Pruisen

Gemini 25/5/25

In een nieuwsbericht van de NOS is te lezen dat er een postduifbericht is gevonden van een "Pruisische soldaat" uit de Eerste Wereldoorlog, vermoedelijk 1916.

Wat is in die periode de betekenis van Pruisisch en in het bijzonder een Pruisische soldaat. In die tijd bestond het land toch al onder de naam "Duitsland" en zou het een Duitse soldaat zijn? Wat is de historische herkomst van Pruisisch en wat is de etymologie van het woord?

Het vinden van een postduifbericht van een "Pruisische soldaat" uit de Eerste Wereldoorlog, vermoedelijk uit 1916, is historisch gezien interessant en roept inderdaad vragen op over de term "Pruisisch" in die periode. Hieronder vind je een uitleg:

De betekenis van "Pruisisch" en een "Pruisische soldaat" in 1916
Hoewel het land in 1916 inderdaad al "Duitsland" heette (het Duitse Keizerrijk, opgericht in 1871), was Pruisen nog steeds een zeer prominente en dominante deelstaat binnen dat keizerrijk. Sterker nog, Pruisen was verreweg de grootste en meest invloedrijke staat binnen het Duitse Keizerrijk, zowel qua oppervlakte als qua bevolking. De koning van Pruisen was tegelijkertijd de keizer van Duitsland (Wilhelm II in 1916).

De term "Pruisische soldaat" verwees in die tijd naar een soldaat die afkomstig was uit Pruisen en/of diende in een van de Pruisische regimenten van het Duitse leger. Het Pruisische leger vormde de kern en de ruggengraat van het totale Duitse leger. Pruisen stond bekend om zijn militaire traditie, discipline en efficiëntie, die diep geworteld waren in de geschiedenis van het koninkrijk.

Dus, hoewel het technisch gezien een "Duitse soldaat" was in het Duitse Keizerrijk, was het heel gebruikelijk om te spreken van "Pruisische soldaten" vanwege de dominante rol van Pruisen in het militaire apparaat en de sterke Pruisische identiteit die nog steeds leefde.

Historische herkomst van Pruisisch
De geschiedenis van Pruisen is complex en beslaat vele eeuwen:

• Oorsprong als volk: Oorspronkelijk waren de (Oude) Pruisen een Baltisch volk dat leefde in het gebied ten zuidoosten van de Oostzee, tussen de monding van de Wisła (Weichsel) en het Koerse Haf. Hun taal was het Oudpruisisch.

• Duitse Orde: In de 13e eeuw veroverde de Duitse Orde (een katholieke militaire ridderorde) dit gebied. De oorspronkelijke Pruisische bevolking werd gekerstend en gaandeweg geassimileerd door Duitse kolonisten, en de Oudpruisische taal stierf uiteindelijk uit.

• Hertogdom Pruisen: Het gebied werd in 1525 een seculier hertogdom onder het huis Hohenzollern, dat de staat sinds 1618 regeerde in personele unie met de Mark Brandenburg.

• Koninkrijk Pruisen: In 1701 werd Frederik III, de markgraaf van Brandenburg en hertog van Pruisen, gekroond tot "Koning in Pruisen". Hiermee ontstond het Koninkrijk Pruisen, dat in de 18e en 19e eeuw enorm groeide door annexaties en veroveringen (onder meer onder Frederik de Grote). Het werd een van de Europese grootmachten.

• Duitse eenwording: In 1871 speelde Pruisen onder leiding van Otto von Bismarck een cruciale rol in de Duitse eenwording. De koning van Pruisen werd de Duitse keizer, en Pruisen werd de grootste en dominantste deelstaat binnen het nieuw gevormde Duitse Keizerrijk.
  Na de Eerste Wereldoorlog en de val van het keizerrijk bleef Pruisen als vrijstaat bestaan in de Weimarrepubliek, totdat het in 1933 door de nazi's werd opgeheven en in 1947 officieel werd ontmanteld na de Tweede Wereldoorlog.
  Etymologie van het woord "Pruisisch"
  De etymologie van het woord "Pruisisch" is direct afgeleid van de naam van het oorspronkelijke Baltische volk, de (Oude) Pruisen (Pruzzen). De namen van de Pruisische stammen waren vaak gebaseerd op kenmerken van hun landschap, met veel verwijzingen naar "water", wat logisch is voor een gebied met veel meren, stromen en moerassen.
  Het Nederlandse woord "Pruisisch" is dus een afleiding van "Pruisen" (de staat of het volk) met het achtervoegsel "-isch", wat "betrekking hebbend op" betekent.

Aanvullende vraag: Je noemt de Oude Pruissen "Pruzzen". Bedoel je hier het oorspronkelijke Duitse woord (dan dus vermoedelijk ongeveer uitgesproken als proetsen) of is dit een Nederlandse versie van het woord (en dan ongeveer uitgesproken als prussen). 

Ik gebruikte "Pruzzen" als de Duitse term, wat inderdaad de meest gangbare historische benaming is voor de oorspronkelijke Baltische bevolking in het Duits.

• Duitse spelling: De correcte Duitse spelling is Pruzzen (meervoud) of Pruß (enkelvoud, met een "scherpe s" of "Esszet"). Soms zie je ook wel Prußen (meervoud), maar "Pruzzen" is zeer gangbaar in historische contexten.

• De spelling "Prüzen" met een Umlaut (ü) is niet correct in deze context. De "u" in "Pruzzen" is een korte "u"-klank, vergelijkbaar met de "oe" in "doek", maar dan korter.

• Duitse uitspraak: De Duitse uitspraak van "Pruzzen" is inderdaad ongeveer als "Proets-sen" (met de 'oe' zoals in 'boek' en de 'tz' zoals in 'pizza' of de 'ts' in 'hits'). De dubbele 'z' klinkt als een scherpe 'ts'-klank.

• Nederlandse benadering: In het Nederlands spreken we meestal over de (Oude) Pruisen (enkelvoud: Pruis). Als we het specifiek over de oorspronkelijke Baltische stammen hebben, kan je de Duitse term "Pruzzen" gebruiken, maar vaak wordt het gewoon "de Oude Pruisen" genoemd.

• De Nederlandse uitspraak van "Pruisen" is "Pruis-sen" (met de 'ui' zoals in 'huis'). Als je "Pruzzen" in het Nederlands zou uitspreken, zou je de 'oe'-klank en 'ts'-klank zoals in het Duits aanhouden, dus "Proets-sen".