Gernika
Een ooggetuige, pater Onaindía, beschrijft
"Op 26 april 1937, omstreeks 16.40 u kwam ik in Gernika toe. Nauwelijks was ik uit mijn wagen gestapt of het bombardement brak in alle hevigheid los. De inwoners waren geterroriseerd, de boeren vluchtten weg terwijl ze hun vee achter lieten op de markt. Het bombardement duurde tot 19.45 u. Vliegtuigen vlogen heel laag, verwoestten wegen en bossen met hun mitrailleurvuur en in de greppels langs de wegen vormden zich hoopjes, net alsof ze op de grond gesmeten waren, van mannen, vrouwen en kinderen...Ten alle kanten hoorde ik kreten van pijn en mensen, bemand door een alles overheersende angst, knielden neer met de armen in de lucht, alsof ze bijstand van boven wilden..."
Uittreksel uit "La Espana del siglo XX", p. 532, van Tuñon de Lara
Gernika, 26 april 1937
Op het plein van een Baskisch dorp,
Dicht bij de kerk, op een steenworp,
Zat op een bank een oude vrouw,
Gans in het zwart, ze was in rouw.
Bewegingsloos, niet één gebaar,
Alleen de wind, woei door h'r haar.
Er viel wat regen zachtjes neer,
Tot op haar voeten, klein en teer.
De zon ging onder, het werd koud,
Maar 't deed haar niets, al was ze oud.
Ze had hier niemand meer op aard',
De oorlog had haar niet gespaard
Ramuntxo Bartolomé
De stad Gernika heeft lange tijd gegolden als hoofdstad van het Baskische land. Vanaf de Middeleeuwen kwamen de Spaanse koningen hiernaartoe om de Basken hun autonomie te garanderen. In 1937 verwoestten Duitse bommenwerpers de stad, op verzoek van generaal Franco. Het bombardement kostte naar schatting 1500 mensen het leven. Van de stad bleef niets overeind. Het schilderij dat Pablo Picasso in 1937 naar aanleiding van de tragedie schilderde, is wereldberoemd. Voor de Basken is het een symbool geworden van de Spaanse onderdrukking. De geschiedenis van het doek versterkt dat nog. Het is namelijk nooit in Baskenland geëxposeerd. Picasso schilderde het in Parijs en stond erop dat Guernica in New York bleef hangen, totdat de democratie zou zijn hersteld. In 1981 arriveerde het schilderij voor het eerst in Spanje. Het kwam in Madrid te hangen, eerst in het Prado, daarna in het Reina Sofia Museum. Het prestigieuze Guggenheim Museum in Bilbao vroeg het werk te leen voor haar opening in 1997, maar dat verzoek werd afgewezen.
Op zaterdag, 25 juni 2005 werd hulde gebracht aan de Baskische dichter Esteban Urkiaga "Lauaxeta" (Laukiz 1905-1937). De plechtigheid greep plaats aan de muur van het kerkhof van Santa Isabel in Vitoria-Gasteiz, waar hij jaren geleden gefusilleerd werd tijdens de Spaanse Burgeroorlog. Een gedenkplaat werd onthuld met daarop geschreven: "Dana emon behar jako maite dan askatasunari" (Laten wij alles geven voor de vrijheid die wij liefhebben) en "Gure poeta eta idazlea hemen fusilatu zuten. 1937 ekainaren 25ean" (Onze dichter en schrijver werd hier geëxecuteerd. 25 Juni 1937). Hij werd de dag na het bombardement op Gernika gearresteerd en tegen de muur van het kerkhof geplaatst…Hij werd 32 jaar.
Op donderdag, 22 juni 2006 hebben vertegenwoordigers van de regering van Lakua (Baskische regering) en van de sta Gasteiz-Vitoria een buste ingehuldigd als eerbetoon aan Estepan Urkiaga "Lauaxeta", in aanwezigheid van zijn familie.
Minister van Cultuur, Miren Azkarate, en gemeenteraadslid, Alfredo Iturritxa, namen de honneurs waar. Op het borstbeeld, dat twee meter hoog is, staat de symbolische zin die de poëet ooit heeft uitgesproken:
Laten wij alles geven voor de
vrijheid die wij liefhebben
Dana emon behar jako
maite dan askatasunari