تفسیر روان شناختی طنز و شوخی
تفسیر روانشناختی طنز و شوخی
یافته های پژوهشی سال های اخیر نقش و اهمیت وجود طنز و شوخی در زندگی مردم را تأیید می کنند. شوخی کردن در بین دوستان یا در برنامه های کمدی تلویزیونی یا در محافل اجتماعی ، تمایلی فردی و اجتماعی است و مطالعات علمی نیز در مورد انگیزه های روانی تمایل به گفتن و شنیدن یا تماشا کردن شوخی و طنز انجام گرفته است.
براساس مطالعات انجام گرفته، علت واکنش های ما به شوخی در سه دسته زیر قابل تفسیرند:
نظریه‌ی ناارزنده سازی ( (disparagement theory :
بعضی از طنزها و شوخی های خوشایند و خنده دار، آنهایی هستند که برتری یا زرنگی یک فرد یا گروه و نقاط ضعف یا خصوصیات منفی افراد و گروه های دیگر را مطرح می سازند .
توماس هابز، فیلسوف انگلیسی قرن هفدهم معتقد بود زمانی که یک شوخی یا طنزی باعث احساس برتری ما نسبت به دیگران می شود احساسی خوشایند در ما بوجود می آورد.
پس طبق نظریه‌ی برتری و تحقیر ، بعضی از شوخی ها یا جوک ها ی خنده دار آنهایی هستند که ویژگی های افراد یا گروه های مختلف را هدف خود قرار می دهند.
*برای مثال، معمولاً جوک ها ی راجع به دخترها برای پسرها و جوک های در مورد پسرها برای دخترها خوشایند است چرا که در هر کدام از این شوخی ها خصوصیات جنس مخالف مورد تمسخر واقع شده و برتری همجنسان نشان داده می شود.
*در مثال دیگر، در فرهنگ ما طنز هایی در مورد اصفهانی ها، ترک ها، لرها، شمالی ها، جنوبی ها و موارد دیگر وجود دارد. معمولاً شوخی با اهالی یک شهر یا مردم یک قوم برای مردم شهر ها یا اقوام دیگر خوشایند به نظرمی آیند چرا که چنین شوخی هایی تمایلات برتری جویی هوشیارانه یا ناهوشیار یک قوم علیه قوم دیگر یا یک عدّه علیه عده ای دیگر را ارضا می کنند. البته ممکن است جوک ها و شوخی های تحقیر آمیز افراد و گروه ها علیه یکدیگر، هیچ هدف کینه توزانه و معاندانه ای نداشته باشند.
سی. ال.ادسون، یک سردبیر آمریکایی قرن بیستم می گوید ما شوخی هایی را دوست داریم که پشت ما را نوازش می کند اما دیگران را با لگد به پایین پله ها می فرستد.
نظریه‌ی ناهمخوانی (incongruity theory):
امانوئل کانت فیلسوف انگلیسی قرن هجدهم در مورد شوخی و طنز، نظریه‌ی دیگری را به نام ناهمخوانی مطرح ساخت. بر طبق این نظریه، کنارهم قرار گرفتن موضوعات ناسازگار و متضاد و متناقض همدیگر که خلاف پیش بینی های معمول و متعارف است، سبب بوجود آمدن طنز و خنده می گردد.
*برای مثال، معمولا زمین خوردن دیگران خیلی ها را به خنده می اندازد چرا که فرد زمین خورده به یکباره از حالت معمول راه رفتن خارج می شود.
*در مثال دیگر، گفتن یک جوک در مورد روان شناسی که مشکل روانی دارد، مردی که رفتار زنانه دارد، گربه ای که از موش می ترسد یا برمبنای یکی از سریال های طنز تلویزیونی، فردی که با تبحّر غیر قابل انتظار بینندگان، «اکسپر‌سیونیسم» یا «اگزستانسیالیسم» را مورد نقد قرار می دهد از نمونه های طنز با محتوای ناهمخوان است.
نظریه‌ی برون ریزی (release theory):
یکی دیگر از نظریه های مطرح در مورد شوخی و مزاح، نظریه‌ی برون ریزی است که بر مبنای ادعای ( فروید 1905 ) استوار است و گفته می شود، طنز و شوخی دریچه ای است که از طریق آن، هیجانات، پرخاشگری، امیال سرکوب شده، آرزو ها و تابوهای اجتماعی و فرهنگی به بیرون از ذهن آدم ها راه می یابند و به شیوه‌ی آسان مورد بحث و گفتگو قرار می گیرند.
*برای مثال، جوک های با محتوای جنسی از این دسته اند و در واقع بیان تمایلاتی هستند که اگر به صورت جدی و رسمی مطرح شوند، تقبیح یا سرزنش یا عکس العمل جدی بعضی ها را موجب خواهند شد. بعضی از جوک های از این نوع نیز ابراز آرزو ها یا دلواپسی هایی هستند که به این طریق تخلیه و اظهار می گردند.
البته باید به این نکته هم اشاره کرد که مردم، بعضی از شوخی ها را خنده دار و بعضی را بی مزه ادراک می کنند که به عواملی از قبیل محتوا و موضوع طنز، شخص گوینده‌ی طنز، مناسبت زمانی و موقعیتی طنز، مخاطبان هدف گرفته شده، سن، جنسیت و فرهنگ اجتماعی مردم مربوط می شود. بنابراین می توان بررسی نمود که چرا بعضی افراد جری لوئیس را خنده دار می یابند و بعضی دیگراز مستر بین خوششان می آید.
برای مثال، تحقیقی بر روی دانشجویان نشان داده است که شوخی های تحقیر آمیز دیوید لترمن، مجری برنامه‌ی «آخر وقت»، برای آنهایی که او را دوست داشتنی می دانستند، خنده دارتر بوده است.
*نکته ی مورد اشاره ی دیگر این است که اگرچه شوخی و بذله‌گویی، خوشایند گوینده، شنونده یا بیننده است اما «هزل‌گویی» و «هجو‌گویی» و اعمال طنزآمیزخلاف اخلاق، مورد استقبال همه ی مردم نیست و آموزه های دینی و بخصوص اسلامی، آن را مورد تقبیح قرار داده اند.
*در هر صورت، شوخی و برنامه های کمدی و خنده دار، متقاضیان و طرفداران زیادی دارد. یکی از جنبه های مثبت طنز این است که فضای واقعیت های خشک زندگی را لطیف می سازد و هیبت بعضی ازسختی ها و نگرانی ها را می شکند و در یک جمله می توان گفت که طنز و شوخی، تنش های روانی را کاهش می دهد.
تهیه کننده: س. شایسته، کارشناس ارشد روان شناسی
- شامل مطالبی از منابع مطالعه شده و مطالب و توضیحات تهیه کننده
تاریخ: دی ماه 1392
منبع مورد مطالعه برای نظریه ها و تحقیقات علمی ارائه شده:
1- اسدورو، لستر. ام، روان شناسی، ترجمه‌ی جهانبخش صادقی، انتشارات سمت، چاپ پنجم، 1392