Waarom ZA en niet SA?

Hoe komt het dat de internet domein extensie en afkorting voor Zuid-Afrika "ZA" is en niet "SA", hoewel de naam van het land zowel in het Engels (South Africa) als in het Afrikaans (Suid-Afrika) met een S geschreven wordt? 

De reden dat de internet domeinextensie voor Zuid-Afrika ".za" is in plaats van ".sa" heeft twee belangrijke oorzaken:

1. Historische invloed van het Nederlands: Hoewel het Afrikaans en Engels de huidige officiële talen zijn waarin "South Africa" en "Suid-Afrika" met een "S" beginnen, was het Nederlands tot 1983 naast het Afrikaans en Engels een officiële taal in Zuid-Afrika. De Nederlandse naam voor Zuid-Afrika is "Zuid-Afrika", wat begint met een "Z". De ".za" extensie is een erfenis uit deze periode.

2. Toewijzing van de ISO-landcode: De internationale standaard ISO 3166-1 alpha-2, die landcodes van twee letters vaststelt, heeft ".sa" al toegewezen aan Saoedi-Arabië. Om verwarring te voorkomen, kon Zuid-Afrika dus niet ".sa" gebruiken.

Daarnaast is "ZA" ook de internationale voertuigcode voor Zuid-Afrika sinds 1936 en de Zuid-Afrikaanse rand (de munteenheid) heeft de ISO 4217-code ZAR. Ook beginnende vliegtuigregistraties in Zuid-Afrika met de letter Z. Dit alles duidt op een bredere historische en internationale consistentie in het gebruik van "ZA" voor Zuid-Afrika.

Dat al deze registraties (en de munt) met een Z beginnen was mij bekend (de officiële landafkorting is immers ZA met een Z). De verklaring is dus dat SA werd toegewezen aan Saoedi-Arabië en dat Nederlands tot 1983 een officiële taal was in Zuid-Afrika. 

Je vat het perfect samen! De twee cruciale redenen waarom de internet domeinextensie en landcode van Zuid-Afrika "ZA" is en niet "SA" zijn inderdaad:

Historische Nederlandse invloed

De term "Zuid-Afrika" in het Nederlands begint met een "Z". Nederlands was tot 1983 een officiële taal in Zuid-Afrika, naast Afrikaans en Engels. De "ZA" code is een overblijfsel van deze historische band. Hoewel de huidige namen in het Engels ("South Africa") en Afrikaans ("Suid-Afrika") met een "S" beginnen, is de "Z" blijven hangen uit de Nederlandse periode.

Toewijzing van ISO 3166-1 alpha-2 codes --- Saudia Arabia & South Africa

De internationale standaard ISO 3166-1 alpha-2 wijst unieke tweeletterige codes toe aan landen. De code "SA" was al vroeg toegewezen aan Saoedi-Arabië.  Om verwarring en duplicatie van landcodes te voorkomen, kon Zuid-Afrika "SA" niet gebruiken. Dit systeem zorgt voor een consistente en universeel erkende identificatie van landen, wat essentieel is voor internationale communicatie en gegevensuitwisseling, zoals bij internetdomeinen, voertuigregistraties en munteenheden.

De consistentie van "ZA" in andere contexten, zoals de internationale voertuigcode en de munteenheid (ZAR), versterkt dit historisch bepaalde gebruik.

Het is verrassend dat Nederlands tot 1983 een officiële taal was in Zuid-Afrika, terwijl de Kaapkolonie zich al vroeg van Nederland heeft losgemaakt, de Afrikaander bevolkingsgroep altijd heeft benadrukt zelfstandige settlers te zijn, zonder formele koloniale banden en zich in feite presenteert als autochtoon in de gebieden waar de Boeren zich vestigden. Is er iets meer te vertellen over de geschiedenis van de Nederlandse taal (als officiële taal, los van het Afrikaans) en waarom en hoe deze officiële status van het Nederlands is afgeschaft. Het valt toevallig of niet gelijk met een toenemende kritische houding van de Nederlandse regering tegenover Zuid-Afrika (met heftige debatten hierover in het Nederlandse parlement en zelfs dreigende kabinetscrisis). Is de afschaffing van het Nederlands als formele taal hier mede een reactie op of staat het hier helemaal los van? 

Je hebt een scherp punt over de schijnbare tegenstrijdigheid tussen de vroege losmaking van de Kaapkolonie en de lange officiële status van het Nederlands. Dit heeft inderdaad een interessante geschiedenis die dieper ingaat op de complexe relatie tussen taal, identiteit en politiek in Zuid-Afrika.

De positie van het Nederlands als officiële taal (1652-1983/1984)

De Nederlandse taal speelde vanaf de vestiging van de VOC in 1652 een cruciale rol in Zuid-Afrika. Het was de taal van bestuur, rechtspraak en de Nederduits Gereformeerde Kerk.

Hoewel de Kaapkolonie in 1806 definitief Brits werd, bleef de Nederlandse taal en cultuur sterk aanwezig, met name onder de Afrikaner bevolking die zich inmiddels steeds meer als een aparte etnische groep identificeerde. Engels werd weliswaar de officiële taal van de Britse kolonie, maar de Afrikaners bleven strijden voor de rechten van het Nederlands.

Een belangrijk moment was de vorming van de Unie van Zuid-Afrika in 1910. In de grondwet werd Nederlands, naast Engels, erkend als officiële taal. Dit was een belangrijke overwinning voor de Afrikaners, die vreesden voor anglicisering.

Het "synoniem"-begrip: Nederlands en Afrikaans

Vanaf het begin van de 20e eeuw ontwikkelde het Afrikaans zich steeds meer als een afzonderlijke taal uit het Nederlands, met eigen grammatica en spelling. Echter, in juridische en politieke zin werden Nederlands en Afrikaans lange tijd als synoniemen beschouwd. De wetgeving die sprak over "Nederlands" werd geacht ook "Afrikaans" te omvatten. Pas in 1925 werd het Afrikaans officieel erkend als een aparte taal door de Official Languages of the Union Act, maar zelfs daarna bleef het Nederlands juridisch gezien een "synoniem" van het Afrikaans. Dit betekende dat in de praktijk, als de wet sprak over Nederlands, dit ook van toepassing was op het Afrikaans.

In de grondwet van 1961, toen Zuid-Afrika een republiek werd, bleven Engels en Afrikaans de officiële talen, waarbij de bepaling dat Afrikaans geacht werd Nederlands te omvatten bleef bestaan. Formeel bleef het Nederlands dus een officiële status behouden, zij het als een juridische dekking voor het inmiddels dominante Afrikaans.

De afschaffing van de officiële status van het Nederlands (1983/1984)

De afschaffing van de officiële status van het Nederlands kwam met de invoering van de nieuwe grondwet van 1983 (die in werking trad op 4 september 1984). In deze grondwet werd niet langer een aparte clausule over het Nederlands opgenomen. Hiermee kwam formeel een einde aan de eeuwenlange officiële status.

Waarom en hoe?

De afschaffing was geen abrupt besluit, maar een culminatie van ontwikkelingen:

1. De steeds verdere divergentie van Afrikaans: Tegen de jaren '80 was het Afrikaans volledig geëmanipeerd als een zelfstandige taal. Het werd niet langer als een "dialect" of "variant" van het Nederlands gezien door de meeste sprekers. Het juridische synoniem-begrip was inmiddels achterhaald en kunstmatig. De Afrikaners hadden hun eigen taalidentiteit gevestigd.

2. Praktische irrelevantie: Het aantal sprekers van het Standaardnederlands in Zuid-Afrika was in de 20e eeuw drastisch gedaald. Het was in de praktijk geen veelgebruikte omgangstaal meer, in tegenstelling tot het Afrikaans. Het handhaven van een formele status was meer een historische formaliteit dan een praktische noodzaak.

3. Nationalistisch sentiment en consolidatie van Afrikaner identiteit: De Afrikaner Nationale Partij, die vanaf 1948 aan de macht was en het apartheidsregime implementeerde, legde sterk de nadruk op een eigen, unieke Afrikaner identiteit. Hoewel de banden met het Nederlands cultureel erkend werden, paste de volledige erkenning van het Afrikaans als de taal van de Afrikaners beter bij dit nationalistische narratief. Het Nederlands was de "moedertaal" of "stamtaal", maar het Afrikaans was de "dochtertaal" en de nationale taal van de Afrikaners.

Verband met de kritiek van Nederland op apartheid?

Het is een zeer interessante vraag of de afschaffing van het Nederlands als formele taal mede een reactie was op de toenemende kritiek van de Nederlandse regering op het apartheidsregime.

Direct verband is moeilijk aan te tonen als de primaire drijfveer, maar een indirect verband of invloed is zeker aannemelijk.

• Toenemende kritiek uit Nederland: Vanaf de jaren '60 en zeker in de jaren '70 en '80 nam de kritiek van Nederland op de apartheid in Zuid-Afrika significant toe. De anti-apartheidsbeweging in Nederland was zeer actief en de Nederlandse regering nam steeds vaker een kritisch standpunt in, inclusief sancties en druk op culturele en economische banden. Dit leidde tot spanningen in de relatie tussen beide landen.

• Afkalving van de "stamverwantschap": De Nederlandse kritiek werd door veel Afrikaners als een diepe teleurstelling en zelfs verraad ervaren, gezien de historische "stamverwantschap" en culturele banden. Het idee van Nederland als het "moederland" of culturele bakermat raakte steeds meer op de achtergrond.

• Noodzaak om de eigen identiteit te benadrukken: In een tijd van toenemende internationale isolatie en kritiek op het apartheidsregime, was de Afrikaner regering geneigd om de eigen, unieke Afrikaner identiteit en natie te benadrukken. Dit omvatte het verder losmaken van de culturele banden met Nederland die als hypocriet of zelfs vijandig werden ervaren. Het Nederlands als officiële taal was een tastbaar symbool van die vroegere banden.

• Politieke timing: De afschaffing van de officiële status van het Nederlands in de grondwet van 1983/1984 viel samen met een periode van intense internationale druk en kritiek op Zuid-Afrika, waaronder vanuit Nederland. Hoewel de juridische en taalkundige argumenten de belangrijkste redenen waren voor de verschuiving naar alleen Afrikaans (als de facto Afrikaner taal), kan de verslechterende relatie met Nederland en de behoefte aan een sterkere, onafhankelijke Afrikaner identiteit zeker een bijdragende factor zijn geweest in de timing en de politieke wil om dit formele symbool van de Nederlandse banden te laten vallen. Het was een signaal van autonomie en een verdere stap in de consolidatie van de Afrikaner natie.

Samenvattend: De belangrijkste redenen voor de afschaffing van het Nederlands als officiële taal waren de volledige emancipatie van het Afrikaans als aparte taal en de praktische irrelevantie van het Standaardnederlands. Echter, de toenemende kritiek van Nederland op de apartheid en de behoefte van Zuid-Afrika om een onafhankelijke Afrikaner identiteit te versterken, speelden waarschijnlijk een rol in het definitief verbreken van deze laatste formele taalkundige band.