Rijksvertegenwoordiger
Caribisch Nederland

Wat is de taak en functie van Rijksvertegenwoordiger in Caribisch Nederland, sinds wanneer bestaat deze functie (en tot wanneer, indien de functie niet meer bestaat) en wie bekleedden deze functie (en nu)? 

De taak en functie van de Rijksvertegenwoordiger in Caribisch Nederland (Bonaire, Sint Eustatius en Saba) is veelzijdig en kan als volgt worden samengevat:

1. Taak en functie

De Rijksvertegenwoordiger fungeert als de bestuurlijke schakel en de "oren en ogen" voor de verschillende ministers in Europees Nederland (voornamelijk de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties) op de eilanden.

Belangrijkste taken en functies:

• Interbestuurlijk toezicht en Goed Bestuur:

  • Houdt toezicht op de besluiten van de eilandsbesturen (openbare lichamen), bijvoorbeeld met betrekking tot personeelsbenoemingen en financiële vergoedingen voor fracties.

  • Ziet toe op de naleving van wetten en het algemeen belang, en grijpt in als het eilandsbestuur zijn werk niet goed doet (bevorderen van goed bestuur).

  • Let erop dat de gezaghebber volgens de regels wordt benoemd.

• Samenwerking en Coördinatie:

  • Bevordert de samenwerking tussen rijksambtenaren (Rijksdienst Caribisch Nederland) en de lokale eilandsbesturen.

  • Biedt een intermediaire rol, waarbij de eilandsbesturen zich door de Rijksvertegenwoordiger kunnen laten bijpraten over belangrijke zaken.

  • Kan departementale liaisons en diensthoofden aanspreken om een eenduidig optreden van de rijksoverheid te waarborgen.

• Veiligheid en Crisisbeheersing:

  • Heeft een belangrijke rol op het gebied van veiligheid en rampenbestrijding.

  • Stelt het coördinatieplan vast voor boven-eilandelijke rampen en crises.

  • Bij een ramp of crisis die meer dan één eiland raakt, kan hij aanwijzingen geven aan de gezaghebbers of ingrijpen bij een noodtoestand.

  • Kan als tussenpersoon militaire hulp, politie of Koninklijke Marechaussee inschakelen op verzoek van de gezaghebber.

2. Bestaan van de functie

De functie van Rijksvertegenwoordiger is ingesteld in het kader van de staatkundige vernieuwingen op 10 oktober 2010, toen de eilanden Bonaire, Sint Eustatius en Saba als openbare lichamen (bijzondere gemeenten) onderdeel werden van Nederland.

Huidige status en mogelijke beëindiging:

• De functie bestaat momenteel nog.

• Er is een wetsvoorstel (Herzieningswet WolBES en FinBES) in ontwikkeling waarin wordt voorgesteld om de functie van (waarnemend) Rijksvertegenwoordiger te laten vervallen en deze taken elders onder te brengen. Totdat dit wetsvoorstel wordt aangenomen en de taken zijn overgedragen, blijft de functie bestaan.

3. Bekleders van de functie

De functie wordt momenteel bekleed door een waarnemend Rijksvertegenwoordiger.

• Huidige Waarnemend Rijksvertegenwoordiger: Jan Helmond (bekleedt deze functie sinds november 2017/vanaf 1 januari 2018 als waarnemer). Hij werd in 2023 herbenoemd, in afwachting van de wetswijziging.

• Voormalige Rijksvertegenwoordigers (selectie): De eerste Rijksvertegenwoordiger was Wilbert Stolte (2010 - 2014). Daarna volgde onder anderen Gilbert Isabella (2014 - 2017).

Hieronder volgt de complete lijst van Rijksvertegenwoordigers en waarnemend Rijksvertegenwoordigers sinds de instelling van de functie in 2010:

Naam - Functie - Periode - Opmerkingen

• Henk Kamp (VVD) - Commissaris - 01-01-2009 t/m 10-10-2010 - Voorafgaand aan de functie; verantwoordelijk voor de staatkundige transitie.

• J.H. (Hans) Gerritsen - Waarnemend - 10-10-2010 t/m 30-04-2011 - Overbrugging na de staatkundige vernieuwing, totdat de eerste Rijksvertegenwoordiger werd benoemd.

• W.J. (Wilbert) Stolte (CDA) - Rijksvertegenwoordiger - 01-05-2011 t/m 30-04-2014 - Nam na 3 jaar ontslag.

• Julian Woodley (DP) - Waarnemend - 01-05-2014 t/m 31-08-2014 - Vaste waarnemend Rijksvertegenwoordiger (gezaghebber van Sint Eustatius) die de functie tijdelijk waarnam.

• G.P. (Gilbert) Isabella (PvdA) - Rijksvertegenwoordiger - 01-09-2014 t/m 31-12-2017 - Werd eind 2017 voortijdig uit zijn functie ontheven. (*)

• J.N. (Jan) Helmond - Waarnemend - Sinds 01-01-2018 tot heden (oktober 2025) - Was al directeur van de Rijksdienst Caribisch Nederland (RCN) en nam de functie waar.

Nieuwe wetgeving in voorbereiding

De functie van Rijksvertegenwoordiger bestaat dus sinds 10 oktober 2010 en is nog steeds actief, bekleed door Jan Helmond als waarnemend Rijksvertegenwoordiger.  Er ligt een wetsvoorstel (Herzieningswet WolBES en FinBES) voor om de functie van (waarnemend) Rijksvertegenwoordiger te laten vervallen en de taken op een andere manier binnen het rijksbestuur in Caribisch Nederland te beleggen. Dit wetsvoorstel is echter nog niet aangenomen, waardoor de functie wettelijk moet blijven bestaan en Jan Helmond is herbenoemd in afwachting van de definitieve besluitvorming.

Zie ook:  Raad van State 04-10-2019 Voorlichting over de bestaande vormgeving tussen Caribisch en Europees Nederland en de coördinerende rol van BZK

(*) Waarom werd Gilbert Isabella voortijdig uit zijn functie ontheven? 

Gilbert Isabella werd voortijdig uit zijn functie ontheven als Rijksvertegenwoordiger van Caribisch Nederland (Bonaire, Sint Eustatius en Saba) in 2017 door de toenmalige demissionair minister Ronald Plasterk van Koninkrijksrelaties. De belangrijkste reden hiervoor lag in een politieke kwestie rondom zijn aanstellingstermijn:

• Verkorte termijn: De Tweede Kamer had in 2014 van minister Plasterk de toezegging gekregen dat de Rijksvertegenwoordiger voor maximaal drie jaar zou worden aangesteld, met een optie tot verlenging. Dit was na kritiek rondom de lange termijn van de vorige Rijksvertegenwoordiger.

• Feitelijke termijn: Isabella werd in 2014 echter benoemd voor een termijn van zes jaar, op basis van de toen nog niet aangepaste wet.

• Druk van de Tweede Kamer: Halverwege 2017, toen bekend werd dat Isabella een termijn van zes jaar had, herinnerden verschillende partijen in de Tweede Kamer (waaronder de VVD, PVV, CDA, D66, GroenLinks, 50Plus, SGP en zijn eigen partij, de PvdA) minister Plasterk aan zijn eerdere belofte om de termijn te verkorten.

• Ontslag: Onder deze politieke druk besloot minister Plasterk de functie van Isabella voortijdig te beëindigen, halverwege zijn termijn van zes jaar. Isabella diende zijn functie neer te leggen per eind 2017.

Gilbert Isabella gaf aan dat hij de werkelijke reden voor zijn ontslag niet kende en nog steeds naar het motief van Plasterk raadde. Hij stelde ook dat hij nooit functioneringsgesprekken had gehad. De samenwerking met de eilanden, met name Sint Eustatius, werd overigens al langere tijd als teleurstellend ervaren.

Is de als "teleurstellend" omschreven samenwerking (tussen Rijksvertegenwoordiger en de eilanden) nadien verbeterd? 

De samenwerking tussen de Rijksvertegenwoordiger en de eilanden van Caribisch Nederland blijft een complex en soms gespannen onderwerp, vooral als het gaat om Bonaire. Er zijn aanwijzingen voor zowel samenwerking als bestuurlijke conflicten.

• Sint Eustatius: De grootste bestuurlijke problemen werden aangepakt door een bestuurlijke ingreep in februari 2018, waarbij het eiland onder toezicht van een regeringscommissaris kwam. Sindsdien is het bestuur langzaam hersteld, met de laatste stap (benoeming van een gezaghebber) in april 2024, wat wijst op een succesvol herstel van de lokale bestuurskracht. Dit verbeterde de bestuurlijke verhoudingen met het Rijk aanzienlijk.

• Bonaire: De relatie met Bonaire blijft wisselvallig. In 2024 leidde het afvalprobleem (Selibon/Lagun) tot een groot conflict. De waarnemend Rijksvertegenwoordiger, Jan Helmond, besloot tot een zogeheten 'indeplaatsstelling' van taken (tijdelijk overnemen van vergunningverlening, toezicht en handhaving) vanwege de risicovolle situatie voor de volksgezondheid en het gebrek aan daadkracht van het lokale bestuur. Dit zware middel riep weerstand op bij het Openbaar Lichaam Bonaire (OLB), waarbij het Bestuurscollege zelfs naar de rechter stapte. De rechter oordeelde later dat het BC te snel de zeggenschap over deze taken was ontnomen door de Rijksvertegenwoordiger.

De huidige waarnemend Rijksvertegenwoordiger, Jan Helmond, die de functie sinds 2018 bekleedt, richt zich op het bevorderen van samenwerking en het toezicht houden op goed bestuur. Zijn positie is echter extra ingewikkeld geweest omdat hij lange tijd een dubbele functie bekleedde als waarnemend Rijksvertegenwoordiger én directeur van de Rijksdienst Caribisch Nederland (RCN), wat vragen opriep over de transparantie van zijn rol.

Kortom, de bestuurlijke crisis op Sint Eustatius is opgelost, maar de relatie met Bonaire wordt nog steeds gekenmerkt door momenten van forse ingrepen door het Rijk, wat wijst op voortdurende spanningen en een zoektocht naar de juiste balans in de samenwerking.

Is al bekend door welke functie(s) de Rijksvertegenwoordiger in de nieuwe BES-wetsvoorstellen wordt vervangen?  Zouden de BES-eilanden als (bijzondere) Nederlandse gemeenten niet eigenlijk  "gewoon" een door de "raad" voorgedragen en door de Kroon benoemde burgemeester moeten krijgen, die als gebruikelijke taak van een burgemeester ook de lijn met de Kroon (Rijk, Koninkrijk, Staat) onderhoudt en de kwaliteit en rechtmatigheid van de besluitvorming bewaakt (met de mogelijkheid om besluiten voor te dragen voor vernietiging)?

De functie van Rijksvertegenwoordiger wordt in de nieuwe wetsvoorstellen niet afgeschaft en vervangen, maar blijft behouden en wordt anders ingericht. De Herzieningswetten Wet openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba (WolBES) en Wet financiën openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba (FinBES) zijn momenteel in een tweede internetconsultatieronde, waarin oorspronkelijke plannen om de Rijksvertegenwoordiger te schrappen zijn gewijzigd.

De huidige plannen voor de Rijksvertegenwoordiger

De meest recente plannen houden in dat de functie van Rijksvertegenwoordiger niet vervalt, maar een nieuwe stijl krijgt met een andere invulling:

1. Functie blijft: Het Rijk heeft besloten de functie van Rijksvertegenwoordiger (Rv) te behouden om de schakelrol tussen de eilanden en "Den Haag" te blijven vervullen.

2. Gewijzigde Coördinatierol: Naarmate de eilandsbesturen sterker worden, is de coördinerende rol van de Rv als belangenbehartiger van de eilanden minder nodig.

3. Meer Bevoegdheden: De Rv 'nieuwe stijl' krijgt mogelijk meer bevoegdheden om zicht te houden op de bestuurlijke en financiële ontwikkeling op de eilanden, wat wijst op een versterkte toezichtsfunctie namens de Minister van BZK.

De verwachte inwerkingtreding van de gewijzigde wetgeving wordt niet verwacht vóór de eilandsraadverkiezingen van maart 2027.

De Gezaghebber versus de Burgemeester

Zouden de eilanden niet een 'gewone' burgemeester moeten krijgen, gezien hun status als bijzondere Nederlandse gemeenten? 

Het antwoord is dat de functie van de Gezaghebber in het Caribisch deel van het Koninkrijk de analoge rol van een burgemeester al vervult, met enkele cruciale verschillen om rekening te houden met de unieke staatsrechtelijke positie en kleinschaligheid van de eilanden:

Functie

Vergelijkbare Taken (zoals een burgemeester)

Cruciale Afwijkingen

Gezaghebber

Vergelijkbare met burgemeester:

• Voorzitter van het dagelijks bestuur (Bestuurscollege)

• Hoofd van de politie (openbare orde)

• Onderhoudt de lijn met het Rijk (de Kroon)

• Wordt door de Kroon benoemd (na voordracht)

Cruciale verschillen met burgemeester: 

• Is naast voorzitter ook lid van het Bestuurscollege (vergelijkbaar met wethouder/gedeputeerde)

• Heeft een beslissende stem bij staking van stemmen in het Bestuurscollege

• Is de enige die namens het eiland het Rijk bijstand verleent bij het uitoefenen van het hoger toezicht

Rijksvertegenwoordiger

Cruciale verschillen met burgemeester: 

• Geen lokale bestuursfunctie

• Ligt boven de Gezaghebber en het lokale bestuur, als bestuursorgaan van de rijksoverheid

• Heeft toezichtstaken die in Nederland bij de minister/Commissaris van de Koning liggen

• Kan besluiten van het eilandsbestuur voordragen voor vernietiging door de minister (deze bevoegdheid ligt dus niet bij de Gezaghebber

De reden dat de huidige benamingen - Eilandsraad, Bestuurscollege en Gezaghebber - behouden zijn, is om aansluiting te behouden bij de bestuurspraktijk in het Caribisch deel van het Koninkrijk en om de eilanden te onderscheiden van gemeenten in Europees Nederland. De huidige rol van de Rijksvertegenwoordiger voorziet in een extra toezichtslaag die nodig wordt geacht vanwege de relatief beperkte bestuurskracht, de kleinschaligheid en de bijzondere staatsrechtelijke constructie als "openbare lichamen" (die niet tot een provincie behoren).

De BES-gemeenten zijn als bijzondere gemeenten "openbare lichamen" binnen het land Nederland, die niet tot een provincie behoren. De Provincie Flevoland is ook als openbaar lichaam is begonnen (Rijksdienst IJsselmeerpolders RIJP), herinner ik mij nog wel.  Kent Nederland (en het Koninkrijk) nog meer openbare lichamen en zo ja welke?  >> Ja, zie Openbare Lichamen