Las jóvenes de Safo
Introdución
Las jóvenes de Safo é un cómic escrito e ilustrado por Arianna Melone. Foi traducido por Rosa Barbany Puig e publicado na editorial La Otra H o 19 de setembro de 2023.
Este libro réndelle homenaxe á famosa poetisa grega Safo de Mitilene (s VII-VI a. C.), quen destaca pola beleza da súa dicción, a súa perfección formal e a súa paixón. Ao ser unha muller económicamente acomodada, púidose permitir dirixir un círculo de rapazas ás que instruía na música, na poesía, na elegancia e no culto de Afrodita, para ela a deusa máis importante.
O poeta Anacreonte (s VI a. C.) en referencia a este grupo, dicía que Safo sentía un amor sexual polas mulleres e víase atraída polas rapazas ás que instruía, dedicándolles mesmo as chamadas "Odas nupciais" cando a abandoaban para casar cos seus homes. Deste modo, o seu nome deu lugar aos termos posteriores "lesbianismo" e "safismo", que serven para denominar á homosexualidade feminina. Así pois, a través de coloridas viñetas e ilustracións, neste cómic represéntase a súa estreita relación e o intenso amor que sentía hacia elas.
Con todo, Safo de Mitilene foi unha gran influencia para a lírica grega e para artistas posteriores, como Catulo (s I a.C.) ou mesmo Platón (s V-IV a.C.), quen a consideraba a décima musa. Safo, inspiradora de artistas, é hoxe e sempre símbolo dunha forma diferente e máis libre de concebir o amor.
(dereita) Portada Las jóvenes de Safo, cómic de Arianna Melone, editorial La Otra H (2023)
Exilio
As mulleres viven nun entorno onde non dependen da presencia masculina para a súa supervivencia ou benestar. As relacións familiares están marcadas pola presencia de nais, irmáns, tías e avoas, pero non se menciona a figura paterna. Esto suxire que as mulleres estableceron unha comunidad independiente e autónoma, donde se apoian mutuamente e se cuidan entre sí.
A ausencia de homes na familia pode ser unha eleción consciente por parte das mulleres para escapar das normas patriarcales da época e buscar unha vida máis igualitaria e centrada na sororidade. Esta situación familiar tamén permite explorar as relacións entre mulleres dunha maneira máis profunda, destacando a importancia da amizade, o apoio mutuo e a solidaridade entre mulleres nun contexto onde os homes non son necesarios para a súa existencia.
Por exemplo, pode facer referencias a pais ausentes, irmáns que partiron en viaxes marítimos ou figuras masculinas que aparecen brevemente na narrativa.
O exilio maniféstase a través da experiencia persoal dunha das protagonistas, que é desterrada da comunidade insular pola súa desobediencia ás normas establecidas, desafiar abertamente as expectativas sociais ou desobedecer ás autoridades locais, provocando a súa expulsión da illa.
O exilio convértese entón nun acontecemento crucial na trama da historia, xa que obriga á protagonista a enfrontarse a un ambiente descoñecido e hostil fóra da súa casa. Esto podería desencadear unha viaxe emocional e física para a protagonista, que debe loitar por sobrevivir, buscar un novo propósito e, finalmente, buscar a reconciliación consigo mesma e coa súa comunidade.
O exilio non só afecta directamente ao protagonista, senón que tamén incide nas dinámicas e relacións dentro da comunidade, xerando conflitos internos e interrogantes sobre a xustiza e a moralidade das actuacións das autoridades.
Léucade
Leucadia, Léucade ou Lefkada é unha illa grega no Mar Xónico na costa oeste da Grecia continental, conectada con terra por unha longa calzada e ponte flotante.
Hai unha lenda, xurdida a partir dalgunha pasaxe da propia obrade Safo, onde se narra a historia de Faón, un home belo do que se namorou a mesma deusa Afrodita. Segundo esa lenda, Safo, inducida pola deusa, suicidouse lanzándose ao mar desde a roca de Léucade cando o seu amor por Faón non se viu correspondido. Esta roca da illa de Léucade era, ao parecer, desde onde se lanzaban con frecuencia os namorados para suicidarse. Outra versión afirma que Safo escribiuno como metáfora dunha decepción amorosa, xa que nun dos seus fragmentos descríbese como alguén que xa chegou á vellez, e é «incapaz de amar».
O tema foi popularizado polo poeta latino Ovidio. Así converteu a Safo nunha das súas Heroínas, como autora dunha carta de amor dirixida a Faón. De todas as heroínas de Ovidio, Safo é a única muller cuxa existencia se comprobou. Esta imaxe de Safo atormentada por un amor non correspondido foi representada a miúdo polos grandes pintores europeos do século XIX, que reflicten unha visión romántica de Safo co cabelo solto e apoiada na roca.
(mapa esquerda) Situación da illa de léucade.|Wikipedia
Caraxo e Larico
Caraxo era o seu irmán maior, ao que lle tiña moito aprecio. Este parteu en busca de negocios e aínda non volveu. Todo o mundo perdeu a esperanza, pero Safo aínda cre que vai a volver, e así o fará.
Sabíamos da existencia del por Heródoto, quen dixo que Caraxo nunha viaxe de comercio a Exipto, atopou a súa perdición nunha hetera grega, aínda que ningún dos textos ata agora conservados da poeta aclaraba isto. Agora podemos confirmar parte desta información grazas ao papiro atopado no 2014. Neste, hai un poema adicado ao seu irmán, onde ela conta que se foi na busca de negocios e que aínda non regresou, pero que os deuses o axudarán a voltar.
Larico é o irman pequeno no que Safo deposita a súa confianza e espera que, cando sexa un home adulto, defenda as mulleres da familia na ausencia do irmán maior Caraxo.
Fragmento de Safo atopado en 2014
Estás chismorreando que Caraxo viene
con su nave llena. De eso, creo yo, es Zeus
quien sabe, y los dioses: a ti no te toca
pensar sobre ello,
5 mas a mí enviarme y hacerme el encargo
de pedirle y pedirle a la reina Hera
que al fin aquí llegue conduciendo salva
su nave Caraxo
e indemnes nos halle..
De lo otro, de todo,
10 a los démones la cuita dejemos,
que las bonanzas tras grande tormenta
se hacen de repente.
Esos de quien quiera el rey del Olimpo
que a su lado un demon de todos los males
15 al punto libere, felices son ellos
y muy afortunados.
Nosotros, si acaso su cabeza sosiega
Lárico y un día un hombre se hace,
saldríamos, sí, de la honda tristeza
20 libres de repente
Alceo
Alceo foi un poeta contemporáneo de Safo, que tamén habitaba na illa de Lesbos, en Mitilene.
Este afrontou unha situación política caótica e violenta na súa illa, e involucrouse ata tal punto que tivo que marchar ao exilio 3 veces.
Asímesmo, os eruditos de Alexandría afirmaban que foi o segundo dos nove poetas líricos canónicos. E os seus poemas foron traducidos ao latín por Horacio, quen o vía coma un modelo.
Os seus poemas eran monódicos, e estaban compostos por varios tipos de metros en estrofas de dous ou catro versos, entre elas a estrofa alcaica, chamada así no seu honor. Estes foron escritos en dialecto eólico do grego, o propio de Lesbos. E tratan varios temas coma o himno aos deuses, os comentarios políticos e militares, tamén fixo cancións de amor e báquicas.
Alceo e Safo coñecíanse, e ata chegaron a ser amantes, como din algunhas fontes.
Ademáis disto, intercambiábanse poemas entre eles.
Deste xeito se refería Alceo a Safo:
ἰόπλοκ' ἄγνα μελλιχόμειδε Σάπφοι
«Pura Safo, coroada de violetas, de sorriso de mel»
Catulo (Rocío)
O poema 31 de Safo trata sobre o efecto que a presencia dunha persoa amada ten na narradora, xerando unha intensa reación física e emocional nela. A narradora describe cómo se sente cando está cerca desta persoa, comparándoa ca experiencia de estar frente a un deus. Este poema foi adaptado e reutilizado por diferentes poetas, pero tal vez a reescritura máis conocida tivo lugar no mundo romano: o Carmen 51 de Catulo.
CATVLLVS
Carmen 51
---------------
O afortunado paréceme un deus,
se os deuses mo permiten, avantáxaos,
o que sentando diante túa te míra e te escoita
rir docemente; iso a min, coitado, prívame
dos sentidos; pois foi verte,
Lesbia, e quedarme
mudo,
a lingua paralízase, unha chama tenue
avivece polo meu corpo, cun chío agudo
tintinan os oídos, una dobre noite
anubra os meus ollos.
O ocio, Catulo, non che senta,
co ocio excítaste e desacougas;
o ocio botou a perder antes reis e
cidades ricas.
Hoxe durmo soa
O poema número 15 de Safo reflicte os sentimentos de anhelo e desexo na ausencia dunha persoa querida. O título suxire un sentimento de tristeza ou melancolía por ter que durmir soa, quizais debido á ausencia dun amante ou alguén próximo. Os versos de Safo adoitan estar cheos de emotividade e detalle, explorando os sentimentos máis íntimos do ser humano.
Me ha agitado el amor los sentidos
como en el monte arroja los pinos el viento
y sobre un blanco colchón
tenderé yo mis miembros.
Me estremece, de nuevo, desatado,
agridulce, alimaña, invencible,
amor.
Salía la luna llena
Y ellas, en torno al altar
en pie quedaron
y a mis compañeras, hermosos cantos
cantaré yo ahora
para alegrarlas.
Las pléyades ya se esconden
la Luna también
y media la noche
las horas pasan
y voy a acostarme sola.
Salía la luna llena
Y ellas, en torno al altar
en pie quedaron
y a mis compañeras, hermosos cantos
cantaré yo ahora
para alegrarlas.
Las pléyades ya se esconden,
la luna también
y media la noche
las horas pasan y voy
a acostarme sola.
Himno a Afrodita
O poema número 1 de Safo é un dos fragmentos máis famosos da súa obra e é o único poema completo que sobreviveu ata os nosos días. Neste himno, Safo invoca a Afrodita, a deusa do amor e da beleza, pedíndolle axuda en asuntos amorosos.
Santa hija de Zeus, de esmaltado trono,
dolotrenzadora, Afrodita, atiende:
ya no domes más con pesar y angustias
mi alma, señora
sino ven aquí, si mi voz de lejos
otra vez oíste y me escuchaste
y dejando atrás la dorada casa
patria viniste,
tras uncir el carro: gorriones lindos
a la negra tierra tiraban prestos
con sus fuertes alas batiendo el aire
desde los cielos.
Y llegaron pronto, y tú, bendita,
sonriendo siempre en tu faz divina,
preguntabas qué me pasaba, a qué otra
vez te llamaba,
Ven también ahora y de amargas penas
líbrame, y otorga lo que mi alma
ver cumplido ansía, y en esta guerra
sé mi aliada.
y qué es lo que tanto ahora en mi alma loca
conseguir quería: «¿A quién deseas
que al amor te traiga? Ah dime, Safo,
¿quién te hace daño?
Que, si huyó de ti, pronto irá a buscarte;
si aceptar no quiso, dará regalos;
y si no ama hoy, te amará muy pronto,
aun sin quererlo».
