De staat als ontwerper van de ziel

De Groene Amsterdammer, 17-12-2025, verschenen in nr. 51-52
Essay: Regeren in naam van het goede. De staat als ontwerper van de ziel

In dit essay onderzoekt Alexandre Lefebvre de fundamentele verschuiving in de wereldpolitiek, waarbij de staat niet langer alleen bestuurt, maar optreedt als de ontwerper van de ziel. De centrale vraag van deze tijd is wie het recht heeft om te bepalen wat een 'goed leven' inhoudt.

Het colloquium van de zeven

Lefebvre grijpt terug op een werk van de 16e-eeuwse filosoof Jean Bodin, waarin vertegenwoordigers van verschillende religies debatteren over het doel van het menselijk bestaan. De auteur stelt voor om in 2025 een nieuw colloquium te organiseren met invloedrijke illiberale denkers en leiders, zoals Aleksandr Doegin (Rusland), Wang Huning (China), Steve Bannon (Verenigde Staten) en Viktor Orbán (Hongarije). Hoewel liberale critici vaak beweren dat deze leiders enkel uit zijn op rijkdom en macht, betoogt Lefebvre dat zij handelen vanuit een overvloed aan eigen waarden en een specifieke visie op menselijke bloei.

Politiek perfectionisme en soulcraft

In de politieke filosofie wordt het gebruik van staatsmacht om idealen van menselijke bloei af te dwingen 'perfectionisme' genoemd. Dit uit zich wereldwijd in de vorm van 'soulcraft' (zielsvorming), een concept dat teruggaat tot Plato en stelt dat regimes het karakter van hun burgers kneden:

• China: De staat gebruikt 'zachte macht' zoals het onderwijzen van het 'Xi Jinping-denken' en 'harde instrumenten' zoals het sociale kredietsysteem en heropvoedingscentra om burgers te vormen naar waarden als piëteit en harmonie.

• India, Rusland en Hongarije: Deze staten verweven nationalisme met spirituele en etnische doctrines om de 'nationale ziel' en culturele tradities te beschermen.

• Verenigde Staten: Binnen de MAGA-beweging en bij postliberale denkers groeit de overtuiging dat de staat burgers actief moet begeleiden naar deugden zoals vroomheid en gebed.

Project 2025 en de Amerikaanse transformatie

Een concreet voorbeeld van dit perfectionisme in de VS is Project 2025. Dit plan is niet gericht op een kleine overheid, maar op het inzetten van staatsmacht voor een morele agenda:

• Gezin en onderwijs: Het beoogt de federale macht te gebruiken om het kerngezin te herstellen en 'traditionele Amerikaanse waarden' zoals geloof en patriottisme op te leggen via het onderwijs.

• Gezondheidszorg: Het ministerie van Health and Human Services zou volgens dit plan worden omgevormd tot een instrument voor culturele vorming, waarbij pro-life principes en strikte genderdefinities centraal staan.

De liberale blinde vlek

Terwijl het liberalisme claimt neutraal te zijn, stellen critici dat het in werkelijkheid de ziel voortdurend vormt via de markt, technologie en sociale normen. Illiberale regimes verwijten het liberalisme dat het een 'spiritueel bloedeloze leer' is die het leven berooft van transcendentie en diepere betekenis. De auteur waarschuwt dat liberalen de aantrekkingskracht van waarden als eer, hiërarchie en zelfopoffering niet moeten onderschatten.

De noodzaak tot begrip

Lefebvre roept liberalen op om illiberale samenlevingen te zien als 'semblables' (gelijken): medemensen met authentieke waarden die simpelweg verschillen van de liberale maatstaf. Het onvermogen om de diepe overtuigingen van rivalen te begrijpen — zoals Poetins visie op de heilige plicht om de Russische ziel te beschermen — kan leiden tot catastrofale strategische fouten.

Analogie: Je kunt de staat in deze context zien als een beeldhouwer: waar de liberale staat beweert alleen de werkplaats en het gereedschap te leveren zodat de burger zichzelf kan vormen, pakt de illiberale staat zelf de beitel op om de burger direct naar een vooraf bepaald moreel ideaal te boetseren.

Alexandre Lefebvre is een Canadese hoogleraar politieke filosofie aan de Universiteit van Sydney. Zijn meest recente boek is Liberalism as a Way of Life (Princeton, 2024). Zijn nieuwe onderzoeksproject richt zich op Soulcrafters. 

Bronvermelding: Dit essay verscheen oorspronkelijk in:NoemaMag (English)

Noema Magazine, Berggruen Institute: Our work forges new frameworks of thought in democracy, capitalism, planetary politics, science and technology, and philosophy and culture. We foster dialogue between East and West, and develop shared perspectives for our world. Our goal is to create a planetary network of thinkers from diverse disciplines and cultures. We believe these thinkers—connected and emboldened—can reshape our social and political institutions, and drive solutions to some of the biggest challenges of our time. 

Berggruen Institute

Het Berggruen Institute is een in 2010 opgerichte denktank gevestigd in Los Angeles, met extra centra in Peking en Venetië. Het instituut is mede-opgericht door de filantroop Nicolas Berggruen en journalist Nathan Gardels.Het doel van het instituut is het ontwikkelen van fundamentele ideeën om politieke en sociale instituties te hervormen in een snel veranderende wereld. 

De belangrijkste onderzoeksthema's zijn:

• Democratische vernieuwing: Het heroverwegen van bestuur in het tijdperk van globalisering en digitalisering.

• The Planetary: Het benaderen van mondiale uitdagingen (zoals klimaatverandering) vanuit een planetair perspectief in plaats van alleen nationaal.

• Toekomstige mensen: De impact van AI en biotechnologie op wat het betekent om mens te zijn.

Noema Magazine

Noema Magazine is de publicatie van het Berggruen Institute. Het tijdschrift werd in 2020 gelanceerd (als opvolger van The WorldPost) en publiceert zowel online als in een jaarlijkse printeditie.

• Betekenis: De naam is afgeleid van het Griekse woord noēma, wat "denken" of "het object van de gedachte" betekent.

• Inhoud: Het tijdschrift richt zich op diepgravende essays, interviews en reportages over de overlap tussen technologie, filosofie, bestuur, economie en cultuur.

• Redactie: Nathan Gardels is de huidige hoofdredacteur. Het blad streeft naar een interdisciplinaire aanpak om verder te kijken dan de waan van de dag.