Embedded Files
Geert Wilders (PVV) heeft 3 juni 2025 het kabinet Schoof laten vallen. De PVV heeft maar twee leden, namelijk Geert Wilders in persoon en de Stichting Geert Wilders. De partij staat geen nieuwe leden toe. Hierover ontstaat een discussie op X (Twitter) en daarbij stelt iemand:
"Er is nog nooit een kabinet gevallen door de leden."
Ik vraag mij af of dat klopt. In elk geval zijn in het verleden vaak politieke spanningen ontstaan rond een kabinet doordat de leden van een regeringspartij tijdens een ledenvergadering (partijraad, partijcongres) zich in meerderheid uitspraken tegen de koers van het kabinet of de eigen fractie (of steun uitspraken voor een koers die leidt tot een kabinetscrisis, "de poot stijf houden").
Zijn er gevallen bekend waarin een kabinet in Nederland is gevallen als direct of indirect gevolg van een uitspraak van de ledenvergadering?
De uitspraak "Er is nog nooit een kabinet gevallen door de leden" klopt in de zin dat een directe val door een formele stemming in een ledenvergadering van een partij zelden of nooit voorkomt in Nederland. Het Nederlandse staatsrecht is zo ingericht dat een kabinet valt door een gebrek aan vertrouwen van de Tweede Kamer, of door ontslag van de minister-president en/of ministers bij de Koning. Dit gebrek aan vertrouwen kan zich uiten in het aannemen van een motie van wantrouwen door de Tweede Kamer, of doordat een regeringspartij besluit de coalitie te verlaten.
Echter, de indirecte invloed van ledenvergaderingen en de partijbasis op kabinetscrises en zelfs de val van kabinetten is wel degelijk groot en herkenbaar in de Nederlandse politieke geschiedenis. Zoals je zelf al aangeeft, leiden spanningen binnen een partij - vaak gevoed door de onvrede van de leden - regelmatig tot druk op de fractie en de bewindslieden.
Hier zijn enkele voorbeelden en overwegingen:
Partijcongressen en ledenvergaderingen: Hoewel er geen formele besluitvorming plaatsvindt die direct een kabinet kan laten vallen, kunnen partijcongressen en ledenvergaderingen wel degelijk de koers van een regeringspartij bepalen. Als de leden zich in meerderheid uitspreken tegen een bepaald kabinetsbeleid, kan dit de fractie en de bewindslieden onder zware druk zetten. Het kan leiden tot een breuk in de coalitie als de partijleiding dit signaal van de achterban niet kan negeren.
De "Nacht van Schmelzer" (1966): Hoewel dit een motie van wantrouwen van een KVP-fractievoorzitter (Schmelzer) in de Tweede Kamer betrof die leidde tot de val van het kabinet-Cals, speelden interne spanningen binnen de KVP een belangrijke rol. De onvrede over de koers van het kabinet en de partijleiding was groot binnen de KVP. De motie van Schmelzer was (mede) een uiting van die interne onvrede en druk.
Val van kabinetten door interne partijconflicten: Vaker komt het voor dat interne verdeeldheid binnen een van de regeringspartijen uiteindelijk leidt tot een crisis en val. Dit kan ontstaan door bijvoorbeeld:
Standpunten van de achterban: Als de achterban van een partij zich niet kan vinden in de koers van de eigen ministers of fractie, kan dit leiden tot grote spanningen en uiteindelijk tot een opzegging van het vertrouwen door de partij (of de fractie) in het kabinet. Dit is een indirecte invloed van de leden.
Verkiezingsuitslagen: Soms leidt een sterk verlies van één of meer regeringspartijen bij tussentijdse verkiezingen (bijvoorbeeld Provinciale Statenverkiezingen) tot een toename van onrust en de behoefte om zich meer te profileren. Dit kan een katalysator zijn voor een kabinetscrisis.
Samenvattend: De stelling "Er is nog nooit een kabinet gevallen door de leden" is strikt genomen correct in de zin dat een ledenvergadering niet de grondwettelijke bevoegdheid heeft om een kabinet te laten vallen. Echter, de uitspraak van leden, al dan niet via een formele stemming op een partijcongres, kan wel degelijk indirect en zeer wezenlijk bijdragen aan de spanningen die uiteindelijk leiden tot de val van een kabinet. De politieke druk van de partijbasis op de fractie en de bewindslieden is een belangrijke factor in het functioneren van coalities.
In het fictieve scenario dat je schetst met Geert Wilders en de PVV, zou het theoretisch wel kunnen dat Wilders als enig volwaardig lid van de partij (naast de Stichting Geert Wilders) een besluit neemt dat gelijkstaat aan een "ledenbesluit" om de stekker uit het kabinet te trekken. In dat zeer specifieke geval zou de val van het kabinet wel heel direct gekoppeld zijn aan de beslissing van het "lid" Geert Wilders in zijn hoedanigheid als partijleider. Maar in de context van traditionele partijen met duizenden leden is de directe invloed van 'de leden' op de val van een kabinet altijd indirect.
Om mijn beeld nog wat verder in te vullen: er zal vast wel literatuur zijn of een 'lijst' van alle (bijvoorbeeld naoorlogse) kabinetscrisis en hun oorzaak of thema.
Kan je zulke literatuur of lijst voor mij vinden en/of een dergelijke lijst voor mij samenstellen?
(P.S. Ik ben geboren in 1955 en vanaf de val van het kabinet Marijnen heb ik zelf vage of concretere eigen herinneringen aan kabinetscrises en verkiezingen.)
Je vraag naar literatuur en een overzicht van kabinetscrises in Nederland is zeer relevant voor een goed begrip van onze politieke geschiedenis. Parlement.com en Wikipedia zijn daarvoor uitstekende startpunten.
Hieronder vind je een samenvatting van belangrijke naoorlogse kabinetscrises in Nederland, met een focus op de oorzaken en thema's. Ik probeer hierbij de periode te dekken waar je eigen herinneringen aan beginnen (vanaf de val van Marijnen, dus 1965). Het is een selectie, want er zijn veel meer crises geweest, maar dit zijn de meest prominente en vaak studiemateriaal in de politicologie.
Literatuur en bronnen:
Literatuur en bronnen:
Voor diepgaandere informatie en uitgebreide analyses kun je de volgende bronnen raadplegen:
Parlement.com: Dit is een onmisbare bron voor iedereen die geïnteresseerd is in de Nederlandse parlementaire geschiedenis. Ze hebben gedetailleerde dossiers over kabinetscrises, ministers-presidenten en kabinetten, met veel achtergrondinformatie over de aanleidingen en het verloop. Zie bijvoorbeeld de pagina "Kabinetscrises" en de specifieke pagina's over de individuele kabinetten en crises.
Wikipedia (nl.wikipedia.org): Biedt vaak een goed overzicht van kabinetscrises en ministers-presidenten, met links naar gerelateerde artikelen.
Montesquieu Instituut: Dit instituut doet onderzoek naar parlementaire democratie en rechtsstaat. Ze publiceren regelmatig artikelen en analyses over kabinetscrises, formaties en het functioneren van de democratie.
Montesquieu Instituut (zoek hier op "kabinetscrisis" of specifieke kabinetten)
Boeken over Nederlandse politieke geschiedenis: Er zijn talloze boeken geschreven over de Nederlandse politiek en kabinetsformaties. Enkele aanraders van algemene aard:
"De formateur" door Jan Joost Lindner (2012): Hoewel gericht op formaties, komen hierin ook veel crises en hun aanleidingen aan bod.
Werken van Peter van der Heijden en Jaap de Jong: Zij schrijven veel over de Nederlandse politiek en communicatie, en vaak komen hierin kabinetscrises en de dynamiek van coalities aan bod.
"De Nederlandse Grondwet" (commentaar): Juridische werken over de Grondwet bespreken vaak de ongeschreven vertrouwensregel en de praktijk van kabinetsvallen.
"Verzuiling, pacificatie en kentering in de Nederlandse politiek" door Arend Lijphart: Een klassieker over de Nederlandse politiek tot in de jaren '60 en de specifieke dynamiek van het poldermodel en consensuspolitiek.
Page updated
Google Sites
Report abuse