७॥
येरां भवव्याथा ठेलियां ।
स्त्रीशूद्रादिकां प्राणियां ।
अनवसरू मांडूनियां ।
राहिला आहे ॥१४५८॥
तरी मज पाहतां तें मागील उणें ।
फेडावया गीतापणें ।
वेदु वेठला भलतेणें ।
सेव्य होआवया ॥१४५९॥
ना हे अर्थु रिगोनि मनीं ।
श्रवणें लागोनि कानीं ।
जपमिषें वदनीं ।
वसोनियां ॥१४६०॥
ये गीतेचा पाठु जो जाणे ।
तयाचेनि सांगातीपणें ।
गीता लिहोनि वाहाणें ।
पुस्तकमिषें ॥१४६१॥
ऐसैसा मिसकटां ।
संसाराचा चोहटा ।
गवादी घालीत चोखटा ।
मोक्षसुखाची ॥१४६२॥
परी आकाशीं वसावया ।
पृथ्वीवरी बैसावया ।
रविदीप्ति राहाटावया ।
आवारु नभ ॥१४६३॥
तेवीं उत्तम अधम ऐसें ।
सेवितां कवणातेंही न पुसे ।
कैवल्यदानें सरिसें ।
निववीत जगा ॥१४६४॥
यालागीं मागिली कुटी ।
भ्याला वेदु गीतेच्या पोटीं ।
रिगाला आतां गोमटी ।
कीर्ति पातला ॥१४६५॥
म्हणौनि वेदाची सुसेव्यता ।
ते हे मूर्त जाण श्रीगीता ।
श्रीकृष्णें पंडुसुता ।
उपदेशिली ॥१४६६॥
परी वत्साचेनि वोरसें ।
दुभतें होय घरोद्देशें ।
जालें पांडवाचेनि मिषें ।
जगदुद्धरण ॥१४६७॥
चातकाचियें कणवें ।
मेघु पाणियेसिं धांवे ।
तेथ चराचर आघवें ।
निवालें जेवीं ॥१४६८॥
कां अनन्यगतिकमळा ।
लागीं सूर्य ये वेळोवेळां ।
कीं सुखिया होईजे डोळां ।
त्रिभुवनींचा ॥१४६९॥
तैसें अर्जुनाचेनि व्याजें ।
गीता प्रकाशूनि श्रीराजें ।
संसारायेवढें थोर ओझें ।
फेडिलें जगाचें ॥१४७०॥
सर्वशास्त्ररत्नदीप्ती ।
उजळिता हा त्रिजगतीं ।
सूर्यु नव्हें लक्ष्मीपती ।
वक्त्राकाशींचा ॥१४७१॥
बाप कुळ तें पवित्र ।
जेथिंचा पार्थु या ज्ञाना पात्र ।
जेणें गीता केलें शास्त्र ।
आवारु जगा ॥१४७२॥
हें असो मग तेणें ।
सद्गुरु श्रीकृष्णें ।
पार्थाचें मिसळणें ।
आणिलें द्वैता ॥१४७३॥
पाठीं म्हणतसे पांडवा ।
शास्त्र हें मानलें कीं जीवा ।
तेथ येरु म्हणे देवा ।
आपुलिया कृपा ॥१४७४॥
तरी निधान जोडावया ।
भाग्य घडे गा धनंजया ।
परी जोडिलें भोगावया ।
विपायें होय ॥१४७५॥
पैं क्षीरसागरायेवढें ।
अविरजी दुधाचें भांडें ।
सुरां असुरां केवढें ।
मथितां जालें ॥१४७६॥
तें सायासही फळा आलें ।
जें अमृतही डोळां देखिलें ।
परी वरिचिली चुकलें ।
जतनेतें ॥१४७७॥
तेथ अमरत्वा वोगरिलें ।
तें मरणाचिलागीं जालें ।
भोगों नेणतां जोडलें ।
ऐसें आहे ॥१४७८॥
नहुषु स्वर्गाधिपति जाहला ।
परी राहाटीं भांबावला ।
तो भुजंगत्व पावला ।
नेणसी कायी ? ॥१४७९॥
म्हणौनि बहुत पुण्य तुवां ।
केलें तेणें धनंजया ।
आजि शास्त्रराजा इया ।
जालासि विषयो ॥१४८०॥
तरी ययाचि शास्त्राचेनि ।
संप्रदायें पांघुरौनि ।
शास्त्रार्थ हा निकेनि ।
अनुष्ठीं हो ॥१४८१॥
येऱ्हवीं अमृतमंथना ।
सारिखें होईल अर्जुना ।
जरी रिघसी अनुष्ठाना ।
संप्रदायेंवीण ॥१४८२॥
गाय धड जोडे गोमटी ।
ते तैंचि पिवों ये किरीटी ।
जैं जाणिजे हातवटी ।
सांजवणीची ॥१४८३॥
तैसा श्रीगुरु प्रसन्न होये ।
शिष्य विद्याही कीर लाहे ।
परी ते फळे संप्रदायें ।
उपासिलिया ॥१४८४॥
म्हणौनि शास्त्रीं जो इये ।
उचितु संप्रदायो आहे ।
तो ऐक आतां बहुवें ।
आदरेंसीं ॥१४८५॥
इदं ते नातपस्काय
नाभक्ताय कदाचन ।
न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च
मां योऽभ्यसूयति ॥६७॥
तरी तुवां हें जें पार्था ।
गीताशास्त्र लाधलें आस्था ।
तें तपोहीना सर्वथा ।
सांगावें ना हो ॥ १४८६॥
अथवा तापसुही जाला ।
परी गुरूभक्तीं जो ढिला ।
तो वेदीं अंत्यजु वाळिळा ।
तैसा वाळीं ॥१४८७॥
नातरी पुरोडाशु जैसा ।
न घापे वृद्ध तरी वायसा ।
गीता नेदी तैसी तापसा ।
गुरुभक्तिहीना ॥१४८८॥
कां तपही जोडे देहीं ।
भजे गुरुदेवांच्या ठायीं ।
परी आकर्णनीं नाहीं ।
चाड जरी ॥१४८९॥
तरी मागील दोन्हीं आंगीं ।
उत्तम होय कीर जगीं ।
परी या श्रवणालागीं ।
योग्यु नोहे ॥१४९०॥
मुक्ताफळ भलतैसें ।
हो परी मुख नसे ।
तंव गुण प्रवेशे ।
तेथ कायी ? ॥१४९१॥
सागरु गंभीरु होये ।
हें कोण ना म्हणत आहे ।
परी वृष्टि वायां जाये ।
जाली तेथ ॥१४९२॥
धालिया दिव्यान्न सुवावें ।
मग जें वायां धाडावें ।
तें आर्तीं कां न करावें ।
उदारपण ॥१४९३॥
म्हणौनि योग्य भलतैसें ।
होतु परी चाड नसे ।
तरी झणें वानिवसें ।
देसी हें तयां ॥१४९४॥
रूपाचा सुजाणु डोळा ।
वोढवूं ये कायि परिमळा ? ।
जेथ जें माने ते फळा ।
तेथचि ते गा ॥१४९५॥
म्हणौनि तपी भक्ति ।
पाहावे ते सुभद्रापती ।
परी शास्त्रश्रवणीं अनासक्ती ।
वाळावेचि ते ॥१४९६॥
नातरी तपभक्ति ।
होऊनि श्रवणीं आर्ति ।
आथी ऐसीही आयती ।
देखसी जरी ॥१४९७॥
तरी गीताशास्त्रनिर्मिता ।
जो मी सकळलोकशास्ता ।
तया मातें सामान्यता ।
बोलेल जो ॥१४९८॥
माझ्या सज्जनेंसिं मातें ।
पैशुन्याचेनि हातें ।
येक आहाती तयांतें ।
योग्य न म्हण ॥१४९९॥
तयांची येर आघवी ।
सामग्री ऐसी जाणावी ।
दीपेंवीण ठाणदिवी ।
रात्रीची जैसी ॥१५००॥
अंग गोरें आणि तरुणें ।
वरी लेईलें आहे लेणें ।
परी येकलेनि प्राणें ।
सांडिलें जेवीं ॥१५०१॥
सोनयाचें सुंदर ।
निर्वाळिलें होय घर ।
परी सर्पांगना द्वार ।
रुंधलें आहे ॥१५०२॥
निपजे दिव्यान्न चोखट ।
परी माजीं काळकूट ।
असो मैत्री कपट ।
गर्भिणी जैसी ॥१५०३॥
तैसी तपभक्तिमेधा ।
तयाची जाण प्रबुद्धा ।
जो माझयांची कां निंदा ।
माझीचि करी ॥१५०४॥
याकारणें धनंजया ।
तो भक्तु मेधावीं तपिया ।
तरी नको बापा इया ।
शास्त्रा आतळों देवों ॥१५०५॥
काय बहु बोलों निंदका ।
योग्य स्रष्टयाहीसारिखा ।
गीता हे कवतिका ।
लागींही नेदीं ॥१५०६॥
म्हणौनि तपाचा धनुर्धरा ।
तळीं दाटोनि गाडोरा ।
वरी गुरुभक्तीचा पुरा ।
प्रासादु जो जाला ॥१५०७॥
आणि श्रवणेच्छेचा पुढां ।
दारवंटा सदा उघडा ।
वरी कलशु चोखडा ।
अनिंदारत्नांचा ॥१५०८॥
य इदं परमं गुह्यं
मद्भक्तेष्वभिधास्यति ।
भक्तिं मयि परां कृत्वा
मामेवैष्यत्यसंशयः ॥६८॥
ऐशा भक्तालयीं चोखटीं ।
गीतारत्नेश्वरु हा प्रतिष्ठीं ।
मग माझिया संवसाटी ।
तुकसी जगीं ॥१५०९॥
कां जे एकाक्षरपणेंसीं ।
त्रिमात्रकेचिये कुशीं ।
प्रणवु होतां गर्भवासीं ।
सांकडला ॥१५१०॥
तो गीतेचिया बाहाळींं ।
वेदबीज गेलें पाहाळीँ ।
कीं गायत्री फुलींफळीं ।
श्लोकांच्या आली ॥१५११॥
ते हे मंत्ररहय गीता ।
मेळवी जो माझिया भक्ता ।
अनन्यजीवना माता ।
बाळका जैसी ॥१५१२॥
तैसी भक्तां गीतेसीं ।
भेटी करी जो आदरेंसीं ।
तो देहापाठीं मजसीं ।
येकचि होय ॥१५१३॥
न च तस्मान्मनुष्येषु
कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः ।
भविता न च मे
तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि ॥६९॥
आणि देहाचेंही लेणें ।
लेऊनि वेगळेपणें ।
असे तंव जीवेंप्राणें ।
तोचि पढिये ॥१५१४॥
ज्ञानियां कर्मठां तापसां ।
यया खुणेचिया माणुसां ।
माजीं तो येकु गा जैसा ।
पढिये मज ॥१५१५॥
तैसा भूतळीं आघवा ।
आन न देखे पांडवा ।
जो गीता सांगें मेळावा ।
भक्तजनांचा ॥१५१६॥
मज ईश्वराचेनि लोभें ।
हे गीता पढतां अक्षोभें ।
जो मंडन होय सभे ।
संतांचिये ॥१५१७॥
नेत्रपल्लवीं रोमांचितु ।
मंदानिळें कांपवितु ।
आमोदजळें वोलवितु ।
फुलांचे डोळें ॥१५१८॥
कोकिळा कलरवाचेनि मिषें ।
सद्गद बोलवीत जैसें ।
वसंत का प्रवेशे ।
मद्भक्त आरामीं ॥१५१९॥
कां जन्माचें फळ चकोरां ।
होत जैं चंद्र ये अंबरा ।
नाना नवघन मयूरां ।
वो देत पावे ॥१५२०॥
तैसा सज्जनांच्या मेळापीं ।
गीतापद्यरत्नीं उमपीं ।
वर्षे जो माझ्या रूपीं ।
हेतु ठेऊनि ॥१५२१॥
मग तयाचेनि पाडें ।
पढियंतें मज फुडें ।
नाहींचि गा मागेंपुढें ।
न्याहाळितां ॥१५२२॥
अर्जुना हा ठायवरी ।
मी तयातें सूयें जिव्हारीं ।
जो गीतार्थाचें करी ।
परगुणें संतां ॥१५२३॥
अध्येष्यते च य इमं
धर्म्यं संवादमावयोः ।
ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः
स्यामिति मे मतिः ॥७०॥
पैं माझिया तुझिया मिळणीं ।
वाढिनली जे हे कहाणी ।
मोक्षधर्म का जिणीं ।
आलासे जेथें ॥१५२४॥
तो हा सकळार्थप्रबोधु ।
आम्हां दोघांचा संवादु ।
न करितां पदभेदु ।
पाठेंचि जो पढे ॥१५२५॥
तेणें ज्ञानानळीं प्रदीप्तीं ।
मूळ अविद्येचिया आहुती ।
तोषविला होय सुमती ।
परमात्मा मी ॥१५२६॥
घेऊनि गीतार्थ उगाणा ।
ज्ञानिये जें विचक्षणा ।
ठाकती तें गाणावाणा ।
गीतेचा तो लाहे ॥१५२७॥
गीता पाठकासि असे ।
फळ अर्थज्ञाचि सरिसें ।
गीता माउलियेसि नसे ।
जाणें तान्हें ॥१५२८॥
श्रद्धावाननसूयश्च
शृणुयादपि यो नरः ।
सोऽपि मुक्तः
शुभाँल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम् ॥७१॥
आणि सर्वमार्गीं निंदा ।
सांडूनि आस्था पैं शुद्धा ।
गीताश्रवणीं श्रद्धा ।
उभारी जो ॥१५२९॥
तयाच्या श्रवणपुटीं ।
गीतेचीं अक्षरें जंव पैठीं ।
होतीना तंव उठाउठीं ।
पळेचि पाप ॥१५३०॥
अटवियेमाजीं जैसा ।
वन्हि रिघतां सहसा ।
लंघिती का दिशा ।
वनौकें तियें ॥१५३१॥
कां उदयाचळकुळीं ।
झळकतां अंशुमाळी ।
तिमिरें अंतराळीं ।
हारपती ॥१५३२॥
तैसा कानाच्या महाद्वारीं ।
गीता गजर जेथ करी ।
तेथ सृष्टीचिये आदिवरी ।
जायचि पाप ॥१५३३॥
ऐसी जन्मवेली धुवट ।
होय पुण्यरूप चोखट ।
याहीवरी अचाट ।
लाहे फळ ॥१५३४॥
जें इये गीतेचीं अक्षरें ।
जेतुलीं कां कर्णद्वारें ।
रिघती तेतुले होती पुरे ।
अश्वमेध कीं ॥१५३५॥
म्हणौनि श्रवणें पापें जाती ।
आणि धर्म धरी उन्नती ।
तेणें स्वर्गराज संपत्ती ।
लाहेचि शेखीं ॥१५३६॥
तो पैं मज यावयालागीं ।
पहिलें पेणें करी स्वर्गीं ।
मग आवडे तंव भोगी ।
पाठीं मजचि मिळे ॥१५३७॥
ऐसी गीता धनंजया ।
ऐकतया आणि पढतया ।
फळे महानंदें मियां ।
बहु काय बोलों ॥१५३८॥
याकारणें हें असो ।
परी जयालागीं शास्त्रातिसो ।
केला तें तंव तुज पुसों ।
काज तुझें ॥१५३९॥
कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ
त्वयैकाग्रेण चेतसा ।
कच्चिदज्ञानसम्मोहः
प्रनष्टस्ते धनञ्जय ॥७२॥
तरी सांग पां पांडवा ।
हा शास्त्रसिद्धांतु आघवा ।
तुज एकचित्तें फावा ।
गेला आहे ? ॥१५४०॥
आम्हीं जैसें जया रीतीं ।
उगाणिलें कानांच्या हातीं ।
येरीं तैसेंचि तुझ्या चित्तीं ।
पेठें केलें कीं ? ॥१५४१॥
अथवा माझारीं ।
गेलें सांडीविखुरी ।
किंवा उपेक्षेवरी ।
वाळूनि सांडिलें ॥१५४२॥
जैसें आम्हीं सांगितलें ।
तैसेंचि हृदयीं फावलें ।
तरी सांग पां वहिलें ।
पुसेन तें मी ॥१५४३॥
तरी स्वाज्ञानजनितें ।
मागिलें मोहें तूतें ।
भुलविलें तो येथें ।
असे कीं नाहीं ? ॥१५४४॥
हें बहु पुसों काई ।
सांगें तूं आपल्या ठायीं ।
कर्माकर्म कांहीं ।
देखतासी ? ॥१५४५॥
पार्थु स्वानंदैकरसें ।
विरेल ऐसा भेददशे ।
आणिला येणें मिषें ।
प्रश्नाचेनि ॥१५४६॥
पूर्णब्रह्म जाला पार्थु ।
तरी पुढील साधावया कार्यार्थु ।
मर्यादा श्रीकृष्णनाथु ।
उल्लंघों नेदी ॥१५४७॥
येऱ्हवीं आपुलें करणें ।
सर्वज्ञ काय तो नेणें ? ।
परी केलें पुसणें ।
याचि लागीं ॥१५४८॥
एवं करोनियां प्रश्न ।
नसतेंचि अर्जुनपण ।
आणूनियां जालें पूर्णपण ।
तें बोलवी स्वयें ॥१५४९॥
मग क्षीराब्धीतें सांडितु ।
गगनीं पुंजु मंडितु ।
निवडे जैसा न निवडितु ।
पूर्णचंद्रु ॥१५५०॥
तैसा ब्रह्म मी हें विसरे ।
तेथ जगचि ब्रह्मत्वें भरे ।
हेंही सांडी तरी विरे ।
ब्रह्मपणही ॥१५५१॥
ऐसा मोडतु मांडतु ब्रह्में ।
तो दुःखें देहाचिये सीमे ।
मी अर्जुन येणें नामें ।
उभा ठेला ॥१५५२॥
मग कांपतां करतळीं ।
दडपूनि रोमावळी ।
पुलिका स्वेदजळीं ।
जिरऊनियां ॥१५५३॥
प्राणक्षोभें डोलतया ।
आंगा आंगचि टेंकया ।
सूनि स्तंभु चाळया ।
भुलौनियां ॥१५५४॥
नेत्रयुगुळाचेनि वोतें ।
आनंदामृताचें भरितें ।
वोसंडत तें मागुतें ।
काढूनियां ॥१५५५॥
विविधा औत्सुक्यांची दाटी ।
चीप दाटत होती कंठीं ।
ते करूनियां पैठी ।
हृदयामाजीं ॥१५५६॥
वाचेचें वितुळणें ।
सांवरूनि प्राणें ।
अक्रमाचें श्वसणें ।
ठेऊनि ठायीं ॥१५५७॥
अर्जुन उवाच ।
नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा
त्वत्प्रसादान्मयाच्युत ।
स्थितोऽस्मि गतसन्देहः
करिष्ये वचनं तव ॥७३॥
मग अर्जुन म्हणे काय देवो ॥
पुसताति आवडे मोहो ।
तरी तो सकुटुंब गेला जी ठावो ।
घेऊनि आपला ॥१५५८॥
पासीं येऊनि दिनकरें ।
डोळ्यातें अंधारें ।
पुसिजे हें कायि सरे ।
कोणे गांवीं ? ॥१५५९॥
तैसा तूं श्रीकृष्णराया ।
आमुचिया डोळयां ।
गोचर हेंचि कायिसया ।
न पुरे तंव ॥१५६०॥
वरी लोभें मायेपासूनी ।
तें सांगसी तोंड भरूनी ।
जें कायिसेनिही करूनी ।
जाणूं नये ॥१५६१॥
आतां मोह असे कीं नाहीं ।
हें ऐसें जी पुससी काई ।
कृतकृत्य जाहलों पाहीं ।
तुझेपणें ॥१५६२॥
गुंतलों होतों अर्जुनगुणें ।
तो मुक्त जालों तुझेपणें ।
आतां पुसणें सांगणें ।
दोन्ही नाहीं ॥१५६३॥
मी तुझेनि प्रसादें ।
लाधलेनि आत्मबोधें ।
मोहाचे तया कांदे ।
नेदीच उरों ॥१५६४॥
आतां करणें कां न करणें ।
हें जेणें उठी दुजेपणें ।
तें तूं वांचूनि नेणें ।
सर्वत्र गा ॥१५६५॥
ये विषयीं माझ्या ठायीं ।
संदेहाचे नुरेचि कांहीं ।
त्रिशुद्धि कर्म जेथ नाहीं ।
तें मी जालों ॥१५६६॥
तुझेनि मज मी पावोनी ।
कर्तव्य गेलें निपटूनी ।
परी आज्ञा तुझी वांचोनि ।
आन नाहीं प्रभो ॥१५६७॥
कां जें दृश्य दृश्यातें नाशी ।
जें दुजें द्वैतातें ग्रासी ।
जें एक परी सर्वदेशीं ।
वसवी सदा ॥१५६८॥
जयाचेनि संबंधें बंधु फिटे ।
जयाचिया आशा आस तुटे ।
जें भेटलया सर्व भेटे ।
आपणपांचि ॥१५६९॥
तें तूं गुरुलिंग जी माझें ।
जें येकलेपणींचें विरजें ।
जयालागीं वोलांडिजे ।
अद्वैतबोधु ॥१५७०॥
आपणचि होऊनि ब्रह्म ।
सारिजे कृत्याकृत्यांचें काम ।
मग कीजे का निःसीम ।
सेवा जयाची ॥१५७१॥
गंगा सिंधू सेवूं गेली ।
पावतांचि समुद्र जाली ।
तेवीं भक्तां सेल दिधली ।
निजपदाची ॥१५७२॥
तो तूं माझा जी निरुपचारु ।
श्रीकृष्णा सेव्य सद्गुरु ।
मा ब्रह्मतेचा उपकारु ।
हाचि मानीं ॥१५७३॥
जें मज तुम्हां आड ।
होतें भेदाचें कवाड ।
तें फेडोनि केलें गोड ।
सेवासुख ॥१५७४॥
तरी आतां तुझी आज्ञा ।
सकळ देवाधिदेवराज्ञा ।
करीन देईं अनुज्ञा ।
भलतियेविषयीं ॥१५७५॥
यया अर्जुनाचिया बोला ।
देवो नाचे सुखें भुलला ।
म्हणे विश्वफळा जाला ।
फळ हा मज ॥१५७६॥
उणेनि उमचला सुधाकरु ।
देखुनी आपला कुमरु ।
मर्यादा क्षीरसागरु ।
विसरेचिना ? ॥१५७७॥
ऐसे संवादाचिया बहुलां ।
लग्न दोघांचियां आंतुला ।
लागलें देखोनि जाला ।
निर्भरु संजयो ॥१५७८॥
तेणें म्हणतसे संजयो ।
बाप कृपानिधी रावो ।
तो आपुला मनोभावो ।
अर्जुनेंसी केला ॥१५७९ ॥
तेणें उचंबळलेपणें ।
संजय धृतराष्ट्रातें म्हणे ।
जी कैसे बादरायणें ।
रक्षिलों दोघे ? ॥१५८०॥
आजि तुमतें अवधारा ।
नाहीं चर्मचक्षूही संसारा ।
कीं ज्ञानदृष्टिव्यवहारा
आणिलेती ॥१५८१॥
आणि रथींचिये राहाटी ।
घेई जो घोडेयासाठीं ।
तया आम्हां या गोष्टी ।
गोचरा होती ॥१५८२॥
वरी जुंझाचें निर्वाण ।
मांडलें असे दारुण ।
दोहीं हारीं आपण ।
हारपिजे जैसें ॥१५८३॥
येवढा जिये सांकडां ।
कैसा अनुग्रहो पैं गाढा ।
जे ब्रह्मानंदु उघडा ।
भोगवीतसे ॥१५८४॥
ऐसें संजय बोलिला ।
परी न द्रवे येरु उगला ।
चंद्रकिरणीं शिवतला ।
पाषाणु जैसा ॥१५८५॥
हे देखोनि तयाची दशा ।
मग करीचिना सरिसा ।
परी सुखें जाला पिसा ।
बोलतसे ॥१५८६॥
भुलविला हर्षवेगें ।
म्हणौनि धृतराष्ट्रा सांगे ।
येऱ्हवीं नव्हे तयाजोगें ।
हें कीर जाणें ॥१५८७॥
सञ्जय उवाच ।
इत्यहं वासुदेवस्य
पार्थस्य च महात्मनः ।
संवादमिममश्रौषमद्भुतं
रोमहर्षणम् ॥७४॥
मग म्हणे पैं कुरुराजा ।
ऐसा बंधुपुत्र तो तुझा ।
बोलिला तें अधोक्षजा ।
गोड जालें ॥१५८८॥
अगा पूर्वापर सागर ।
ययां नामसीचि सिनार ।
येर आघवें तें नीर ।
एक जैसें ॥१५८९॥
तैसा श्रीकृष्ण पार्थ ऐसें ।
हें आंगाचिपासीं दिसे ।
मग संवादीं जी नसे ।
कांहींचि भेदु ॥१५९० ॥
पैं दर्पणाहूनि चोखें ।
दोन्ही होती सन्मुखें ।
तेथ येरी येर देखे ।
आपणपें जैसें ॥१५९१॥
तैसा देवेसीं पंडुसुतु ।
आपणपें देवीं देखतु ।
पांडवेंसीं देखे अनंतु ।
आपणपें पार्थीं ॥१५९२॥
देव देवो भक्तालागीं ।
जिये विवरूनि देखे आंगीं ।
येरु तियेचेही भागीं ।
दोन्ही देखे ॥१५९३॥
आणिक कांहींच नाहीं ।
म्हणौनि करिती काई ।
दोघे येकपणें पाहीं ।
नांदताती ॥१५९४॥
आतां भेदु जरी मोडे ।
तरी प्रश्नोत्तर कां घडे ? ।
ना भेदुचि तरी जोडे ।
संवादसुख कां ? ॥१५९५॥
ऐसें बोलतां दुजेपणें ।
संवादीं द्वैत गिळणें ।
तें ऐकिलें बोलणें ।
दोघांचें मियां ॥१५९६॥
उटूनि दोन्ही आरिसे ।
वोडविलीया सरिसे ।
कोण कोणा पाहातसे ।
कल्पावें पां ? ॥१५९७॥
कां दीपासन्मुखु ।
ठेविलया दीपकु ।
कोण कोणा अर्थिकु ।
कोण जाणें ॥१५९८॥
नाना अर्कापुढें अर्कु ।
उदयलिया आणिकु ।
कोण म्हणे प्रकाशकु ।
प्रकाश्य कवण ? ॥१५९९॥
हें निर्धारूं जातां फुडें ।
निर्धारासि ठक पडे ।
ते दोघे जाले एवढे ।
संवादें सरिसे ॥१६००॥
जी मिळतां दोन्ही उदकें ।
माजी लवण वारूं ठाके ।
कीं तयासींही निमिखें ।
तेंचि होय ॥१६०१॥
तैसे श्रीकृष्ण अर्जुन दोन्ही ।
संवादले तें मनीं ।
धरितां मजही वानी ।
तेंचि होतसे ॥१६०२॥
ऐसें म्हणे ना मोटकें ।
तंव हिरोनि सात्विकें ।
आठव नेला नेणों कें ।
संजयपणाचा ॥१६०३॥
रोमांच जंव फरके ।
तंव तंव आंग सुरके ।
स्तंभ स्वेदांतें जिंके ।
एकला कंपु ॥१६०४॥
अद्वयानंदस्पर्शें ।
दिठी रसमय जाली असे ।
ते अश्रु नव्हती जैसें ।
द्रवत्वचि ॥१६०५॥
नेणों काय न माय पोटीं ।
नेणों काय गुंफे कंठीं ।
वागर्था पडत मिठी ।
उससांचिया ॥१६०६॥
किंबहुना सात्विकां आठां ।
चाचरु मांडतां उमेठा ।
संजयो जालासे चोहटां ।
संवादसुखाचा ॥१६०७॥
तया सुखाची ऐसी जाती ।
जे आपणचि धरी शांती ।
मग पुढती देहस्मृती ।
लाधली तेणें ॥१६०८॥
व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्गुह्यमहं
परम् ।
योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयतः
स्वयम् ॥७५॥
तेव्हां बैसतेनि आनंदें ।
म्हणे जी जें उपनिषदें ।
नेणती तें व्यासप्रसादें ।
ऐकिलें मियां ॥१६०९॥
ऐकतांचि ते गोठी ।
ब्रह्मत्वाची पडिली मिठी ।
मीतूंपणेंसीं दृष्टी ।
विरोनि गेली ॥१६१०॥
हे आघवेचि का योग ।
जया ठाया येती मार्ग ।
तयाचें वाक्य सवंग ।
केलें मज व्यासें ॥१६११॥
अहो अर्जुनाचेनि मिषें ।
आपणपेंचि दुजें ऐसें ।
नटोनि आपणया उद्देशें ।
बोलिलें जें देव ॥१६१२॥
तेथ कीं माझें श्रोत्र ।
पाटाचें जालें जी पात्र ।
काय वानूं स्वतंत्र ।
सामर्थ्य श्रीगुरुचें ॥१६१३॥
राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य
संवादमिममद्भुतम् ।
केशवार्जुनयोः पुण्यं
हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ॥७६॥
राया हें बोलतां विस्मित होये ।
तेणेंचि मोडावला ठाये ।
रत्नीं कीं रत्नकिळा ये ।
झांकोळित जैसी ॥१६१४॥
हिमवंतींचीं सरोवरें ।
चंद्रोदयीं होती काश्मीरें ।
मग सूर्यागमीं माघारें ।
द्रवत्व ये ॥१६१५॥
तैसा शरीराचिया स्मृती ।
तो संवादु संजय चित्तीं ।
धरी आणि पुढती ।
तेंचि होय ॥१६१६॥
तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य
रूपमत्यद्भुतं हरेः ।
विस्मयो मे महान्
राजन्हृष्यामि च पुनः पुनः ॥७७॥
मग उठोनि म्हणे नृपा ।
श्रीहरीचिया विश्वरूपा ।
देखिलया उगा कां पां ।
असों लाहसी ? ॥१६१७॥
न देखणेनि जें दिसे ।
नाहींपणेंचि जें असे ।
विसरें आठवे तें कैसें ।
चुकऊं आतां ॥१६१८॥
देखोनि चमत्कारु ।
कीजे तो नाहीं पैसारु ।
मजहीसकट महापूरु ।
नेत आहे ॥१६१९॥
ऐसा श्रीकृष्णार्जुन ।
संवाद संगमीं स्नान ।
करूनि देतसे तिळदान ।
अहंतेचें ॥१६२०॥
तेथ असंवरें आनंदें ।
अलौकिकही कांहीं स्फुंदे ।
श्रीकृष्ण म्हणे सद्गदें ।
वेळोवेळां ॥१६२१॥
या अवस्थांची कांहीं ।
कौरवांतें परी नाहीं ।
म्हणौनि रायें तें कांहीं ।
कल्पावें जंव ॥१६२२॥
तंव जाला सुखलाभु ।
आपणया करूनि स्वयंभु ।
बुझाविला अवष्टंभु ।
संजयें तेणें ॥१६२३॥
तेथ कोणी येकी अवसरी ।
होआवी ते करूनि दुरी ।
रावो म्हणे संजया परी ।
कैसी तुझी गा ? ॥१६२४॥
तेणें तूंतें येथें व्यासें ।
बैसविलें कासया उद्देशें ।
अप्रसंगामाजीं ऐसें ।
बोलसी काई ? ॥१६२५॥
रानींचें राउळा नेलिया ।
दाही दिशा मानी सुनिया ।
कां रात्री होय पाहलया ।
निशाचरां ॥१६२६॥
जो जेथिंचें गौरव नेणें ।
तयासि तें भिंगुळवाणें ।
म्हणौनि अप्रसंगु तेणें ।
म्हणावा कीं तो ॥१६२७॥
मग म्हणे सांगें प्रस्तुत ।
उदयलेंसे जें उत्कळित ।
तें कोणासि बा रे जैत ।
देईल शेखीं ? ॥१६२८॥
येऱ्हवीं विशेषें बहुतेक ।
आमुचें ऐसें मानसिक ।
जे दुर्योधनाचे अधिक ।
प्रताप सदा ॥१६२९॥
आणि येरांचेनि पाडें ।
दळही याचें देव्हडें ।
म्हणौनि जैत फुडें ।
आणील ना तें ? ॥१६३०॥
आम्हां तंव गमे ऐसें ।
मा तुझें ज्योतिष कैसें ।
तें नेणों संजया असे ।
तैसें सांग पां ॥१६३१॥
यत्र योगेश्वरः कृष्णो
यत्र पार्थो धनुर्धरः ।
तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा
नीतिर्मतिर्मम ॥७८॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे मोक्षसंन्यासयोगो
नाम अष्टादशोऽध्यायः ॥१८॥
यया बोला संजयो म्हणे ।
जी येरयेरांचें मी नेणें ।
परी आयुष्य तेथें जिणें ।
हें फुडें कीं गा ॥१६३२॥
चंद्रु तेथें चंद्रिका ।
शंभु तेथें अंबिका ।
संत तेथें विवेका ।
असणें कीं जी ॥१६३३॥
रावो तेथें कटक ।
सौजन्य तेथें सोयरीक ।
वन्हि तेथें दाहक ।
सामर्थ्य कीं ॥१६३४॥
दया तेथें धर्मु ।
धर्मु तेथें सुखागमु ।
सुखीं पुरुषोत्तमु ।
असे जैसा ॥१६३५॥
वसंत तेथें वनें ।
वन तेथें सुमनें ।
सुमनीं पालिंगनें ।
सारंगांचीं ॥१६३६॥
गुरु तेथ ज्ञान ।
ज्ञानीं आत्मदर्शन ।
दर्शनीं समाधान ।
आथी जैसें ॥१६३७॥
भाग्य तेथ विलासु ।
सुख तेथ उल्लासु ।
हें असो तेथ प्रकाशु ।
सूर्य जेथें ॥१६३८॥
तैसे सकल पुरुषार्थ ।
जेणें स्वामी कां सनाथ ।
तो श्रीकृष्ण रावो जेथ ।
तेथ लक्ष्मी ॥१६३९॥
आणि आपुलेनि कांतेंसीं ।
ते जगदंबा जयापासीं ।
अणिमादिकीं काय दासी ।
नव्हती तयातें ? ॥१६४०॥
कृष्ण विजयस्वरूप निजांगें ।
तो राहिला असे जेणें भागें ।
तैं जयो लागवेगें ।
तेथेंचि आहे ॥१६४१॥
विजयो नामें अर्जुन विख्यातु ।
विजयस्वरूप श्रीकृष्णनाथु ।
श्रियेसीं विजय निश्चितु ।
तेथेंचि असे ॥१६४२॥
तयाचिये देशींच्या झाडीं ।
कल्पतरूतें होडी ।
न जिणावें कां येवढीं ।
मायबापें असतां ? ॥१६४३॥
ते पाषाणही आघवें ।
चिंतारत्नें कां नोहावे ? ।
तिये भूमिके कां न यावें ।
सुवर्णत्व ? ॥१६४४॥
तयाचिया गांवींचिया ।
नदी अमृतें वाहाविया ।
नवल कायि राया ।
विचारीं पां ॥१६४५॥
तयाचे बिसाट शब्द ।
सुखें म्हणों येती वेद ।
सदेह सच्चिदानंद ।
कां न व्हावे ते ? ॥१६४६॥
पैं स्वर्गापवर्ग दोन्ही ।
इयें पदें जया अधीनीं ।
तो श्रीकृष्ण बाप जननी ।
कमळा जया ॥१६४७॥
म्हणौनि जिया बाहीं उभा ।
तो लक्ष्मीयेचा वल्लभा ।
तेथें सर्वसिद्धी स्वयंभा ।
येर मी नेणें ॥१६४८॥
आणि समुद्राचा मेघु ।
उपयोगें तयाहूनि चांगु ।
तैसा पार्थीं आजि लागु ।
आहे तये ॥१६४९॥
कनकत्वदीक्षागुरू ।
लोहा परिसु होय कीरू ।
परी जगा पोसिता व्यवहारु ।
तेंचि जाणें ॥१६५०॥
येथ गुरुत्वा येतसे उणें ।
ऐसें झणें कोण्ही म्हणे ।
वन्हि प्रकाश दीपपणें ।
प्रकाशी आपुला ॥१६५१॥
तैसा देवाचिया शक्ती ।
पार्थु देवासीचि बहुती ।
परी माने इये स्तुती ।
गौरव असे ॥१६५२॥
आणि पुत्रें मी सर्व गुणीं ।
जिणावा हे बापा शिराणी ।
तरी ते शारङ्गपाणी ।
फळा आली ॥१६५३॥
किंबहुना ऐसा नृपा ।
पार्थु जालासे कृष्णकृपा ।
तो जयाकडे साक्षेपा ।
रीति आहे ॥१६५४॥
तोचि गा विजयासि ठावो ।
येथ तुज कोण संदेहो ? ।
तेथ न ये तरी वावो ।
विजयोचि होय ॥१६५५॥
म्हणौनि जेथ श्री तेथें श्रीमंतु ।
जेथ तो पंडूचा सुतु ।
तेथ विजय समस्तु ।
अभ्युदयो तेथ ॥१६५६॥
जरी व्यासाचेनि साचें ।
धिरे मन तुमचें ।
तरी या बोलाचें ।
ध्रुवचि माना ॥१६५७॥
जेथ तो श्रीवल्लभु ।
जेथ भक्तकदंबु ।
तेथ सुख आणि लाभु ।
मंगळाचा ॥१६५८॥
या बोला आन होये ।
तरी व्यासाचा अंकु न वाहे ।
ऐसें गाजोनि बाहें ।
उभिली तेणें ॥१६५९॥
एवं भारताचा आवांका ।
आणूनि श्लोका येका ।
संजयें कुरुनायका ।
दिधला हातीं ॥१६६०॥
जैसा नेणों केवढा वन्ही ।
परी गुणाग्रीं ठेऊनी ।
आणिजे सूर्याची हानी ।
निस्तरावया ॥१६६१॥
तैसें शब्दब्रह्म अनंत ।
जालें सवालक्ष भारत ।
भारताचें शतें सात ।
सर्वस्व गीता ॥१६६२॥
तयांही सातां शतांचा ।
इत्यर्थु हा श्लोक शेषींचा ।
व्यासशिष्य संजयाचा ।
पूर्णोद्गारु जो ॥१६६३॥
येणें येकेंचि श्लोकें ।
राहे तेणें असकें ।
अविद्याजाताचें निकें ।
जिंतलें होय ॥१६६४॥
ऐसें श्लोक शतें सात ।
गीतेचीं पदें आंगें वाहत ।
पदें म्हणों कीं परमामृत ।
गीताकाशींचें ॥१६६५॥
कीं आत्मराजाचिये सभे ।
गीते वोडवले हे खांबे ।
मज श्लोक प्रतिभे ।
ऐसे येत ॥१६६६॥
कीं गीता हे सप्तशती ।
मंत्रप्रतिपाद्य भगवती ।
मोहमहिषा मुक्ति ।
आनंदली असे ॥१६६७॥
म्हणौनि मनें कायें वाचा ।
जो सेवकु होईल इयेचा ।
तो स्वानंदासाम्राज्याचा ।
चक्रवर्ती करी ॥१६६८॥
कीं अविद्यातिमिररोंखें ।
श्लोक सूर्यातें पैजा जिंकें ।
ऐसे प्रकाशिले गीतामिषें ।
रायें श्रीकृष्णें ॥१६६९॥
कीं श्लोकाक्षरद्राक्षलता ।
मांडव जाली आहे गीता ।
संसारपथश्रांता ।
विसंवावया ॥१६७०॥
कीं सभाग्यसंतीं भ्रमरीं ।
केले ते श्लोककल्हारीं ।
श्रीकृष्णाख्यसरोवरीं ।
सासिन्नली हे ॥१६७१॥
कीं श्लोक नव्हती आन ।
गमे गीतेचें महिमान ।
वाखाणिते बंदीजन ।
उदंड जैसे ॥१६७२॥
कीं श्लोकांचिया आवारा ।
सात शतें करूनि सुंदरा ।
सर्वागम गीतापुरा ।
वसों आले ॥१६७३॥
कीं निजकांता आत्मया ।
आवडी गीता मिळावया ।
श्लोक नव्हती बाह्या ।
पसरु का जो ॥१६७४॥
कीं गीताकमळींचे भृंग ।
कीं हे गीतासागरतरंग ।
कीं हरीचे हे तुरंग ।
गीतारथींचे ॥१६७५॥
कीं श्लोक सर्वतीर्थ संघातु ।
आला श्रीगीतेगंगे आंतु ।
जे अर्जुन नर सिंहस्थु ।
जाला म्हणौनि ॥१६७६॥
कीं नोहे हे श्लोकश्रेणी ।
अचिंत्यचित्तचिंतामणी ।
कीं निर्विकल्पां लावणी ।
कल्पतरूंची ॥१६७७॥
ऐसिया शतें सात श्लोकां ।
परी आगळा येकयेका ।
आतां कोण वेगळिका ।
वानावां पां ॥१६७८॥
तान्ही आणि पारठी ।
इया कामधेनूतें दिठी ।
सूनि जैसिया गोठी ।
कीजती ना ॥१६७९॥
दीपा आगिलु मागिलु ।
सूर्यु धाकुटा वडीलु ।
अमृतसिंधु खोलु ।
उथळु कायसा ॥१६८०॥
तैसे पहिले सरते ।
श्लोक न म्हणावे गीते ।
जुनीं नवीं पारिजातें ।
आहाती काई ? ॥१६८१॥
आणि श्लोका पाडु नाहीं ।
हें कीर समर्थु काई ।
येथ वाच्य वाचकही ।
भागु न धरी ॥१६८२॥
जे इये शास्त्रीं येकु ।
श्रीकृष्णचि वाच्य वाचकु ।
हें प्रसिद्ध जाणे लोकु ।
भलताही ॥१६८३॥
येथें अर्थें तेंचि पाठें ।
जोडे येवढेनि धटें ।
वाच्यवाचक येकवटें ।
साधितें शास्त्र ॥१६८४॥
म्हणौनि मज कांहीं ।
समर्थनीं आतां विषय नाहीं ।
गीता जाणा हे वाङ्ग्मयी ।
श्रीमूर्ति प्रभूचि ॥१६८५॥
शास्त्र वाच्यें अर्थें फळे ।
मग आपण मावळे ।
तैसें नव्हें हें सगळें ।
परब्रह्मचि ॥१६८६॥
कैसा विश्वाचिया कृपा ।
करूनि महानंद सोपा ।
अर्जुनव्याजें रूपा ।
आणिला देवें ॥१६८७॥
चकोराचेनि निमित्तें ।
तिन्ही भुवनें संतप्तें ।
निवविलीं कळांवतें ।
चंद्रें जेवीं ॥१६८८॥
कां गौतमाचेनि मिषें ।
कळिकाळज्वरीतोद्देशें ।
पाणिढाळु गिरीशें ।
गंगेंचा केला ॥१६८९॥
तैसें गीतेचें हें दुभतें ।
वत्स करूनि पार्थातें ।
दुभिन्नली जगापुरतें ।
श्रीकृष्ण गाय ॥१६९०॥
येथे जीवें जरी नाहाल ।
तरी हेंचि कीर होआल ।
नातरी पाठमिषें तिंबाल ।
जीभचि जरी ॥१६९१॥
तरी लोह एकें अंशें ।
झगटलिया परीसें ।
येरीकडे अपैसें ।
सुवर्ण होय ॥१६९२॥
तैसी पाठाची ते वाटी ।
श्लोकपाद लावा ना जंव वोठीं ।
तंव ब्रह्मतेची पुष्टी ।
येईल आंगा ॥१६९३॥
ना येणेसीं मुख वांकडें ।
करूनि ठाकाल कानवडें ।
तरी कानींही घेतां पडे ।
तेचि लेख ॥१६९४॥
जे हे श्रवणें पाठें अर्थें ।
गीता नेदी मोक्षाआरौतें ।
जैसा समर्थु दाता कोण्हातें ।
नास्ति न म्हणे ॥१६९५॥
म्हणौनि जाणतया सवा ।
गीताचि येकी सेवा ।
काय कराल आघवां ।
शास्त्रीं येरीं ॥१६९६॥
आणि कृष्णार्जुनीं मोकळी ।
गोठी चावळिली जे निराळी ।
ते श्रीव्यासें केली करतळीं ।
घेवों ये ऐसी ॥१६९७॥
बाळकातें वोरसें ।
माय जैं जेवऊं बैसे ।
तैं तया ठाकती तैसे ।
घांस करी ॥१६९८॥
कां अफाटा समीरणा ।
आपैतेंपण शाहाणा ।
केलें जैसें विंजणा ।
निर्मूनियां ॥१६९९॥
तैसें शब्दें जें न लभे ।
तें घडूनिया अनुष्टुभें ।
स्त्रीशूद्रादि प्रतिभे ।
सामाविलें ॥१७००॥
स्वातीचेनि पाणियें ।
न होती जरी मोतियें ।
तरी अंगीं सुंदरांचिये ।
कां शोभिती तियें ? ॥१७०१॥
नादु वाद्या न येतां ।
तरी कां गोचरु होता ॥
फुलें न होतां घेपता ।
आमोदु केवीं ? ॥१७०२॥
गोडीं न होती पक्वान्नें ।
तरी कां फावती रसनें ? ।
दर्पणावीण नयनें ।
नयनु कां दिसे ? ॥१७०३॥
द्रष्टा श्रीगुरुमूर्ती ।
न रिगता दृश्यपंथीं ।
तरी कां ह्या उपास्ती ।
आकळता तो ? ॥१७०४॥
तैसें वस्तु जें असंख्यात ।
तया संख्या शतें सात ।
न होती तरी कोणा येथ ।
फावों शकतें ? ॥१७०५॥
मेघ सिंधूचें पाणी वाहे ।
तरी जग तयातेंचि पाहे ।
कां जे उमप ते नोहें ।
ठाकतें कोण्हा ॥१७०६॥
आणि वाचा जें न पवे ।
तें हे श्लोक न होते बरवे ।
तरी कानें मुखें फावे ।
ऐसें कां होतें ? ॥१७०७॥
म्हणौनि श्रीव्यासाचा हा थोरु ।
विश्वा जाला उपकारु ।
जे श्रीकृष्ण उक्ती आकारु ।
ग्रंथाचा केला ॥१७०८॥
आणि तोचि हा मी आतां ।
श्रीव्यासाचीं पदें पाहतां पाहतां ।
आणिला श्रवणपथा ।
मऱ्हाठिया ॥१७०९॥
व्यासादिकांचे उन्मेख ।
राहाटती जेथ साशंक ।
तेथ मीही रंक येक ।
चावळी करीं ॥१७१०॥
परी गीता ईश्वरु भोळा ।
ले व्यासोक्तिकुसुममाळा ।
तरी माझिया दुर्वादळा ।
ना न म्हणे कीं ॥१७११॥
आणि क्षीरसिंधूचिया तटा ।
पाणिया येती गजघटा ।
तेथ काय मुरकुटा ।
वारिजत असे ? ॥१७१२॥
पांख फुटे पांखिरूं ।
नुडे तरी नभींच स्थिरू ।
गगन आक्रमी सत्वरू ।
तो गरुडही तेथ ॥१७१३॥
राजहंसाचें चालणें ।
भूतळीं जालिया शाहाणें ।
आणिकें काय कोणें ।
चालावेचिना ? ॥१७१४॥
जी आपुलेनि अवकाशें ।
अगाध जळ घेपे कलशें ।
चुळीं चूळपण ऐसें ।
भरूनि न निघे ? ॥१७१५॥
दिवटीच्या आंगीं थोरी ।
तरी ते बहु तेज धरी ।
वाती आपुलिया परी ।
आणीच कीं ना ? ॥१७१६॥
जी समुद्राचेनि पैसें ।
समुद्रीं आकाश आभासे ।
थिल्लरीं थिल्लराऐसें ।
बिंबेचि पैं ॥१७१७॥
तेवीं व्यासादिक महामती ।
वावरों येती इये ग्रंथीं ।
मा आम्ही ठाकों हे युक्ति ।
न मिळे कीर ? ॥१७१८॥
जिये सागरीं जळचरें ।
संचरती मंदराकारें ।
तेथ देखोनि शफरें येरें ।
पोहों न लाहती ? ॥१७१९॥
अरुण आंगाजवळिके ।
म्हणौनि सूर्यातें देखें ।
मा भूतळींची न देखे ।
मुंगी काई ? ॥१७२०॥
यालागीं आम्हां प्राकृतां ।
देशिकारें बंधें गीता ।
म्हणणें हें अनुचिता ।
कारण नोहे ॥१७२१॥
आणि बापु पुढां जाये ।
ते घेत पाउलाची सोये ।
बाळ ये तरी न लाहे ।
पावों कायी ? ॥१७२२॥
तैसा व्यासाचा मागोवा घेतु ।
भाष्यकारातें वाट पुसतु ।
अयोग्यही मी न पवतु ।
कें जाईन ? ॥१७२३॥
आणि पृथ्वी जयाचिया क्षमा ।
नुबगे स्थावर जंगमा ।
जयाचेनि अमृतें चंद्रमा ।
निववी जग ॥१७२४॥
जयाचें आंगिक असिकें ।
तेज लाहोनि अर्कें ।
आंधाराचें सावाइकें ।
लोटिजत आहे ॥१७२५॥
समुद्रा जयाचें तोय ।
तोया जयाचें माधुर्य ।
माधुर्या सौंदर्य ।
जयाचेनि ॥१७२६॥
पवना जयाचें बळ ।
आकाश जेणें पघळ ।
ज्ञान जेणें उज्वळ ।
चक्रवर्ती ॥१७२७॥
वेद जेणें सुभाष ।
सुख जेणें सोल्लास ।
हें असो रूपस ।
विश्व जेणें ॥१७२८॥
तो सर्वोपकारी समर्थु ।
सद्गुरु श्रीनिवृत्तिनाथु ।
राहाटत असे मजही आंतु ।
रिघोनियां ॥१७२९॥
आतां आयती गीता जगीं ।
मी सांगें मऱ्हाठिया भंगीं ।
येथ कें विस्मयालागीं ।
ठावो आहे ॥१७३०॥
श्रीगुरुचेनि नांवें माती ।
डोंगरीं जयापासीं होती ।
तेणें कोळियें त्रिजगतीं ।
येकवद केली ॥१७३१॥
चंदनें वेधलीं झाडें ।
जालीं चंदनाचेनि पाडें ।
वसिष्ठें मांनिली कीं भांडे ।
भानूसीं शाटी ॥१७३२॥
मा मी तव चित्ताथिला ।
आणि श्रीगुरु ऐसा दादुला ।
जो दिठीवेनि आपुला ।
बैसवी पदीं ॥१७३३॥
आधींचि देखणी दिठी ।
वरी सूर्य पुरवी पाठी ।
तैं न दिसे ऐसी गोठी ।
केंही आहे ? ॥१७३४॥
म्हणौनि माझें नित्य नवे ।
श्वासोश्वासही प्रबंध होआवे ।
श्रीगुरुकृपा काय नोहे ।
ज्ञानदेवो म्हणे ॥१७३५॥
याकारणें मियां ।
श्रीगीतार्थु मऱ्हाठिया ।
केला लोकां यया ।
दिठीचा विषो ॥१७३६॥
परी मऱ्हाठे बोलरंगें ।
कवळितां पैं गीतांगें ।
तैं गातयाचेनि पांगें ।
येकाढतां नोहे ॥१७३७॥
म्हणौनि गीता गावों म्हणे ।
तें गाणिवें होती लेणें ।
ना मोकळे तरी उणें ।
गीताही आणित ॥१७३८॥
सुंदर आंगीं लेणें न सूये ।
तैं तो मोकळा शृंगारु होये ।
ना लेइलें तरी आहे ।
तैसें कें उचित ? ॥१७३९॥
कां मोतियांची जैसी जाती ।
सोनयाही मान देती ।
नातरी मानविती ।
अंगेंचि सडीं ॥१७४०॥
नाना गुंफिलीं कां मोकळीं ।
उणीं न होती परीमळीं ।
वसंतागमींचीं वाटोळीं ।
मोगरीं जैसीं ॥१७४१॥
तैसा गाणिवेतें मिरवी ।
गीतेवीणही रंगु दावीं ।
तो लाभाचा प्रबंधु ओंवी ।
केला मियां ॥१७४२॥
तेणें आबालसुबोधें ।
ओवीयेचेनि प्रबंधें ।
ब्रह्मरससुस्वादें ।
अक्षरें गुंथिलीं ॥१७४३॥
आतां चंदनाच्या तरुवरीं ।
परीमळालागीं फुलवरीं ।
पारुखणें जियापरी ।
लागेना कीं ॥१७४४॥
तैसा प्रबंधु हा श्रवणीं ।
लागतखेंवो समाधि आणी ।
ऐकिलियाही वाखाणी ।
काय व्यसन न लवी ? ॥१७४५॥
पाठ करितां व्याजें ।
पांडित्यें येती वेषजे ।
तैं अमृतातें नेणिजे ।
फावलिया ॥१७४६॥
तैसेंनि आइतेपणें ।
कवित्व जालें हें उपेणें ।
मनन निदिध्यास श्रवणें ।
जिंतिलें आतां ॥१७४७॥
हे स्वानंदभोगाची सेल ।
भलतयसीचि देईल ।
सर्वेंद्रियां पोषवील ।
श्रवणाकरवीं ॥१७४८॥
चंद्रातें आंगवणें ।
भोगूनि चकोर शाहाणे ।
परी फावे जैसें चांदिणें ।
भलतयाही ॥१७४९॥
तैसें अध्यात्मशास्त्रीं यिये ।
अंतरंगचि अधिकारिये ।
परी लोकु वाक्चातुर्यें ।
होईल सुखिया ॥१७५०॥
ऐसें श्रीनिवृत्तिनाथाचें ।
गौरव आहे जी साचें ।
ग्रंथु नोहे हें कृपेचें ।
वैभव तिये ॥१७५१॥
क्षीरसिंधु परिसरीं ।
शक्तीच्या कर्णकुहरीं ।
नेणों कैं श्रीत्रिपुरारीं ।
सांगितलें जें ॥१७५२॥
तें क्षीरकल्लोळाआंतु ।
मकरोदरीं गुप्तु ।
होता तयाचा हातु ।
पैठें जालें ॥१७५३॥
तो मत्स्येंद्र सप्तशृंगीं ।
भग्नावयवा चौरंगी ।
भेटला कीं तो सर्वांगीं ।
संपूर्ण जाला ॥१७५४॥
मग समाधि अव्युत्थया ।
भोगावी वासना यया ।
ते मुद्रा श्रीगोरक्षराया ।
दिधली मीनीं ॥१७५५॥
तेणें योगाब्जिनीसरोवरु ।
विषयविध्वंसैकवीरु ।
तिये पदीं कां सर्वेश्वरु ।
अभिषेकिला ॥१७५६॥
मग तिहीं तें शांभव ।
अद्वयानंदवैभव ।
संपादिलें सप्रभव ।
श्रीगहिनीनाथा ॥१७५७॥
तेणें कळिकळितु भूतां ।
आला देखोनि निरुता ।
ते आज्ञा श्रीनिवृत्तिनाथा ।
दिधली ऐसी ॥१७५८॥
ना आदिगुरु शंकरा ।
लागोनि शिष्यपरंपरा ।
बोधाचा हा संसरा ।
जाला जो आमुतें ॥१७५९॥
तो हा तूं घेऊनि आघवा ।
कळीं गिळितयां जीवां ।
सर्व प्रकारीं धांवा ।
करीं पां वेगीं ॥१७६०॥
आधींच तंव तो कृपाळु ।
वरी गुरुआज्ञेचा बोलू ।
जाला जैसा वर्षाकाळू ।
खवळणें मेघां ॥१७६१॥
मग आर्ताचेनि वोरसें ।
गीतार्थग्रंथनमिसें ।
वर्षला शांतरसें ।
तो हा ग्रंथु ॥१७६२॥
तेथ पुढां मी बापिया ।
मांडला आर्ती आपुलिया ।
कीं यासाठीं येवढिया ।
आणिलों यशा ॥१७६३॥
एवं गुरुक्रमें लाधलें ।
समाधिधन जें आपुलें ।
तें ग्रंथें बोधौनि दिधलें ।
गोसावी मज ॥१७६४॥
वांचूनि पढे ना वाची ।
ना सेवाही जाणें स्वामीची ।
ऐशिया मज ग्रंथाची ।
योग्यता कें असे ? ॥१७६५॥
परी साचचि गुरुनाथें ।
निमित्त करूनि मातें ।
प्रबंधव्याजें जगातें ।
रक्षिलें जाणा ॥१७६६॥
तऱ्ही पुरोहितगुणें ।
मी बोलिलों पुरें उणें ।
तें तुम्हीं माउलीपणें ।
उपसाहिजो जी ॥१७६७॥
शब्द कैसा घडिजे ।
प्रमेयीं कैसें पां चढिजें ।
अळंकारु म्हणिजे ।
काय तें नेणें ॥१७६८॥
सायिखडेयाचें बाहुलें ।
चालवित्या सूत्राचेनि चाले ।
तैसा मातें दावीत बोले ।
स्वामी तो माझा ॥१७६९॥
यालागीं मी गुणदोष ।
विषीं क्षमाविना विशेष ।
जे मी संजात ग्रंथलों देख ।
आचार्यें कीं ॥१७७०॥
आणि तुम्हां संतांचिये सभे ।
जें उणीवेंसी ठाके उभें ।
तें पूर्ण नोहे तरी तैं लोभें ।
तुम्हांसीचि कोपें ॥१७७१॥
सिवतलियाही परीसें ।
लोहत्वाचिये अवदसे ।
न मुकिजे आयसें ।
तैं कवणा बोलु ॥१७७२॥
वोहळें हेंचि करावें ।
जे गंगेचें आंग ठाकावें ।
मगही गंगा जरी नोहावें ।
तैं तो काय करी ? ॥१७७३॥
म्हणौनि भाग्ययोगें बहुवें ।
तुम्हां संतांचें मी पाये ।
पातलों आतां कें लाहे ।
उणें जगीं ॥१७७४॥
अहो जी माझेनि स्वामी ।
मज संत जोडुनि तुम्हीं ।
दिधलेति तेणें सर्वकामीं ।
परीपूर्ण जालों ॥१७७५॥
पाहा पां मातें तुम्हां सांगडें ।
माहेर तेणें सुरवाडें ।
ग्रंथाचें आळियाडें ।
सिद्धी गेलें ॥१७७६॥
जी कनकाचें निखळ ।
वोतूं येईल भूमंडळ ।
चिंतारत्नीं कुळाचळ ।
निर्मूं येती ॥१७७७॥
सातांही हो सागरांतें ।
सोपें भरितां अमृतें ।
दुवाड नोहे तारांतें ।
चंद्र करितां ॥१७७८॥
कल्पतरूचे आराम ।
लावितां नाहीं विषम ।
परी गीतार्थाचें वर्म ।
निवडूं न ये ॥१७७९॥
तो मी येकु सर्व मुका ।
बोलोनि मऱ्हाठिया भाखा ।
करी डोळेवरी लोकां ।
घेवों ये ऐसें जें ॥१७८०॥
हा ग्रंथसागरु येव्हढा ।
उतरोनि पैलीकडा ।
कीर्तिविजयाचा धेंडा ।
नाचे जो कां ॥१७८१॥
गीतार्थाचा आवारु ।
कलशेंसीं महामेरु ।
रचूनि माजीं श्रीगुरु ।
लिंग जें पूजीं ॥१७८२॥
गीता निष्कपट माय ।
चुकोनि तान्हें हिंडे जें वाय ।
तें मायपूता भेटी होय ।
हा धर्म तुमचा ॥१७८३॥
तुम्हां सज्जनांचें केलें ।
आकळुनी जी मी बोलें ।
ज्ञानदेव म्हणे थेंकुलें ।
तैसें नोहें ॥१७८४॥
काय बहु बोलों सकळां ।
मेळविलों जन्मफळा ।
ग्रंथसिद्धीचा सोहळा ।
दाविला जो हा ॥१७८५॥
मियां जैसजैसिया आशा ।
केला तुमचा भरंवसा ।
ते पुरवूनि जी बहुवसा ।
आणिलों सुखा ॥१७८६॥
मजलागीं ग्रंथाची स्वामी ।
दुजीं सृष्टी जे हे केली तुम्ही ।
तें पाहोनि हांसों आम्हीं ।
विश्वामित्रातेंही ॥१७८७॥
जे असोनि त्रिशंकुदोषें ।
धातयाही आणावें वोसें ।
तें नासतें कीजे कीं ऐसें ।
निर्मावें नाहीं ॥१७८८॥
शंभू उपमन्युचेनि मोहें ।
क्षीरसागरूही केला आहे ।
येथ तोही उपमे सरी नोहे ।
जे विषगर्भ कीं ॥१७८९॥
अंधकारु निशाचरां ।
गिळितां सूर्यें चराचरां ।
धांवा केला तरी खरा ।
ताउनी कीं तो ॥१७९०॥
तातलियाही जगाकारणें ।
चंद्रें वेंचिलें चांदणें ।
तया सदोषा केवीं म्हणे ।
सारिखें हें ॥१७९१॥
म्हणौनि तुम्हीं मज संतीं ।
ग्रंथरूप जो हा त्रिजगतीं ।
उपयोग केला तो पुढती ।
निरुपम जी ॥१७९२॥
किंबहुना तुमचें केलें ।
धर्मकीर्तन हें सिद्धी नेलें ।
येथ माझें जी उरलें ।
पाईकपण ॥१७९३॥
आतां विश्वात्मकें देवें ।
येणें वाग्यज्ञें तोषावें ।
तोषोनि मज द्यावें ।
पसायदान हें ॥१७९४॥
जे खळांची व्यंकटी सांडो ।
तयां सत्कर्मीं रती वाढो ।
भूतां परस्परें पडो ।
मैत्र जीवाचें ॥१७९५॥
दुरिताचें तिमिर जावो ।
विश्व स्वधर्मसूर्यें पाहो ।
जो जें वांछील तो तें लाहो ।
प्राणिजात ॥१७९६॥
वर्षत सकळमंगळीं ।
ईश्वर निष्ठांची मांदियाळी ।
अनवरत भूमंडळीं ।
भेटतु या भूतां ॥१७९७॥
चलां कल्पतरूंचे अरव ।
चेतना चिंतामणीचें गांव ।
बोलते जे अर्णव ।
पीयूषाचे ॥१७९८॥
चंद्रमे जे अलांछन ।
मार्तंड जे तापहीन ।
ते सर्वांही सदा सज्जन ।
सोयरे होतु ॥१७९९॥
किंबहुना सर्वसुखीं ।
पूर्ण होऊनि तिहीं लोकीं ।
भजिजो आदिपुरुखीं ।
अखंडित ॥१८००॥
आणि ग्रंथोपजीविये ।
विशेषीं लोकीं इयें ।
दृष्टादृष्ट विजयें ।
होआवें जी ॥१८०१॥
तेथ म्हणे श्रीविश्वेशरावो ।
हा होईल दानपसावो ।
येणें वरें ज्ञानदेवो ।
सुखिया झाला ॥१८०२॥
ऐसें युगीं परी कळीं ।
आणि महाराष्ट्रमंडळीं ।
श्रीगोदावरीच्या कूलीं ।
दक्षिणलिंगीं ॥१८०३॥
त्रिभुवनैकपवित्र ।
अनादि पंचक्रोश क्षेत्र ।
जेथ जगाचें जीवनसूत्र ।
श्रीमहालया असे ॥१८०४॥
तेथ यदुवंशविलासु ।
जो सकळकळानिवासु ।
न्यायातें पोषी क्षितीशु ।
श्रीरामचंद्रु ॥१८०५॥
तेथ महेशान्वयसंभूतें ।
श्रीनिवृत्तिनाथसुतें ।
केलें ज्ञानदेवें गीते ।
देशीकार लेणें ॥१८०६॥
एवं भारताच्या गांवीं ।
भीष्मनाम प्रसिद्ध पर्वीं ।
श्रीकृष्णार्जुनीं बरवी ।
गोठी जे केली ॥१८०७॥
जें उपनिषदांचें सार ।
सर्व शास्त्रांचें माहेर ।
परमहंसीं सरोवर ।
सेविजे जें ॥१८०८॥
तियें गीतेचा कलशु ।
संपूर्ण हा अष्टादशु ।
म्हणे निवृत्तिदासु ।
ज्ञानदेवो ॥१८०९॥
पुढती पुढती पुढती ।
इया ग्रंथपुण्यसंपत्ती ।
सर्वसुखीं सर्वभूतीं ।
संपूर्ण होईजे ॥१८१०॥
शके बाराशतें बारोत्तरें ।
तैं टीका केली ज्ञानेश्वरें ।
सच्चिदानंदबाबा आदरें ।
लेखकु जाहला ॥१८११॥
इति श्री ज्ञानदेवविरचितायां
भावार्थदीपिकायां अष्टादशोध्यायः ॥
श्रीशके पंधराशें साहोत्तरीं ।
तारणनामसंवत्सरीं ।
एकाजनार्दनें अत्यादरीं ।
गीता ज्ञानेश्वरी प्रतिशुद्ध केली ॥१॥
ग्रंथ पूर्वींच अतिशुद्ध ।
परी पाठांतरीं शुद्ध अबद्ध ।
तो शोधूनियां एवंविध ।
प्रतिशुद्ध सिद्धज्ञानेश्वरी ॥२॥
नमो ज्ञानेश्वरा निष्कलंका ।
जयाची गीतेची वाचितां टीका ।
ज्ञान होय लोकां ।
अतिभाविकां ग्रंथार्थियां ॥३॥
बहुकाळपर्वणी गोमटी ।
भाद्रपदमास कपिलाषष्ठी ।
प्रतिष्ठानीं गोदातटीं ।
लेखनकामाठी संपूर्ण जाली ॥४॥
ज्ञानेश्वरीपाठीं ।
जो ओंवी करील मऱ्हाटी ।
तेणें अमृताचे ताटीं ।
जाण नरोटी ठेविली ॥५॥
॥श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
॥शुभं भवतु ॥
॥श्री परमात्मने नमः ॥
॥तत्सत् ब्रह्मार्पणमस्तु ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse