Bức tượng đầu "Tướng quân Ba" ở Núi Sam phải chăng là Mã Viện?

Trần Hoàng Vũ* – Dương Thị Phước Thành**.

Bài đăng trên trang Thông tin của Thị ủy Châu Đốc tháng 8-2012.

(*Hội sử học An Giang - **Ban Tuyên giáo Thị ủy Châu Đốc).

Phường Núi Sam là nơi lưu giữ hơn một trăm tác phẩm điêu khắc thuộc nhiều quốc gia, nhiều phong cách sáng tác được sưu tập từ hai hội trại sáng tác Dấu ấn An Giang 2003 và 2005. Trong số đó, có một bức tượng bằng đá hoa cương cao 2.3m, khắc họa cái đầu của một vị tướng Trung Hoa. Đây là tác phẩm của nữ nghệ nhân Trung Hoa Trương Lập Tây (Zhang Yaxi) thực hiện năm 2003, với sự hỗ trợ của hai người thợ đá Việt Nam. Bức tượng này được chú thích bởi một tấm biển đề: Người anh hùng đáng kính “tướng quân Ba” (Honourable “General Ba”). Gần đây, có ý kiến cho rằng bức tượng “Tướng quân Ba” nói trên chính là Phục Ba tướng quân Mã Viện. Sự thật vấn đề này như thế nào?

Trước tiên xin nói về Mã Viện. Mã Viện tự là Văn Uyên, người Mậu Lăng, Phù Phong (nay là Hưng Bình, Thiểm Tây), là hậu duệ của danh tướng Triệu Xa đời Chiến Quốc. Về sau Mã Viện được phong là Phục Ba tướng quân, tước Tân Tức hầu nên nhiều chỗ còn gọi Mã Viện là Mã Phục Ba hoặc Mã Tân Tức. Cuối thời Tây Hán, Mã Viện phục vụ dưới trướng của thế lực quân phiệt Ngỗi Hiêu ở Lương Châu. Về sau, Mã Viện đã khuyên Ngỗi Hiêu đầu hàng Quang Vũ đế Lưu Tú (người sau này sáng lập nên nhà Đông Hán). Trước đó, Mã Viện cũng đã đến thăm dò Công Tôn Thuật, một người bạn cũ bấy giờ đang xưng đế ở đất Thục. Nhưng vì Công Tôn Thuật làm việc câu nệ lễ tiết sáo rỗng, mà Lưu Tú thì tự nhiên thoải mái, Mã Viện mới chọn Lưu Tú làm chủ của mình. Mã Viện theo Lưu Tú chiến đấu, có nhiều công lao mà quan trọng nhất là việc thuyết phục Lưu Tú đánh Lũng Tây. Khi đó, các tướng khác đều ngần ngại. Mã Viện lấy gạo rắc thành sa bàn, phân tích đường lối đất Lũng chỗ nào hiểm, chỗ nào dễ, chỗ nào lợi ở công, chỗ nào lợi ở thủ. Quang Vũ đế bấy giờ mới hạ quyết tâm. Bài thơ của Bắc Bình vương Nguyễn Huệ nói về công lao Nguyễn Hữu Chỉnh có câu: “Gạo Phục Ba khéo chất hình non, đường Thục đạo rõ bày nơi hiểm dễ” là lấy điển tích từ câu chuyện này. Về sau, Mã Viện còn vâng mệnh Quang Vũ đế đem quân đi đàn áp các phong trào khởi nghĩa khác như cuộc khởi nghĩa của Lý Quảng ở Hoãn Thành, khởi nghĩa của Hai Bà Trưng ở bốn quận Giao Chỉ, Cửu Chân, Nhật Nam và Hợp Phố. Mã Viện ốm chết ở Hồ Đầu trong khi đang đàn áp cuộc khởi nghĩa của người dân tộc thiểu số ở Vũ Khê, Vũ Lãng. Đối với người Trung Quốc, Mã Viện là một danh tướng. Nhưng đối với người Việt Nam, Mã Viện là một tên xâm lược. Việc lập miếu, xây tượng Mã Viện ở nước ta từ bao đời nay luôn là một vấn đề gây tranh cãi mà dư luận chung là phản đối. Điều này chúng ta có thể hiểu được. Vấn đề là, bức tượng “Tướng quân Ba” của nữ nghệ nhân Trương Lập Tây là ai? Bức tượng đó có phải là Phục Ba tướng quân Mã Viện hay không?

Trang web chính thức của nữ nghệ nhân Trương Lập Tây, www.zhangyaxi.com, có đăng tải bức ảnh chụp tác phẩm “Tướng quân Ba” hiện được trưng bày ở vườn tượng Núi Sam kèm lời chú thích. Ngoài ra, nữ nghệ nhân Trương còn đăng ảnh một phiên bản bằng đồng của tác phẩm trên với dòng chữ màu đỏ bên dưới “Ba quốc tướng quân nghĩa tử” (Tướng quân nước Ba, con người nghĩa khí). Về bức tượng đá “Tướng quân Ba”, nữ nghệ nhân giải thích: “Chủ đề của tác phẩm là sự anh hùng và danh dự. Câu chuyện về tướng quân Ba khá phổ biến ở các nước Châu Á: cách đây 3000 năm, ở Trung Hoa, ông ta bị quân thù xâm lược và đã khẩn cầu nhà vua của mình giúp đỡ. Nhà vua đã yêu cầu cắt ba thành trì để đền đáp – sau khi quân thù bị đánh bại, tướng quân Ba không quên lời hứa danh dự của mình, nhưng đã dâng đầu mình lên cho nhà vua với mong muốn dùng nó để thay thế ba tòa thành. Nhà vua đã hồi tâm chuyển ý vì hành động anh hùng đó… Và thế là câu chuyện về sự anh hùng và trọng danh dự đó đã được lưu truyền qua nhiều thế kỷ”.

Như vậy, theo sự giải thích chính thức của chính tác giả, ta có thể khẳng định “Tướng quân Ba” không phải là Phục Ba tướng quân Mã Viện. Ba chữ “Tướng quân Ba” phải hiểu là “tướng quân nước Ba” như chính dòng chữ Hán được tác giả Trương Lập Tây chú thích bên dưới phiên bản tượng đồng. Nước Ba là một quốc gia liên minh bộ lạc phía tây tỉnh Hồ Bắc, về sau phát triển về phía đông bồn địa Tứ Xuyên, phía tây tỉnh Hồ Nam và đông nam tỉnh Thiểm Tây. Ghi chép xưa nhất về nước Ba là những tường thuật về trận Mục Dã giữa Chu Võ vương và Ân Trụ vương, trong đó, nước Ba đã trợ giúp Võ vương phạt Trụ. Chữ “Ba” (巴) trong “nước Ba” có nghĩa đen là “đại xà”, chữ “Ba” (波) trong “Phục Ba tướng quân” (伏波將軍)có nghĩa là “sóng lớn”, hoàn toàn khác nhau. Nước Ba bị nước Tần diệt năm 316 TCN trong khi Mã Viện sinh năm 14 TCN, mất năm 49 SCN. Trong các tư liệu lịch sử về Mã Viện, không có chuyện Mã Viện dâng đầu cho Quang Vũ đế để thay thế ba tòa thành.

Ở đây có một điểm có thể khiến người đọc thắc mắc, vì sao đã là tướng quân nước Ba mà nhà vua lại còn ép dâng ba tòa thành mới chịu phát quân trợ giúp? Thực ra nước Ba thường được mô tả là một liên minh bộ lạc, là một tập hợp lỏng lẻo của các thị tộc riêng biệt cùng công nhận một vị vua. Do đó, tướng quân Ba đồng thời là một thủ lĩnh bộ tộc có lãnh địa riêng. Mối quan hệ giữa tướng quân Ba và vua Ba tương tự như quan hệ của thiên tử nhà Chu và các nước chư hầu Tấn, Tần, Tề, Tống, Lỗ, Vệ, Trịnh, Tào … trong cùng thời điểm vậy. Điểm thứ hai là câu chuyện tướng quân Ba thực sự không phổ biến lắm như lời nữ nghệ nhân lầm tưởng. Nữ nghệ nhân Trương Lập Tây là người Trùng Khánh (trước đây thuộc tỉnh Tứ Xuyên, sau nâng lên thành phố trực thuộc trung ương) là địa bàn của nước Ba cổ nên mới cảm thấy quen thuộc với câu chuyện này và tưởng ai cũng biết. Điều đó cũng giống như người Việt Nam cứ tưởng chuyện Mỵ Châu – Trọng Thủy phổ biến ở toàn Châu Á vậy. Ngược lại, câu chuyện về Phục Ba tướng quân Mã Viện lại quen thuộc hơn với người Việt nên mới có người lầm tưởng tướng quân Ba là Mã Viện.

Qua sự việc này, chúng tôi nghĩ rằng bộ sưu tập tượng điêu khắc tại Núi Sam vẫn chưa được quan tâm chăm sóc và sử dụng đúng mức. Chúng tôi cho rằng để người dân địa phương và du khách tham quan hiểu được sâu sắc hơn về ý nghĩa cũng như giá trị nghệ thuật của bộ sưu tập này, các cơ quan quản lý cần làm tốt công tác thuyết minh, cung cấp thông tin cho người thưởng thức. Cụ thể là không chỉ đối với pho tượng “Tướng quân Ba” mà đối với tất cả bộ sưu tập, cần có một bảng chú giải ý nghĩa, trường phái và phong cách nghệ thuật cũng như về tác giả cho từng tác phẩm. Việc làm này còn tránh gây ra những ngộ nhận không đáng có do thiếu thông tin hoặc thông tin bị nhiễu dẫn đến những phản ứng không tích cực như trường hợp bức tượng “Tướng quân Ba” của nữ nghệ nhân Trương Lập Tây.