Openbare lichamen

Bonaire, St. Eustachius en Saba zijn als bijzondere gemeenten en "openbare lichamen" binnen het land Nederland, die niet behoren tot een provincie. (zie: Rijksvertegenwoordiger). 
De Provincie Flevoland is ook als openbaar lichaam is begonnen (Rijksdienst IJsselmeerpolders, RIJP).  

Kent Nederland (en het Koninkrijk der Nederlanden) nog meer openbare lichamen en zo ja welke? 

Nederland en het Koninkrijk der Nederlanden kennen naast gemeenten en provincies nog verschillende andere typen openbare lichamen.

De Provincie Flevoland is voortgekomen uit het Openbaar Lichaam Zuidelijke IJsselmeerpolders (onder het beheer van de RIJP). Dit illustreert de mogelijkheid om een gebied eerst onder een bijzonder openbaar lichaam te plaatsen, voordat het een reguliere provincie wordt. 

De Grondwet en andere wetgeving erkennen de volgende openbare lichamen:

1. Openbare Lichamen met Territorium

Dit zijn de organen met een specifiek grondgebied, die vergelijkbaar zijn met provincies en gemeenten, maar een bijzondere status hebben:

• Waterschappen (of Hoogheemraadschappen): Dit zijn de oudste openbare lichamen in Nederland. Ze zijn verantwoordelijk voor het waterbeheer (waterkering, waterkwantiteit en waterkwaliteit). Hun bevoegdheden en hun bestuur (het algemeen bestuur, het dagelijks bestuur en de dijkgraaf) zijn vastgelegd in de Waterschapswet.

• Caribische Openbare Lichamen (BES-eilanden): Bonaire, Sint Eustatius en Saba zijn bijzondere gemeenten van Nederland, ingesteld als openbare lichamen op basis van de WolBES (Wet openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba). Ze vallen buiten de provinciale indeling en hebben een eigen bestuursstructuur (Eilandsraad, Bestuurscollege en Gezaghebber).

• Het Rijk: Juridisch gezien wordt ook de Staat der Nederlanden (het Rijk) zelf als een openbaar lichaam beschouwd.

2. Openbare Lichamen voor Beroep en Bedrijf (PBO's)

Dit zijn lichamen met de taak om een bepaald beroep of een bepaalde bedrijfstak te reguleren, en zij kunnen in bepaalde gevallen zelfs verordeningen vaststellen (vergelijkbaar met wetgeving). Ze zijn ingesteld op grond van artikel 134 van de Grondwet.

Enkele belangrijke voorbeelden hiervan zijn:

• Nederlandse Orde van Advocaten (NOvA)

• Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB)

• Koninklijke Beroepsorganisatie van Gerechtsdeurwaarders (KBvG)

• Nederlandse beroepsorganisatie van accountants (NBA)

• Nederlandse Loodsencorporatie (NLC)

• Orde van Octrooigemachtigden

Historisch gezien vielen ook de Product- en Bedrijfschappen onder deze categorie, maar deze zijn in 2015 afgeschaft.

3. Openbare Lichamen in het Koninkrijk

Hoewel Aruba, Curaçao en Sint Maarten autonome landen binnen het Koninkrijk der Nederlanden zijn, en dus geen Nederlandse openbare lichamen, hebben zij wel hun eigen staatsrechtelijke entiteiten. In de context van het Koninkrijk der Nederlanden (dat uit vier landen bestaat: Nederland, Aruba, Curaçao en Sint Maarten) zijn de BES-eilanden de enige die een status hebben als openbaar lichaam (en wel van het land Nederland).

• Landen binnen het Koninkrijk: Aruba, Curaçao en Sint Maarten. (Zij zijn géén openbare lichamen van het land Nederland, maar zelfstandige landen binnen het Koninkrijk.)

• Openbare Lichamen van Nederland in het Caribisch gebied: Bonaire, Sint Eustatius en Saba.

4. Gemeenschappelijke Regelingen

Veel samenwerkingsverbanden tussen provincies en gemeenten (op basis van de Wet gemeenschappelijke regelingen, Wgr) zijn ook publiekrechtelijke rechtspersonen en worden in ruime zin vaak als openbare lichamen beschouwd. Dit zijn bijvoorbeeld:

• Veiligheidsregio's

• Regionale Sociale Diensten

• Diverse samenwerkingsverbanden op het gebied van afvalverwerking, openbaar vervoer, etc.

Hoe luiden de grondwetsartikelen rond openbare lichamen? 

De Grondwet van het Koninkrijk der Nederlanden behandelt de inrichting van decentrale overheden in Hoofdstuk 7: Provincies, gemeenten, Caribische openbare lichamen, waterschappen en andere openbare lichamen.

Artikel 132a (Caribische Openbare Lichamen)

1. De wet regelt de inrichting van de openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba.

2. Bij de wet kunnen ten aanzien van deze openbare lichamen regels worden gesteld of toegestaan die afwijken van hetgeen ten aanzien van provincies en gemeenten is bepaald.

3. De wet regelt het toezicht van de regering op de besturen van deze openbare lichamen. Schorsing en vernietiging kunnen slechts op grond van strijd met het recht of strijd met het algemeen belang plaatsvinden.

Artikel 133 (Waterschappen)

Dit artikel regelt de waterschappen:

1. Bij of krachtens de wet worden waterschappen ingesteld.

2. De wet regelt de taken en de inrichting van deze openbare lichamen, de samenstelling en bevoegdheid van hun besturen, alsmede de openbaarheid van hun vergaderingen. Bij of krachtens de wet kan aan hun besturen verordenende bevoegdheid worden verleend.

3. De besluiten van de besturen kunnen slechts door de Kroon worden geschorst en vernietigd op grond van strijd met het recht of strijd met het algemeen belang.

Artikel 134 (Overige Openbare Lichamen)

1. Bij of krachtens de wet kunnen openbare lichamen voor beroep en bedrijf en andere openbare lichamen worden ingesteld en opgeheven.

2. De wet regelt de taken en de inrichting van deze openbare lichamen, de samenstelling en bevoegdheid van hun besturen, alsmede de openbaarheid van hun vergaderingen. Bij of krachtens de wet kan aan hun besturen verordenende bevoegdheid worden verleend.

3. De besluiten van de besturen kunnen slechts door de Kroon worden geschorst en vernietigd op grond van strijd met het recht of strijd met het algemeen belang.

Samenvattend:

• Artikel 132a creëert de basis voor de bijzondere status van Caribisch Nederland (BES), inclusief de mogelijkheid tot afwijkende wetgeving.

• Artikel 133 regelt de constitutionele basis van de Waterschappen.

• Artikel 134 regelt de basis voor de instelling van publiekrechtelijke bedrijfsorganisaties (PBO's) en andere openbare lichamen met een specifieke taak, buiten de reguliere territoriale indeling (provincies, gemeenten, waterschappen).

Alle drie de artikelen waarborgen dat het vernietigingsrecht (schorsing en vernietiging van besluiten door de Kroon) uitsluitend plaatsvindt op de klassieke gronden: strijd met het recht of strijd met het algemeen belang.