Lírica
Introdución
A poesía lírica é tan antiga como a épica. Os poetas líricos continuaron e desenvolveron os temas de Homero e Hesíodo, pero despregaron unha rica orixinalidade en canto ao pensamento relixioso e humano, reflexo do florecemento cultural (xurdimento do λογος en Asia Menor) e económico desta época (colonización e comercio polo Mediterráneo).
A lírica florece en Grecia entre os séculos VII e V a. C. Existen unha serie de condicionantes que levan ao nacemento deste xénero literario: consolidación das polis como unha entidade política e social, o auxe das oligarquías aristocráticas e o gran desenvolvemento da artesanía e do comercio (que conduce a grandes cambios sociais).
Destacamos as seguintes características xerais:
Deriva da lírica popular, cantada nas celebracións relixiosas.
Nace asociada igualmente coa música, o seu nome de provén de λύρα, xa que esta poesía era cantada por un solista ou un coro e acompañada por un instrumento musical: αὐλός (frauta) ou κιθάρα (cítara).
Utiliza novos tipos de verso.
O mito seguirá tendo importancia no contido pero de maneira menor que na épica.
A diferenza da épica, que narra fazañas en terceira persoa dirixidas a un público, a lírica describe sentimentos en primeira persoa, dirixidos a unha segunda persoa. O poeta invoca a un deus ou ao seu amado/a, ou aconsella a un compañeiro de banquete, aos concidadáns ou ataca e maldice a alguén.
Outra diferenza coa épica é a extensión dos poemas. Na épica a extensión é impredecible, ao igual que é impredecible a orde na que aparecen os elementos. Na lírica hai unha extensión limitada e domina a estructura ternaria: nos poemas hai un proemio, un centro e un epílogo.
Ambos xéneros, épica e lírica, coinciden en ser cantos de festexo.
Tipos de poesía
Lírica monódica
(μονος+ωδή). Cantada por un solista, acompañado da frauta ou da cítara normalmente. Nalgunhas ocasións o coro responde ao solista. Está concebida para ser cantada nos banquetes. A lingua utilizada é o dialecto local do poeta: lesbio ou xonio principalmente e ático nalgún caso. Pola temática e tipo de verso na monodia distínguese:
Elexía
(ἔλεγχος: canto de dó). Nace como canción fúnebre que ensalza as virtudes do falecido. A súa temática é variada (exhortación á guerra, política, lamento, encomio ou loanza, epigrama funerario, conmemoración...). O verso usado é o dístico elexíaco (un hexámetro dactílico, como a épica e un pentámetro).
Dialecto: xónico - ático
Destacan poetas como Calino, Tirteo, Solón, Mimnermo e Teognis.
Iambo
(ἴαμβος, tipo de pé ou metro). Cancións de estilo popular relacionados co culto a Deméter, de contido burlesco e satírico. O verso usado é o iambo, formado por longo breve.
Dialecto: xónico
Destacan Arquíloco, Semónides e Hiponacte.
Poesía mélica
(μέλος: música, poesía lírica). Canta ó amor, ó viño e ás mulleres... reflexo da sociedade mercantil e aristocrática
O tipos de verso son variados. Desenvólvese principalmente en Lesbos, destacando Safo, Alceo e Anacreonte.
Dialecto: eolio.
Lírica coral
Cantada por un coro. O poeta expresa o sentir colectivo en himnos, cantos de guerra, loanza aos atletas triunfadores... interpretados en festas públicas das poleis. A lírica coral escríbese en dialecto dorio. Os seus subxéneros son:
Himnos relixiosos: cantos rituais dirixidos a unha divindade. Distínguinse:
peán (Παιάν) para Apolo,
ditirambo (διθύραμβος) para Dioniso,
partenio (párthenoi), canto procesional a unha divindade feminina acompañado de danzas.
Himnos civís: cantos dedicados a situacións da vida cotidiana como a morte, a vida deportiva ou bélica. Distínguense:
treno (θρῆνος) (con motivo da morte de alguén),
encomio (ενκομιον) (alabanza a alguén ou de algún lugar), canto de guerra (invita a loitar ou ensalza valores)
epinicio (ἐπίνικοι) (oda en honor dos vencedores dos xogos olímpicos).
Destacan Píndaro, Alcmán, Íbico e Baquílides.
Vídeo sobre a lírica grega arcaica que resume as orixes, características formais, temática e os autores máis representativos.
Duración: 11:08
Arquíloco
Arquíloco viviu arredor do 650 a. C. en Paros. Fillo bastardo dunha familia nobre, tivo que emigrar e gañarse a vida como soldado mercenario, intervindo en guerras contra os tracios, xa que intentaban colonizar Tasos.
Na súa poesía descríbenos a dureza da guerra, as traizóns, búrlase do seu exército e de si mesmo cando abandona o escudo para salvar a vida (Poema 6).
É a antítese do heroe homérico.
Poema 6 de Arquíloco
ἀσπίδι μὲν Σαΐων τις ἀγάλλεται, ἣν παρὰ θάμνωι ἔντος ἀμώμητον κάλλιπον οὐκ ἐθέλων, αὐτὸς δ᾽ ἐξέφυγον θανάτου τέλος. ἀσπὶς ἐκείνη ἐρρέτω· ἐξαῦτις κτήσομαι οὐ κακίω.
Algún salio se ufana con mi escudo, arma excelente que abandoné mal de mi grado junto a un matorral. Pero salvé mi vida: ¿qué me importa aquel escudo? Váyase enhoramala: ya me procuraré otro que no sea peor.
Arquíloco amósase irrespetuoso cos principios tradicionais. No tema amoroso Arquíloco foi desgrazado, xa que un tal Licambes negoulle o matrimonio coa súa filla Neobula. Polo tanto os ataques a Licambes convertéronse nun tema na súa poesía e foron ata tal punto despiadados, que pai e filla aforcáronse pola vergoña producida (Poema 78).
Poema 78 de Arquíloco
Πάτερ Λυκάμβα, ποῖον ἐφράσω τόδε; τίς σὰς παρήειρε φρένας,
ἧις τὸ πρὶν ἠρήρεισθα; νῦν δὲ δὴ πολύς ἀστοῖσι φαίνεαι γέλως.
Tradución de Juan Ferraté, ed. Acantilado
Señor Licambes, ¿qué es esa ocurrencia? Sí, ¿quién te desquició? Cabal fuiste hasta hoy; de hoy más, no obstante, eres el hazmerreír general.
Poema 7 de Arquíloco
A SEDUCIÓN DA MOZA
«… absteniéndote por completo; pero igual [atrevimiento]
Así que, si estás apurado y te acucia tu pasión,
hay en nuestra casa una
que ahora siente gran deseo...
hermosa doncella tierna. Y creo yo que ella posee
una belleza intachable.
Haz que ella sea tu amiga...»
Tales fueron sus razones y así yo le replicaba:
«¡Hija que eres de Anfídemo,
la noble y [prudente] mujer
a quien ahora en su seno acoge la tierra lóbrega!
Delicias de la diosa hay muchas
para los hombres jóvenes,
aparte del divino asunto; cualquiera de ellas bastará;
pero eso con calma,
cuando se torne negro…
tú y yo con ayuda de un dios lo decidiremos.
Obedeceré según me mandas.
Mucho [ansío penetrar?]...
al pie del cercado y bajo… de sus puertas.
No tengas ningún reparo, amiga;
me detendré al llegar tu jardín,
donde crece la hierba. Ahora date cuenta bien de esto: ¡A Neobula
que otro hombre la posea!
¡Ay, ay! pasada está, te dobla la edad,
y su flor de juventud se ha echado a perder
y el encanto que antes poseía.
pues hartazgo [nunca tiene.]
Ya ha mostrado la medida de su [lozanía] esa enloquecida mujer.
¡Apártamela a los cuervos! Que eso no…
que yo, con una mujer de esa calaña,
sea en el hazmerreír de los vecinos;
con mucho a ti te prefiero,
pues tú no eres infiel ni tienes doblez,
mientras que ella es mucho más tornadiza
y a muchos hace amigos suyos;
tengo miedo de engendrar hijos ciegos y prematuros
por su afán acuciado,
tal como hacen las perras.»
Tales fueron mis razones; y tomé a la joven
y la hice echarse entre esplendorosas flores.
La cubrí con mi suave manto
mientras rodeaba su cuello con mis brazos,
agitada de temor cual cervatillo,
y puse mis manos con dulzura sobre sus pechos,
[por donde] dejó ver frescura de su piel,
encanto de su juventud,
y abrazando su hermoso cuerpo,
expulsé mi blanco vigor, al tiempo que rozaba su rubio [cabello]
A muller rexéitao porque di que hai outra máis disposta ca ela (Neobula).
A continuación, o personaxe masculino (Arquíloco) insiste na súa petición mediante argumentos: primeiro unha captatio benevolentiae, despois unha comparación despreciativa da outra muller e por último expresa a súa pasión mediante termos metafóricos.
Consegue seducila coas palabras e a escena conclúe coa relación sexual e a exaculación do varón.
A pesar disto, Arquíloco tamén se nos amosa coma un poeta apaixonado e tenro. (Poema 82, 63)
Un dos grandes temas ao que recurre nos seus poemas é a fugacidade da vida. (Poema 60)
Poema 82 de Arquíloco
τοῖος γὰρ φιλότητος ἔρως ὑπὸ καρδίην ἐλυσθείς πολλὴν κατ᾽ ἀχλὺν ὀμμάτων ἔχευεν, κλέψας ἐκ στηθέων ἁπαλὰς φρένας.
¡Pues era tal el deseo de amor que se me enrolló al corazón y en mis ojos vertió niebla espesa, robándome el dulce sentido del ánimo!
Poema 63 de Arquíloco
Corazón, corazón, si te turban pesares
invencibles, ¡arriba!, resístele al contrario
ofreciéndole el pecho de frente, y al ardid
del enemigo opónte con firmeza. Y si sales
vencedor, disimula, corazón, no te ufanes,
ni, de salir vencido, te envilezcas llorando
en casa. No les dejes que importen demasiado
a tu dicha en los éxitos, tu pena en los fracasos.
Comprende que en la vida impera la alternancia.
Poema 60 de Arquíloco
Nadie, de honor ni fama, una vez muerto, goza
entre sus convecinos: en vida, preferimos
buscar de los vivientes la simpatía; el muerto
lo peor de todo, siempre y en todas partes, sufre.
Alceo de Mitilene (Ἀλκαῖος) - 630 a.C - 580 a.C
Poeta grego da Antigüidade que vivía na cidade de Mitilene, na illa de Lesbos. Suposto amante da poetisa Safo, coa cal intercambiaba poemas. Afrontou unha situación política caótica e violenta na súa illa, e involucrouse ata tal punto que tivo que marchar ao exilio 3 veces.
Todos os eruditos de Alejandría afirmaban que Alceo foi o segundo dos nove poetas líricos canónicos. O considerable número de fragmentos existente, e as traducións de Alceo ao latín feitas por Horacio, quen o consideraba o seu gran modelo, poden axudarnos a forxarnos unha idea do carácter da súa poesía.
Os seus poemas eran monódicos (cantados por un só intérprete en lugar do coro), e estaban compostos por varios tipos de metros en estrofas de dous ou catro versos, entre elas a estrofa alcaica, chamada así no seu honor.
Os seus poemas foron reunidos en dez volumes polos eruditos de Alejandría, con comentarios de Aristófanes de Bizancio e Aristarco de Samotracia no século III a. C. Con todo, a poesía de Alceo sobreviviu só en anotacións.
Os seus poemas, que foron redactados no dialecto eólico do grego, tratan de varios temas:
himnos aos deuses (Poema 4)
comentarios políticos ou militares (Poemas 3 y 11)
cancións de amor (Poema 19)
cancións báquicas (Poemas 20, 28 e 31). Son cancións relacionadas coa embriaguez e o viño.
Poema 4 (129 L-P) (Himno aos deuses)
...Os lesbios levantaron
este recinto grande e eminente
para todos, e dentro del puxeron altares dos deuses inmortais,
e a Zeus apelidárono Suplicante,
e a ti, Eolia, deusa ilustre, nai
de todo o existente; e ao terceiro,
a éste, ao carnívoro Dionisos,
coa voz de "kemelios" o invocaron
Acudide co ánimo propicio,
e escoitade a nosa súplica, e librádenos
Poema 3 (130, 16-39 L-P) (Comentario político)
...Eu, desdichado,
levo unha vida de aldeano rústico
onde boto a faltar, Agesilaidas,
as voces que convocan a Asemblea
ou o Consello: de aquelo que o meu pai
e o pai do meu pai compartiron,
ata vellos, con estes cidadáns
que se danan os uns aos outros,
eu vivo desposuído, e exiliado
en remoto lugar. So, entre lobos,
fixen a miña casa aquí, como Onomacles
Poema 11 (348 L-P) (Comentario político)
...O mal nacido
Pítaco é ao que puxeron de tirano
desta cidade sen temple e malfadada;
e a grandes voces todos lle dan vitores
Poema 19 (384 L-P) (Canción de amor)
ἰόπλοκ' ἄγνα μελλιχόμειδε Σάπφοι
(Pura Safo,
de coroas violeta,
de sorriso de mel!)
Poema 20 (Canción báquica)
Bebe comigo, embriágate, Melánipo.
Qué pensas, que unha vez que pases o freo
do Aqueronte, verás de novo
a pura luz do sol? Non esperes tanto.
Xa Sísifo, o máis sabio dos homes,
creu haber á morte sometido;
pero cruzou, seguindo ao seu destino,
dúas veces, con ser sabio, o Aqueronte;
e teno penando o rei Cronida
baixo a terra oscura. Non, non esperes:
se acaso, é sendo xove, cando debes
gozar do que aquí Deus che envía.
Poema 28 (Canción báquica)
Que alguén me traiga aquí ao bonito Menón,
se queredes que desfrute do banquete.
Poema 31 (366 L-P) (Canción báquica)
οἶνος, ὦ φίλε παῖ, καὶ ἀλάθεα
(mozo: co viño, a verdade)
Anacreonte (Ἀνακρέων) - 572 a.C - 485 a.C
Foi un poeta grego que naceu na cidade de Teos, en Xonia, aproximadamente cando morreu Safo. Crese que a súa vida transcurriu entorno os anos 572 e 485 a.C. e que de xoven comezou a escribir os seus primeiros versos en Abdera, na Tracia, pois tivo que marchar de Xonia con outros xonios que fundaron a cidade de Abdera, para escapar dos persas que amenazaban a zona.
Logo foi a Samos para ensinar o fillo de Policrates, o que morre asasinado, polo que Anacreonte se traslada a Atenas nun barco de Hipias, outro que tamén foi asasinado.
Entón pérdese o rastro do barco, que se lle fora enviado de forma excepcional a Anacreonte, e non se sabe máis del, pero crese que morreu no ano 485 a.C en Atenas por diversas escrituras e esculturas atopadas.
Dise que chegou a escribir uns seis libros poéticos, pero so conservamos trazas de tres, e estes fragmentados
A súa lírica é de ton refinado e irónico, como se pode ver nos últimos comentarios achados nos Papiros de Oxirrinco.
Nela canta os praceres do amor e do viño, rexeita a guerra e o tormento da vellez, así coma os cultos a Dioniso.
Xunto con Alceo e Safo, forma o grupo dos poetas gregos máis íntimos, que cantaron acompañados pola lira. O amor para Anacreonte era algo sensual, fugaz e pasaxeiro.
As súas composicións sobre este tema son moi breves, pero para él era un tema fundamental. Son destacados os seus poemas dedicados a unha “moza xove” a que chama “potra tracia”, así como poemas que fan referencia a algún xogo entre él e algún xove do que estivera namorado.
Unha serie de autores imitaron a súa obra, un conxunto de poemas chamado Anacreónticas, que pertence en gran medida á época bizantina.
Anacreonte afirmaba con frecuencia, facendo referencia á relación que a poetisa Safo mantivo coas súas alumnas, que aquela sentira un amor sexual por estas. Tales afirmacións foron cobrando forza co paso do tempo, ata o punto que deron orixe aos termos «lesbianismo» e «safismo».
Anacreonte (en traducción de la poeta Aurora Luque)
“De Cleóbulo estoy enamorado,
por Cleóbulo estoy aún más que loco,
a Cleóbulo mis ojos lo persiguen…”
Fragmento en galego
¿A que me instrúes nas regras da retórica?
Ao fin e ao cabo, ¿a que tantos discursos que en nada me aproveitan?
Será mellor que ensines a saborear
o néctar de Dionisios e a facer que a máis bela das deusas aínda me faga digno dos seus encantos.
A neve fixo na miña cabeza a súa coroa; mozo, dame auga e viño que a alma me adormezcan pois o tempo que me queda por vivir é breve, demasiado breve.
Pronto me enterrarás
e os mortos non beben, non aman, non desexan.
Safo de Mitilene (Σαπφώ) (s.VII a.C.- s.VI a.C.)
Safo (s.VII a.C.- s.VI a.C.) (en grego Σαπφώ) foi unha poetisa grega. Actualmente coñecemos poucos datos da súa vida e só se conservan 650 versos da súa obra extraídos de citas tardías e do estudo de papiros.
Naceu e viviu na illa de Lesbos cara o 600 a. C máis concretamente en Mitilene), agás unha época na que se viu exiliada a Sicilia por culpa das loitas aristocráticas. Por iso se lle chama “Safo de Mitilene” ou “Safo de Lesbos”. Foi contemporánea do poeta Alceo e parece que entre ambos houbo unha certa relación, xa que Alceo refírese a ela:
ἰόπλοκ' ἄγνα μελλιχόμειδε Σάπφοι
«Pura Safo, coroada de violetas, de sorriso de mel».
Supostamente esta muller pertenceu a unha familia aristocrática e levou a vida típica das mulleres de clase alta. Tal vez por motivos económicos, dirixiu un círculo de rapazas ás que instruía na música, na poesía e no culto de Afrodita, para ela a deusa máis importante.
Coas mulleres ás que ensinaba tivo unha estreita relación e para elas compuxo as súas "Odas nupciais" cando a abandonaron para casar cos seus respectivos homes.
O poeta Anacreonte (s.VI a.C.) en referencia a este grupo dicía que Safo sentía un amor sexual polas mulleres; de aí proveñen as palabras “lesbianismo” e “safismo”, que fan referencia á homosexualidade feminina.
Algúns dos veciños da actual Lesbos sentíanse incómodos co seu xentilicio, lesbián ou lesbiana, se as persoas homosexuais tamén o usaban. Por isto, decidiron levar este caso ante o tribunal e non descartan levalo ante o Tribunal de Xustiza Europeo. Se queres saber máis mira este vídeo. YouTube
En canto á súa obra podemos dicir que escribiu 9 libros de odas, epitalamios ou cancións nupciais, elexías e himnos, pero apenas se conservan algúns fragmentos deles. Entre estes destaca a "Oda a Afrodita".
En xeral, a poesía de Safo caracterízase pola exquisita beleza da súa dicción, a súa perfección formal a súa intensidade e a súa emoción.
Safo evoca ó amor como forza transcendental, é sobria, pero chea de vigor e capaz de crear un clima poético a través da expresión espontánea dos seus sentimentos:
Arrástrame, outra vez, Eros o que desmaia os membros, doce animal amargo que repta irresistible.
Escribiu no seu dialecto local, o lesbio, pertencente o grupo eolio. A perfección da súa linguaxe fixo que algúns dos seus textos nos chegasen a través dos gramáticos como exemplo dese dialecto. Cultivou metros variados, creando a estrofa sáfica.
Recentemente, no ano 2014, foron publicados por primeira vez dous fragmentos de sendos poemas inéditos de Safo, transmitidos nun papiro do século III d.C., conservado nunha colección privada de Londres. Más información nesta páxina.
Descubrimento dun papiro de Safo en 2014
Os poemas sairon á luz cando un coleccionista privado anónimos en Londres mostrou un anaco de fragmento de papiro ao doctor Dirk Obbink, un experto en papiros da Universidade de Oxford.
Segundo Obbink, os poemas, conservados no que probablemente sexa un papiro do século III a.C., son «sen dúbida» froito de Safo.
Non só os elementos do poema senón tamén a métrica e o dialecto no que os poemas están escritos vincúlanse con Safo. Con todo, o factor decisivo é unha referencia ao seu irmán, Charaxos -cuxa existencia durante moito tempo foi posta en dúbida-.
Probablemente a maior novidade que este poema aporta ao noso coñecemento da súa autora sexa de índole biográfica, xa que, malia unha noticia recollida por Heródoto, o historiador ateniense de época clásica, que daba conta da existencia dun irmán de Safo chamado Caraxo que, nunha viaxe de comercio a Exipto, atopou o seu perdición nunha hetera grega, ningún dos textos ata agora conservados da poeta consignaba o seu nome. No entanto, no corpus sáfico sobreviviron, en forma fragmentaria, outros dous poemas nos que se fan votos para que o seu irmán comerciante regrese dunha viaxe e, á vez, consiga sustraerse á nefasta influencia (polo menos así o vía Safo, preocupada sobre todo pola reputación da súa familia) da súa amada Dórica.
Obbink resume así a súa lectura deste poema, nun traballo aparecido en The Times Literary Supplement: "Temos, como hai outros casos na súa obra, unha pregaria (aquí en interese do regreso do mercader que ten ir en travesía marítima) inserida nun poema. Suxire unha relación entre a súa recitación e algunha ocasión ritual. Aquí, unha pregaria polo bo retorno se dilata ata imaxinar o que devandito retorno significaría para a familia. E podería haber tamén ecos literarios, homéricos: Caraxo podería ser visto como unha figura análoga a Odiseo (con Lárico como un Telémaco en potencia) nun drama familiar de trasfondo épico; de ser así, a propia Safo evocaría a figura de Penélope?.
Galería de imaxes de Safo
Fragmento de Safo
Estás chismorreando que Caraxo viene
con su nave llena. De eso, creo yo, es Zeus
quien sabe, y los dioses: a ti no te toca
pensar sobre ello,
5 mas a mí enviarme y hacerme el encargo
de pedirle y pedirle a la reina Hera
que al fin aquí llegue conduciendo salva
su nave Caraxo
e indemnes nos halle. De lo otro, de todo,
10 a los démones la cuita dejemos,
que las bonanzas tras grande tormenta
se hacen de repente.
Esos de quien quiera el rey del Olimpo
que a su lado un demon de todos los males
15 al punto libere, felices son ellos
y muy afortunados.
Nosotros, si acaso su cabeza sosiega
Lárico y un día un hombre se hace,
saldríamos, sí, de la honda tristeza
20 libres de repente.
Esta é unha tradución ao castelán realizada polo profesor Luis M. Macía.
Safo 6 (27 D)
ο]ἰ μὲν ἰππήων στρότον οἰ δὲ πέσδων
οἰ δὲ νάων φαῖς’ἐπ[ὶ] γᾶν μέλαι[ν]αν
ἔ]μμεναι κάλλιστον, ἔγω δὲ κῆν’ὄτ-
τω τις ἔραται·
πά]γχυ δ’εὔμαρες σύνετον πόησθαι
π]άντι τ[ο]ῦτ’, ἀ γὰρ πόλυ περσκέθοισα
κάλλος [ἀνθ]ρώπων Ἐλένα [τὸ]ν ἄνδρα
τὸν [πανάρ]ιστον
καλ[ίποι]σ’ ἔβα ’ς Tροΐαν πλέοι[σα
κωὐδ[ὲ πα]ῖδος οὐδὲ φίλων το[κ]ήων
πά[μπαν] ἐμνάσθη, ἀλλὰ παράγαγ’αὔταν
Kύπρις ἔραι]σαν
... με νῦν Ἀνακτορίας ὀνέμναι-
σ’οὐ παρεοίσας,
τᾶ]ς κε βολλοίμαν ἔρατόν τε βᾶμα
κἀμάρυχμα λάμπρον ἴδην προσώπω
ἤ τὰ Λύδων ἄρματα καὶ πανόπλοις
πεσδομ]άχεντας.
Unha tropa a cabalo, din estes; de infantes,
din eses; e aqueles, que unha frota de naves
sobre a negra terra é o más fermoso; pero
eu digo que é o que un ama.
E é moi fácil facer que calquera o entenda,
pois aquela que moito avantaxaba
en fermosura a tódolos humanos, Helena,
ó seu esposo, varón ilustre,
abandonouno e foise navegando cara Troia,
e en absoluto se acordou da súa filla
nin de seus pais, pois conducíaa
namorada á Chipriota.
... á miña ausente Anactoria
fíxome recordar agora.
Quixera ver o seu andar, que move cara ó desexo,
e o brillante esplendor do seu rostro,
antes que ver os carros guerreiros dos lidiose ós seus infantes ben armados.
Safo 2 (2 D)
Φαίνεταί μοι κῆνος ἴσος θέοισιν
ἔμμεν᾽ ὤνηρ, ὄττις ἐνάντιός τοι
ἰσδάνει καὶ πλάσιον ἆδυ φωνεί-
σας ὐπακούει
5
καὶ γελαίσ‹ας› ἰμέροεν. τό μ᾽ ἦ μάν
καρδίαν ἐν στήθεσιν ἐπτόαισεν.
ὢς γὰρ ἔς σ᾽ ἴδω βρόχε᾽, ὤς με φώνη-
σ᾽ οὖδεν ἔτ᾽ εἴκει,
ἀλλὰ κὰμ μὲν γλῶσσα ἔαγε, λέπτον
10
δ᾽ αὔτικα χρῶι πῦρ ὐπαδεδρόμακεν,
ὀππάτεσσι δ᾽ οὖδεν ὄρημμ᾽, ἐπιρρόμ-
βεισι δ᾽ ἄκουαι,
ἀ δέ μ᾽ ἴδρως κακχέεται, τρόμος δέ
παῖσαν ἄγρει, χλωροτέρα δὲ ποίας
15
ἔμμι, τεθνάκην δ᾽ ὀλίγω ᾽πιδεύης
φαίνομ᾽ ἔμ᾽ αὔται·
ἀλλὰ πᾶν τόλματον, ἐπεὶ +καὶ πένητα
Me parece igual a los dioses aquél varón que está
sentado frente a ti y a tu lado te escucha mientras le hablas
dulcemente
y mientras ríes con amor.
Ello en verdad ha hecho
desmayarse a mi corazón dentro del pecho: pues si te miro
un punto, mi voz no me obedece,
mi lengua queda rota, un suave fuego corre bajo mi piel,
nada veo con mis ojos, me zumban los oídos,
... brota de mí el sudor, un temblor se apodera de mí
toda, pálida cual la hierba me quedo y a punto de morir me
veo a mí misma.
Pero hay que sufrir todas las cosas.
A influenza de Safo noutros poetas pódese ver claramente neste poema de Catulo, unha clara homenaxe á poetisa de Lesbos.
Catulo e Safo
Ille mi par esse deo videtur,
ille, si fas est, superare divos,
qui sedens adversus identidem te
spectat et audit
dulce ridentem, misero quod omnis
eripit sensus mihi: nam simul te,
Lesbia, adspexi, nihil est super mi,
lingua sed torpet, tenuis sub artus
flamma demanat, sonitu suopte
tintinant aures, gemina teguntur
lumina nocte.
Otium, Catulle, tibi molestumst,
otio exultas nimiumque gestis,
otium et reges prius et beatas
perdidit urbes.
O afortunado paréceme un deus,
se os deuses mo permiten, avantáxaos,
o que sentando diante túa te míra e te escoita
rir docemente; iso a min, coitado, prívame
dos sentidos; pois foi verte,
Lesbia, e quedarme
mudo,
a lingua paralízase, unha chama tenue
avivece polo meu corpo, cun chío agudo
tintinan os oídos, una dobre noite
anubra os meus ollos.
O ocio, Catulo, non che senta,
co ocio excítaste e desacougas;
o ocio botou a perder antes reis e
cidades ricas.
Traducción: José M. Otero
Píndaro (Πίνδαρος) (518 a.C.-438 a.C)
Píndaro (en grego Πίνδαρος) é coñecido por ser un dos máis célebres poetas líricos da Grecia Clásica.
Crese que naceu en Cinoscéfalos, Beocia, cara o 518 a.C. Segundo a tradición, pertencía a unha familia aristocrática. Pasou a súa infancia e primeira mocidade en Tebas e en Atenas, onde foi discípulo de Agatocles. Moi novo aínda, participa nun certame de poesía no que é vencido pola poetisa Corina de Tanagra. Foi ela quen lle aconsellou «sementar a mans cheas, non a sacos cheos».
A primeira oda pindárica é a Xª Pítica e foi composta cando o autor apenas contaba con vinte anos de idade. Pronto se converte nun renomeado poeta. Como tal, percorre as principais cortes aristocráticas de Grecia: Cirene, Siracusa, etc.
Ante a invasión dos persas, adoptou unha actitude de transixencia co inimigo. Nesta cuestión, Píndaro chocou con outro importante poeta, Baquílides, que adoptara un punto de vista panhelénico e propugnaba a resistencia enconada ante os persas, que ve como unha ameaza sobre o conxunto de toda a Hélade.
Píndaro morreu en Argos no ano 438 a. C.
A obra de Píndaro que se coñece conservouse en papiros de entre o século II a. C. ata o II d. C. e nalgúns manuscritos medievais que proceden dunha selección efectuada no século III. En total, chegaron ata nós 4 libros de epinicios que suman 45 odas e algúns fragmentos soltos.
Os epinicios (ἐπίνικοι / epinikoi) son cantos corales compostos en honor dos vencedores nalgún dos catro certámenes deportivos dos Xogos Panhelénicos (Xogos Olímpicos, Xogos Píticos, Xogos Nemeos e Xogos Ístmicos) que se cantaban ao paso dos campións.
As composicións de Píndaro adoitan utilizar a vitoria deportiva como simple punto de partida para loar o valor persoal do atleta: o seu triunfo reflicte a vitoria do Belo e o Bo sobre a mediocridade.
Ademais de epinicios, Píndaro compuxo:
Himnos (ὕμνος): composición coral en honor a unha divindade
Peanes (Παιάν): canto coral dirixido a Apolo como deus-sanador
Partenios (πάρθενοι): canto destinado a ser executado por un coro de mulleres. Realizábase en honor a unha divindade feminina asociada á fertilidade e á xuventude.
Trenos (θρήνος): composición coral. Era un lamento fúnebre do que os poetas partían para reflexionar sobre o destino humano.
Cantos ao viño
O estilo de Píndaro é peculiar e difícil. Caracterízase por proceder coa materia poética a saltos, establecendo asociacións bruscas e imprevistas entre diferentes elementos. A linguaxe, moi elevada, procede dunha mestura artificiosa de diferentes dialectos e satúrase de elementos retóricos.
Fragmento: A Olímpica II.
Himnos soberanos da lira,
A que deus, a que heroe, a que home celebraremos?
Si, Pisa é de Zeus; a Olimpíada instituíuna Heracles
como primicia dunha guerra;
pero a Terón, por mor da súa cuadriga victoriosa
habemos de proclamar, a quen respecta con xustiza aos seus
hóspedes, bastión de Acragante,
flor escolleita de renombrados pais, que a súa cidade ergueita mantén.
Aqueles moitos sufrimentos soportaron no seu corazón
ata que habitaron a santa morada xunto ao río, e foron de
Sicilia o ollo. A vida predestinada asistíalles aportando riqueza e gloria
ás súas virtudes xenuínas.
Texto traducido pertencente ao libro "Antoloxía da lírica grega arcaica", edición de Emilio Suárez de la Torre.
Papiros de Oxirrinco
Os Papiros de Oxirrinco son un grupo numeroso de manuscritos descubertos dende 1897 polos arqueólogos Bernard Pyne Grenfell e Arthur Surridge Hunt nun antigo vertedoiro de lixo cerca de Oxirrinco, en Exipto. Xa en 1882, os arqueólogos británicos realizaran escavacións arqueolóxicas na zona de Oxirrinco e encontraran ese gran vertedoiro.
Os textos manuscritos
Os papiros, que datan dos séculos I ao VI, inclúen miles de documentos manuscritos en grego e latín, cartas e traballos literarios. Tamén se conservaron uns poucos pergameos de vitela e mais recentes manuscritos en árabe en papel.
Están sendo recopilados dende 1898 en The Oxyrhynchus Papyri. Encóntranse actualmente en diferentes institucións, pero o mais importante está no Museo Ashmolean da Universidade de Oxford.
Aínda que a esperanza inicial de encontrar moitas obras literarias da antigüidade non se fixo realidade, encontráronse importantes textos gregos, como poemas de Píndaro ou fragmentos de Safo e Alceo de Mitilene, A Constitución dos atenienses de Aristóteles, Mimiambos de Herodas ou as Odas de Baquílides, así como grandes fragmentos de Alcmán, Íbico e Corina.
Do mesmo modo, encontramos grandes restos da Hipsípila de Eurípides, fragmentos das comedias de Menandro e unha gran parte da Ichneutae de Sófocles. Outros achadcos importantes foron os diagramas mais antiguos e completos dos Elementos de Euclides e a obra histórica coñecida como Hellenica Oxyrhynchia, de autor desconocido. Tamén foi descuberta unha vida de Eurípides por Sátiro o Peripatético, así como un epítome de sete dos 107 libros perdidos de Livio.
O dramaturgo ateniense Menandro, foi o mais beneficiado polos descubrimentos de Oxirrinco, pois as súas obras apareceron con frecuencia nos fragmentos de papiro. Entre as súas obras encontradas están Misoumenos, Dis Exapaton, Epitrepontes, Karchedonios, Dyskolos y Kolax. Por estas obras elevouse o estatus de Menandro entre os clasicistas e estudosos do teatro grego.
JUAN ANTONIO GONZÁLEZ IGLESIAS
3 AGO 2016
En el mundo antiguo los poetas y los escultores modulan la presencia social de lo divino. Por eso están en el corazón del certamen olímpico. Los atletas victoriosos ceñían sus sienes con una corona de olivo, cortada con una hoz de oro por un joven elegido. Después venían los honores a largo plazo: una estatua o un poema. Aunque ya no estamos en una época literaria, nuestra percepción del olimpismo sigue siendo estatuaria y poética. Queremos seguir teniendo los cuerpos proporcionados de los mármoles helénicos. Y, sin haber leído a Píndaro, anhelamos que se cumpla la promesa de sus odas triunfales. Él fue quien enunció (como los matemáticos enuncian un axioma) que la gloria olímpica perdura más allá de la muerte. En el siglo VI a. C. este poeta tebano representa ideales a la vez arcaicos y aristocráticos, dos líneas fuertes que permanecen agazapadas en el misterio del deporte olímpico, porque las innovaciones sociales y tecnológicas se desvanecen cuando llega el momento de la verdad. Aunque sucede en público, la gloria olímpica sigue siendo un secreto.
Píndaro escribió varias colecciones de odas. Las más famosas son las Olímpicas. En una sociedad educada en la literatura, los atletas competían poéticamente. Soñaban su futuro poema mientras lanzaban el disco. Con precisión y belleza, como debe hacer un poeta, Píndaro definió para siempre el mito del olimpismo: “el juicio sagrado de los Grandes Juegos / y la fiesta cada cuatro años”. El poeta retransmite los Juegos Olímpicos en un diferido que vale más que cualquier directo: “el néctar destilado de los Juegos, ese don de las Musas, / yo los envío a los hombres”. Leerlo es difícil. Traducirlo requiere a veces un adivino más que un intérprete. Resulta oscuro hasta que destella. En el principio de su Olímpica primera estableció que lo mejor es el agua (“el agua es bien precioso/ y entre el rico tesoro / como el ardiente fuego en noche oscura /así relumbra el oro”). Profetizó las medallas de oro y hasta la natación olímpica, que en el mundo antiguo no existían.
La Grecia antigua se nos aparece ahora como metáfora en miniatura de nuestro mundo. El certamen olímpico daba cohesión nacional a los griegos, atomizados en ciudades-estado diferentes. Pitágoras comparó la vida con los Juegos Olímpicos, a los que acuden tres tipos de personas: los atletas, por la gloria; los comerciantes, por el dinero: los espectadores, que buscan solo la contemplación, son los mejores, como los filósofos.
Por otra parte, el ritmo cuatrienal pautaba la vida de los griegos. Los biógrafos nos cuentan que Platón vivió veinte olimpiadas. Bella manera de nombrar los ochenta años que quizá acabe retornando.
En el siglo I a. C. Horacio describe la literatura como deporte. En su Arte poética, la Carta Magna de la Literatura, describe los sacrificios del atleta, que han cambiado muy poco: “El que ahora se esfuerza por llegar /corriendo hasta la meta deseada, /mucho sufrió de niño, entrenó mucho, /sudó y se quedó frío, se privó / de Venus y de vinos”. No sabemos si los escritores deben también privarse de fiestas y de sexo. Pero si alguno quiere publicar algo verdaderamente nuevo “sude mucho y se esfuerce”. El premio será como el del atleta: “¡Tan grande honor le corresponde a los vocablos!”.
Cuando se restauró el olimpismo con los Juegos Modernos, Pierre Fredy de Coubertin (1863-1937) quiso recuperar el proyecto clásico, incluyendo competiciones literarias y artísticas, con medallas tan válidas como las deportivas. Como en el deporte, se intentó excluir a los profesionales, lo cual perjudicó la calidad. Curiosamente el mismo Coubertin ganó, bajo seudónimo, la primera edición literaria con una Oda al deporte.
Los Juegos Olímpicos de París en 1924 se vieron envueltos en una eclosión literaria digna de la Hélade. Se acuñó la categoría de “escritores deportivos”. Se debatió si debían ser también deportistas. La poetisa inglesa Margaret Stuart ganó la medalla de plata de París con Sword songs. La de bronce fue para Francia con Vers le dieu d’Olympie, de Charles Gonnet, quien además de escritor era jugador de rugby, nadador y patinador. En Berlín, el italiano Bruno Fattori se llevó la plata con unas odas triunfales tituladas Profili Azzuri. Estos escritores no solo han caído en el olvido. Sus obras están perdidas y, lo peor, sus nombres han sido borrados del medallero olímpico.
Meditaciones y relatos
La gran obra que queda de esa efervescencia poética son las Olímpicas de Henry de Montherlant, que en 1924 era un hidalgo aficionado a practicar el fútbol y el atletismo. Montherlant alterna poemas con meditaciones y relatos. Fue un acontecimiento la gran atención que dedicó al cuerpo femenino musculado, cosa no del todo incoherente con su misoginia. Describió mucho mejor los cuerpos masculinos, el sudor, la camaradería de los que compiten: “Si se rindiese culto a las Horas, adoraría la Hora en que puse mi pie en este estadio”, dejó escrito.
Las vanguardias literarias acogieron eufóricas todas las modalidades deportivas. Paradójicamente, al mismo tiempo, el olimpismo pasó a ser un fenómeno de masas, y se encargaron de representarlo otros: el cine, la televisión y últimamente internet.
De los recientes destellos olímpicos en nuestras letras, mencionaré solo tres, desordenadamente. La revista literaria Matador ha publicado hace menos de un mes un número espléndido dedicado a los Juegos Olímpicos. Su gran formato hace que las ilustraciones y los textos parezcan tener las dimensiones de la gran pantalla o incluso del estadio, magnitudes que se nos hacen inevitables cada vez que pensamos en el deporte olímpico.
Antes, Luis Antonio de Villena celebró al gimnasta ruso Alexei Nemov invocando el número de oro. Y, en fin, Aurora Luque, la más griega de nuestros poetas, nos dio en 2004 la síntesis perfecta, por posmoderna, de los Juegos Olímpicos de Atenas:
“Esta mezcla del chándal y el olivo”.