که زه خپلې ژبې پښتو ته کار کوم، زه باید متعصب ونه بلل شم

اور مو راغلــو تر بړستنې، مونږ ويده يو

ويې ســـوې راته لمنې، مونږ ويده يو

دې پاچا مـو راته لار هـواره نه کړه

مخکې يښې راته غنې، مـونږ ويده يو

بس يواځې يې پښتون ته په کې چل دی

...سر مو غوڅ شي بی پوښتنې، مونږ ويده يو

د وطن حـالات اوس دې ته رسيدلې

سړی چيچي لکــه ستنې، مونږ ويده يو

د مکتب په جـونو پاشې تيزابونه

دوی مو باسي له پوهنې، مـونږ ويده يو

عدم تشدد د کړکېچونو د حل اغېزمنه لاره - لومړۍ برخه

عدم تشدد د کړکېچونو د حل اغېزمنه لاره - لومړۍ برخه

اوس اوس هغه نظریه چې وايي، استبدادي نظامونه یوازې او یوازې په پوځي هڅو او یا له بهره په پوځي اقداماتو سره نسکورېدای شي په ټوله نړۍ کې له سوال سره مخامخ شوې ده.

افغانانو په تېرو څه باندې دریو لسیزو کې د تشدد ډېر سخت شرایط تجربه کړل. د تشدد دا بهیر په داسې یو ټولنه کې پېښ شو چې خلک یې د عدم تشدد د مبارزې له دیني او تاریخي ریښو سره تړلي دي.

د ځانګړو تفصیلي راپورونو په دې لړۍ کې په افغانستان، د هند په نیمه وچه او نړۍ کې د عدم تشدد د فلسفې څېړنه کېږي.

د عدم تشدد له لارې مبارزه سره له دې چې په تاریخ کې له پېړیو پېړیو راهیسې ریښې او ډېر پلویان لري، په وروستیو څو لسیزو کې هم پېښو ښودلې چې دې ډول مبارزې نه یوازې په مذاهبو او سوله غوښتونکو نهضتونو کې ریښې موندلي، بلکې داستبداد پرضد ترټولو ځواکمنه سیاسي وسیله ګڼل شوې ده.

قهرجنه مبارزه حتی که د عدالت لپاره هم وي په هغو خلکو کې وېره خوروي چې لايې له دې مبارزې سره د یوځای کېدو پرېکړه نه ده کړې او همدا حکومتونو ته دا امکان په لاس ورکوي چې د خلکو د مصوونیت پلمه مقاومت وځپي.

حتی لاریونونه او د مظاهرو پرمهال ورانوونکي اعمال د خلکو نظر د یوه غورځنګ پرضد اړولی شي، او ښايي همدا دلیل وي چې ځینې حکومتونه کله ناکله د ګډوډۍ او تاوتریخوالي د پارولو لپاره خپل اجنټان د مخالف غورځنګ په لیکو کې ځای پرځای کوي.

خو د بې وسلې او سوله ییز مقاومت پرضد د زور او قوې کارول د حکومت د مخالف غورځنګ لپاره د خلکو خواخوږي جلبولای شي.

دعدم تشدد غورځنګونه له حکومتي ځواک څخه د ځان په ګټه هم کار اخیستلای شي او هغه پوځي قوت چې د دې سوله ییز مقاومت د ځپلو دنده ورکړل شوې ده، په اغېزمن ډول د ځان پلوي او بې وسلې کړي.

په معاصره زمانه کې عدم تشدد هغې فلسفې ته ویل کېږي چې له مخې یې خلک یا غورځنګونه د خپلو غوښتنو او حقونو لپاره مبارزه په سوله ییزو اقداماتو کوي نه د وسلې او وسله وال پاڅون په وسیله.

دعدم تشدد د مبارزې وسیلې اعتصابونه، سوله ییزې مظاهرې او مارشونه، کاربندي، غذایی اعتصابونه، له واکمن نظام سره همکاري نه کول، د ماليې له ورکولو سرغړونه او ډېر نور اقدامات دي چې د سوله ییز اعتراض په توګه پېژندل کېږي.

په هند کې د عدم خشونت د مبارزې مخکښان مهاتماګاندي او خان عبدالغفاخان، د امریکا د مدني حقونو مبارز مارتین لوټرکېنګ، په افریقا کې د اپارتاید ضد مبارز نلسن منډېلا زموږ د زمانې د عدم تشدد د مبارزې نامتو شخصیتونه دي چې د نړۍ په ډېرو هېوادونو کې د سوله ییزې مبارزې الهام بخښوونکي ګڼل کېږي.

د ایشین ایج په نوم په نوې ډېلي کې دخپرېدونکې ورځپاڼې سرمحرر انندسهای چې د افغانانو په اړه یې څېړنې کړي او د افغانستان په اړه کتاب یې په نژدې راتلونکي کې خپرېږي، په شلمه پېړۍ کې د عدم تشدد مبارزې د مخکښانو ونډه داسې په ګوته کوي:

((خان عبدالغفارخان، ګاندي او مارتین لوټرکېنګ هغه شخصیتونه دي چې په ډېرو دلایلو شلمه پېړۍ تعریفوي. د شلمې پېړۍ تعریفوونکي اصلاً ستر صدراعظمان، ولسمشران او پاچایان نه دي. شلمه پېړۍ د بشريت په تاریخ کې د تر ټولو زیات تشدد پېړۍ وه چې دوه نړیوالې جګړې او ګڼ شمېر نوې وړې او خونړۍ جګړې پکې وشوې، خو دوی هغه کسان و چې په دې جګړو کې یې د سولې خبرې وکړې، د خپل ژوند له ښندلو ونه وېرېدل او داسې وضعیت ته یې وردانګل چې هره شېبه یې د مرګ وېره وه خو دوی نه وېرېدل. دوی له خلکو او ټولنې سره مینه کوله. دوی خلکو ته یوازې دا ویل چې خپله وسله لېرې وغورځوه، ګاونډي ته دې په سترګو کې وګوره او ووایه چې آیا موږ ټول ورته شیانو ته اړتیا نلرو؟ او ځواب طبعاً مثبت و.))

ښاغلی سهای د ګاندي او پاچاخان د عدم تشدد له لارې د مقاومت وسیلې داسې په ګوته کوي:

((د خان عبدالغفارخان او ګاندي ځانګړتیا په دې کې ده چې دوی په مقاومت باور لاره خو د عدم تشدد په مقاومت. د دوی پیغام داو چې زه د دولتي دفتر په مخکې کېنم، چارواکو ته وایم، دا هغه څه دي چې خلک یې غواړي او ستاسو پالیسۍ سمې نه دي، لطفاً خپلې پالیسۍ اصلاح کړئ. که تاسو خپلې پالیسۍ بدلې نکړئ زه د لوږې اعتصاب کوم، همدلته کینم او نه ښورم. څوځلې داسې پېښ شول چې هم ګاندي او هم خان عبدالغفارخان د استعماري پولیسو له خوا ووهل شول، خو دوی ویل، تاسو موږ وهلای شئ خو د عدم تشدد پر مقاومت او زموږ پرشعار چې سوله ده، زموږ عقیده له موږ څخه نشئ اخیستلای.))

د نړۍ په معاصر تاریخ کې د هغو هېوادو شمېر کم نه دی چې خلکو یې د سوله ییزو اعتراضونو له لارې خپل استبدادي نظامونه نسکور کړي دي.

د هند خلکو ۶۳ کاله مخکې برتانوي استعمار اړ کړ چې د دوی له خاورې ووزي.

په متحدو ایالاتو کې تورپوستکو، د مدني حقونو د مخکښ مبارز مارتین لوترکېنګ په مشرۍ له اوږدې سوله ییزې مبارزې وروسته خپل حقونه ترلاسه کړل او تر نن ورځې له سپین پوستکو سره انډول حقوق لري.

په جنوبي افریقا کې هم په ۱۹۹۲ کال کې د سپین پوستکو له اوږدې مودې واکمنۍ وروسته، تورپوستکو د نلسن منډېلا په مشرۍ د عدم خشونت د مبارزې له لارې د نژادي توپیر یا اپارتايد پرځای په خپل هېواد کې د ډیموکراسۍ نظام ټینګ کړ.

د عدم خشونت مبارزې نورې بریالۍ تجربې د کمونیزم له سقوط وروسته په ختیځه اروپا کې وشوې. په پولنډ، پخوانۍ چکسلواکیا او د ختیځې اروپا په نورو هېوادونو کې خلکو د سوله ییزې مبارزې له لارې کمونیستي نظامونه نسکور کړل او پرځای یې په خپلو هېوادو کې ډیموکراسي ټينګه کړه.

د افغانستان اکثریت وګړي مسلمانان دي او دوی د خپلو کلکو دیني عقایدو له وجې په نړۍ کې زیات شهرت لري. عجیبه دا ده چې اسلام تل د تشدد پرځای د سولې سپارښتنه کوي خو له دې سره سره افغانانو د نړۍ تر بل هرملت زیات له تشدد څخه زیان لیدلی.

د دې علت څه دی؟ افغان مورخ پوهاند حسن کاکړ دې پوښتنې ته داسې ځواب وايي:

((متاسفانه د شلمې پېړۍ په دوهمه نیمايي کې په اسلامي نړۍ کې داسې سیاسي فلسفې راووتې چې واقعاً پر تشدد بنا وې. افراطي اسلامیستان په بل عبارت د سیدقطب او مودودي پیروان چې فلسفه یې د کمونیستانو په څېر په تشدد ولاړه ده یا هغه کسان چې دوی یې اهل مومنه او عصبیه بولي خپل مطلب ته د رسېدو لپاره له هرې وسیلې څخه کار اخیستل مجاز بولي. دا او د وهابیت په څېر افراطي فکرونه او فلسفې له یوې خوا او بل تردې نژدې وختونو پورې کمونیستي افراطي فلسفې ټولنې ته راننوتې. چې دې د پخوا په پرتله په افغاني ټولنه کې د تشدد فلسفه نوره هم متشدده کړه. هماغه بقایا دي چې تر اوسه پورې یې ټولنه ناآرامه ساتلې ده.))

د نوييمې لسیزې په پیل کې د پخواني شوروي له ړنګېدو وروسته، د افغانستان په ګډون په ډېرو هېوادو کې کمونیستي یا د کمونیزم پلوي نظامونه ړنګ شول. په ډېر شمېر دې هېوادونو کې د خلکو په خوښه نظامونه رامینځ ته شول چې مثالونه یې د ختیځې اروپا په ډېر شمېر هېوادونو کې لیدلای شو، خو د افغانستان، منځنۍ آسیا او ځینو نورو هېوادونو خلک له دې نعمته بې برخې پاتې شول.

د پخواني شوروي اتحاد پرضد د افغانانو له څو کلونو وسله وال جهاد وروسته د ۱۹۹۲م کال په اپرېل میاشت کې د ډاکټر نجیب الله نظام نسکور شو، خو له دې سره د وسله والو ډلو ترمینځ د قدرت پرسر کورنۍ جګړې پیل شوې. په دې جګړو کې لسګونه زره کسان مړه او ټپیان شول، سلګونه زره کسان بهر ته مهاجر شول، په مرکز کابل او نورو لویو ښارونو کې دولتي او شخصي ملکیتونه ویجاړ شول، له بشري حقونو څخه د سرغړونو ګڼ موارد رامینځ ته شول، د خلکو د سراومال مصوونیت له مینځه ولاړ او داسې یو حالت راغی چې اغېزې یې ښايي د هېواد پر راتلونکي تر ډېر کلونو پورې پاتې وي.

خو د همدې کال په مارچ کې په جنوبي افریقا کې د نلسن منډېلا په مشرۍ غورځنګ د عدم خشونت مبارزې له لارې د اپارتایډ رژیم نسکور کړ، او په دې هېواد کې نوی اساسي قانون جوړ شو.

د جنوبي افریقا د خلکو او افغانانو ترمینځ کوم ستر توپیر د دې باعث شو چې هلته د خلکو مبارزې نتیجه یو بریالیتوب بلل کېږي او دلته د خلکو بې حسابه قرباني او سرښندنه یوه ناکامي. ولې افغانانو د خپلې مبارزې لپاره د جګړې لاره غوره کړه او د جنوبي افریقا خلکو د عدم تشدد لاره. آیا تشدد د دې هېواد د خلکو په وینه کې اخښلی دی؟ د امریکا د کليفورنیا ایالت په لاس انجلس پوهنتون کې افغانه څېړونکې نوشین اربابزاده دې پوښتنې ته چې آیا افغانان د نړۍ له نورو قومونو سره توپیر لري چې د تشدد لار یې غوره کړې ده، داسې ځواب وايي:

((افغانان له نورو قومونو سره هېڅ توپیرنلري. کله چې موږ له هېواده ووزو او هغو ټولنو ته ولاړ شو چې سوله پکې ده، زغم پکې دی، موږ هم زده کړه ترې کوو. دا یوه کلتوري مسئله ده چې له کور او کورني ژونده پیلېږي او هغه چلند چې میندې پلرونه یې له ماشومانو سره کوي.

تشدد له هغه ځایه پیلېږي، بیا ځي ښوونځي، پوهنتون او ټولنې ته ځي او تر هغه چې ماشوم ځوانېږي همدا معیار ورسره وي. دا تکرارېږي تر هغې اندازې چې په یوه مفکوره بدلېږي. څرګنده خبره ده چې موږ کولای شو، په ځان کې بدلون راولو او نورې سوله ییزې لارې خپلې کړو.))

په تاریخي لحاظ افغانان د نړۍ له څو محدودو ملتونو څخه دی چې د عدم تشدد د مبارزې مخکښ شخصیتونه لري. خان عبدالفغارخان یا پاچاخان د هندوستان د مهاتماګاندي، د جنوبي افریقا د نلسن منډېلا او د امریکا د تورپوستکو د مدني حقونو د مبارزې د مخکښ، مارتین لوترکېنګ ترڅنګ له څو محدودو کسانو څخه دی چې په نړۍ کې د عدم تشدد د فلسفې د مخکښو اتلانو په توګه پېژندل کېږي.

د ځانګړو تفصیلي راپورونو په بله لړۍ کې د هند په نیمه وچه کې د ګاندي او پاچاخان د عدم تشدد د فلسفې او مبارزې او د افغانانو لپاره د هغو پر نتایجو خبرې کوو.

په یاد ولرئ چې په دې لړۍ کې نور موضوعات هم لرو چې بحث پرې کوو. د پښتنو دودونه او نرخونه، په امریکا کې د مدني حقونو لپاره د تورپوستکو مبارزه، په جنوبي افریقا کې د نلسن منډېلا په مشرۍ د ملي کانګرس نهضت چې عدم تشدد په دې ټولو کې مهم اصل دی هغه موضوعات دي چې د دې لړۍ په راروانو برخو کې په تفصیل سره څېړل کېږي.

عدم تشدد د کړکېچونو د حل اغېزمنه لاره -دوهمه برخه

خان عبدالفغارخان چې د پاچاخان او فخرافغان لقبونه یې هم ګټلي دي د ګاندي نژدې ملګری او د عدم تشدد په مبارزه کې دهغه په څنګ کې ولاړ و. پاچاخان د پښتنو مشر و او په بره او کوزه پښتونخوا کې یې د پښتنو په یووالي کې ډېر زیات نفوذ لاره. ده به په خپلو ویناوو کې پښتانه یووالي ته رابلل او تل یې سپارښتنه کوله چې په خپلو کې له جګړې او نفاق څخه لاس واخلي:

))تاسو که فکر وکړئ، نن وګورئ مسلمانانو ته! اسلام خو مینه ده، محبت دی، ورورولي ده، قامولي ده، آبادي ده. زموږ څه حال دی؟ تاسو اول دې خپلو د افغانستان وروڼو ته وګورئ، جنګ د چا دی، جنګ د روس او د امریکې جنګ دی، مرو پکې موږ پښتانه. یوخوا هم پښتون، بل خوا هم پښتون.))

له نن څخه اتیا کاله مخکې د خان عبدالغفارخان په مشرۍ د بې وسلې پوځ زرګونه غړي په پېښورکې راټول شول او د برتانوي استعمار پرضد یې لاریون وکړ. برتانوي پوځیانو پردې غونډه ډزې وکړې خو امن خوښوونکو پښتنو د ډزو باران ته خپلې سینې ونیوې، او په دې ډول پاچاخان له ګاندي او د عدم تشدد د فلسفې له اصولو سره خپله ژمنه په عمل کې ثابته کړه. دا د خان عبدالغفارخان، په مشرۍ د عدم تشدد د پوځ د فعالیت پیل و.

پاچاخان څه ځانګړتیا درلوده چې لسګونه زره کسانو ملګرتیا ورسره کوله او خلک له هېڅ تمې پرته ورسره همکار وو؟

د انګلستان په برمنګم ښار کې مېشت اکرام الله پښتونیار، چې د پاچا-خان د ژوند او مبارزې او د خدايي خدمتګارو د غورځنګ په اړه یې څېړنې کړې دي په دې اړه وايي:

((پاچاخان په هغه وخت کې یو لک وشل زره کسان پرته له دې چې د تنخواه غوښتنه وکړي، د خدايي خدمتګارو په غورځنګ کې سره را غونډ کړي وو. تاسو یې تصور هم نشئ کولای چې ته به چاته تنخواه نه ورکوې خو سړی به راځي ډوډۍ به خپله خوري، اوبه به خپلې څښي، خو منډې ترړې به له تاسره سره وهي.))

له ١٨٩٠ کال څخه تر ١٩٨٧م کاله چې د باچاخان د ژوند کلونه دي په افغانستان، سيمه او نړى کې مهم سياسى، ټولنیز او سیاسی حوادث پېښ شول. د مثال په ډول په ١٩١٤م کې لومړۍ نړيواله جګړه پيل شوه، په ١٩١٩ کې افغانانو له برتانوي استعمار څخه خپلواکي واخیسته، په ١٩٤٠ کې دوهمه نړيواله جګړه پيل شوه، په ١٩٤٧ کې د هند استقلال تر لاسه شو او په همدى کال پاکستان جوړ شو.

د لومړۍ نړيوالې جګړې د پیل پرمهال چې د باچاخان د ځوانۍ دوره وه هند او د پښتنو د استوګنې ډيرى سيمې د انګريزانو تر مستقيمې واکمنۍ لاندې وې. دا وخت هم په افغانستان او هم په هندوستان کې د آزادۍ لپاره مبارزه روانه وه. پاچاخان په هند او پښتونخوا کې په دغو مبارزو کې چې اصلي محور یې د عدم تشدد فلسفه وه، فعاله ونډه درلودله، خو دې مبارزو او جګړو واحده مشرتابه نه لرله.

د دې آزادي بخښوونکو مبارزو او د هغو د نيمګرتياوو په اړه خان عبدالغفار خان په خپلو لیکنو کې داسې يادونه کړې ده: په دې دوران کې به کله نا کله د پرنګيانو او آزادو قبايلو ترمينځ جګړې کېدې خو ټول قبايل په يوه سلا او یوه خوله نه وو، نو ځکه انګرېزانو ته څه نقصان نه رسيده. چې مومندو به حمله وکړه وزير، مسود او اپريدي به کرار ناست و، او که به د اپريدو او انګريزانو جګړه وه، مومند، وزير او مسود به نه وو خبر، هر يو به ويل چې دا د هغه جنګ دى، موږ يې څه کوو. پاچاخان وايي، په کار و، چې ټول قبايل په يوه غورځنګ کې راټول شوي واى، ښه روزل شوي او ټول يوځل راپورته شوي واى.

له لومړۍ نړيوالې جګړې وروسته و چې د برتانیې او نورو اروپايي استعماري هيوادو په مستعمرو کې د خپلواکۍ غوښتنې غورځنګونه پيل شول، په دى لړ کې په افغانستان کې هم د آزادۍ غوښتنې نهضت پیل شو او په ١٩١٩ کال کې افغانانو د اميرامان الله خان په مشرۍ له انګريزانو څخه خپله خپلواکي واخیسته.

د هندوستان د ازادۍ د غورځنګ مشر ګاندي مجسمه

دا وخت پاچاخان افغانستان ته سفرونه پیل کړل څو خلکو ته د مینې او یووالي پیغام ورکړي.

هندی لیکوال او ژورنالیست انندسهای چې د افغانانو تاریخ، او د څو وروستیو لسیزو ژوند یې له نژدې څارلی او د افغانستان په اړه کتاب یې په نژدې راتلونکي کې خپرېږي له ګاندي سره د پاچاخان د هڅو او د عدم تشدد د فلسفې د پراختیا لپاره د ده د فعالیتونو په اړه وايي:

((ګاندي یو بېساری شخصیت و چې په زمانو کې یوځل راځي. ګاندي یو ډېر پراخ نفوذ درلود، خو دقیقاً ګاندي ته ورته د ده معاصر، خو تر هغه یوڅه ځوان یو ډېر لوی او ستر پښتون انسان و چې پاچاخان یا عبدالغفارخان نومېده. ده ته په خپله ګاندي د سرحد د ګاندي لقب ورکړی و. پاچاخان هغه پښتون و، چې کلی په کلي، کور په کور وګرزېد او پښتانه یې پوه کړل چې بایدخپلې وسلې لیرې وغورځوي. ده همدراز ننني افغانستان ته سفرونه وکړل او هلته یې د سولې لپاره خپل ستر پیغام ورساوه او دا پیغام خلکو ته په زړه پورې و. ده له مینې پرته له خلکو بل هېڅ نه غوښتل.))

د افغانستان له خپلواکېدو سره سم او وروسته له دې چې د نړۍ هېوادونو یې استقلال په رسميت و پيژند، خان عبدالغفارخان افغانستان ته ولاړ او هلته یې له غازي امان الله خان او نورو دولتى مشرانو سره وکتل.

پاچاخان د دې ليدنو- کتنو او د هغو د نتايجو په اړه ليکي:

((په کابل کې زموږ تعلقات له نادرخان او د ده له کورنۍ سره ډير ښه وو. دى پخپله د دفاع، او ورور يې سردارعبدالعزيزخان د پوهنې وزير و. څو ورځى پس زه نادرخان ته ورغلم ورته ومې ویل، زما اراده ده چې د باجوړ آزادو قبايلو ته ولاړ شم، هلته د تعليم کار پیل کړم او د پښتنو د بچو د روزنې لپاره قومي مدرسې جوړې کړم، ستاسلا او مشوره څه ده؟ هغه زما دا خبره خوښه کړه او دا خبره يې راسره ومنله. زه له خپلو ملګرو سره له کابل نه جلال آباد ته ولاړم، هلته مې له هاشم خان سره هم سلامشوره وکړه، هغه هم زما له دى کار سره په ډيره خوښۍ موافقه وکړه، باجوړ ته يې زمونږ د تګ انتظام وکړ او يو آس يې هم راکړ.))

له دى سفر او کتنو وروسته پاچاخان پريکړه وکړه چې د آزادۍ د تر لاسه کولو لپاره ضروري ده چې د پښتنو په ټولو سیمو کې خلک له سواد څخه برخمن شى. پاچاخان په دې نظر و چې د تشدد د مخنیوي یوه اغېزمنه لاره تعلیم دی. همدا و چې پاچاخان د پښتنو په بېلابېلو سيمو کې د ښونځيو او مدرسو په جوړولو پيل وکړ. ده په دى برخه ډير زیار وایست او ډېر کړاوونه یې وګالل، خو په پاى کې يې ډير برياليتوبونه هم تر لاسه کړل.

په ډيره لږه موده کې ددى مدرسو او ښوونځیو د جوړولو مثبتى پايلې څرګندې شوې او فارغان یې ستر سياسى او فرهنګى شخصيتونه شول. لوى عالم او اديب ماسټرعبدالکريم، خان عبدالولى خان چې وروسته بیا د نشنل عوامي پارټۍ مشر شو، د پښتو سترشاعر، اديب، فيلسوف او سياستوال غني خان او ګڼ شمېر نور نامتو شخصیتونه له همدې ښوونځیو او مدرسو څخه فارغ شول.

د دې ترڅنګ پاچاخان له تشدد نه د پښتنو د لیرې کولو، د ناوړه دودونو او رواجونو د اصلاح او په قومونو کې د قامولۍ د مينى او محبت د پيدا کولو په مقصد د انجمن اصلاح الافاغنه په نامه ټولنه جوړه کړه. دی کلی په کلي، کور په کور او سیمه په سیمه ګرزېده، د سوله ییز مقاومت د اهمیت په اړه یې له خلکو سره خبرې کولې او خلک یې زده کړې او تعلیم ته هڅول. اکرام الله پښتونیار یوځل بیا:

((پاچاخان کې دا صفت و چې مثلاً د نن ورځې مشران او لیډران ستا کروندې ته نه راځي، بلکې تا خپلې حجرې ته وربولي څو خبرې در سره وکړي. خو پاچاخان څوک خپلې یا د کوم خان او ملک حجرې ته نه وربلل. مثلاً تا به په خپله ځمکه کې کار کاوه، دی به ستا کروندې ته راته او خبرې به یې درسره کولې.))

همدا خبره له خپلواکۍ وروسته د هند لومړني صدراعظم جواهرلعل نهرو هم د پاچاخان په اړه کوله. ده ویل، پاچاخان کلي په کلي ګرزېده او د سرخپوشانو دټولي د غړو لپاره يې د تکيې ځای برابراوه.

ددې سفرونو په لړکې خان عبدالغفارخان دپاکستان له جوړېدو مخکې او وروسته افغانستان ته هم سفرونه وکړل. حقیقت دا و چې افغانستان ده خپل لومړی کور باله او په کابل کې هم حکومتونو د ده ډېر عزت کاوه خو دی د خپل ژوند په وروستیو کلونو کې په افغانستان او سیمه کې د سختو جګړو او تشدد شاهد و. پر افغانستان د پخواني شوروي له یرغل وروسته دې جګړو زور واخیست، خو دا داسې وخت و چې پاچاخان یا د پاکستان په زندانونو کې او یایې د ناروغۍ په بستر کې وخت تېراوه او د عدم تشدد د فلسفې د پراخولو لپاره د ده هڅو په افغاني ټولنه کې هسې چې تمه کېده نتیجه ورنکړه. دا ولې؟

قدرمنو اورېدونکو د عدم تشدد په اړه د ځانګړو راپورونو د دې لړۍ په بله برخه کې چې د راتلونکې پنجشنبې ورځې د دوو بجو او د جمعې د ورځې د اتو بجو په پروګرامونو کې خپرېږي د پاچاخان په اړه نورې خبرې هم لرو.

تر هغه وخته چې بیا زه احمدتکل ستاسو خدمت ته حاضرېږم، تاسو په لوی خدای چې سوله یې ښېګڼه بللې ده، سپارم.

عدم تشدد د کړکېچونو د حل اغېزمنه لاره- دریمه برخه

قدرمنو اورېدونکو، بیاهم زه احمدتکل ستاسو خدمت ته حاضر شوی یم او سلامونه وړاندې کوم. د کړکېچونو د حل د اغېزمنې لارې عدم تشدد په اړه د ځانګړو راپورونو په تېره برخه کې مو د هند په نیمه وچه کې د خان عبدالغفارخان او ګاندي د ګډو هڅو په اړه خبرې وکړې. په دې اړه بحثونو ته په دې اونۍ کې هم دوام ورکوو.

پاچاخان به ویل چې د خدايي خدمت ګارو د تحریک غړي له چا سره دښمني نه کوي، د خپل خدمت په مقابل کې له چا څه نه غواړي بلکې اجر یې له خدایه غواړي، د خدای د مخلوق خدمت د خدای د رضا لپاره کوي او په دې لاره کې هرراز قربانۍ ته چمتو وي.

دا هم د پاچاخان وینا ده چې ویل به یې، زموږ فرض له دنیا نه ظلم ورکول دي او مظلوم له ظالم نه خلاصول، حتی که ظالم زموږ ورور او مسلمان هم وي.

د پاچاخان د بې وسلې پوځ- د خدايي خدمت ګارانو د لښکر سرتېرو ځانونه د خلکو خدمت ته چمتو کړل. له دوی سره به د پښتنو له پخواني دود سره سم تل ډول اوسورنی هم وو. دا زلمیان به په سرو جامو کې له هرځای او هرې سیمې په احساساتو او جذبو تیریدل او نور به یې هڅول چې ورسره یوځای شي. دا نهضت وروورو په سیمه کې خپرېده او داسې ښکارېدل چې له سوونو کلونو غلامۍ او بې حسۍ وروسته په پښتنو کې یوه سا چلېدلې ده خو د پخوا پرخلاف دا ځل پښتنو د تشدد پرځای د عدم تشدد لاره خپله کړې وه.

باچاخان په ۱۹۴۷ کې د پاکستان له جوړيدو وروسته د عمر تر پايه د خپل قوم د حقوقو د لاسته راوړلو لپاره د پاکستانى واکمنانو پر ضد مبارزه کوله. ده هېڅکله خپلو پلویانو ته د وسله والې مبارزې سپارښتنه ونکړه، خو له دې سره سره یې د خپل عمر زياته برخه د پاکستان د حکومت په زندانونو کې تيره کړه.

ده به په خپلو لیکونو کې له زندانه بهر خپل قوم او ملګرو ته داسى توصيه کوله:

ما پسې هيڅ راز غم او فکر مه کوئ، ځکه زه خدايي خدمتګار يم، او که چيرې الله ته زما له وجود نه خپل مخلوق ته خدمت غواړي نو ما ته به ښه او روغ صورت را کړي.

د باچاخان عقیده د ده له هغو لیکنو څخه ډېره ښه جوتېږي چې ډېره برخه یې په زندان کې لیکلی دي. په یوه لیک کې دی له هغې طبقې سره چې ټولنه تراوسه هم په ډېره ښه سترګه نه ورته ګوري خپل اړیکي او له هغې سره خپله مینه بیانوي.

دی وايي:

زه چې د اتو، نهو کلونو وم او په پيښور کې مې سبق وايه نو اکثراً به مې لوبې د چواړیانو له ماشومانو سره کولې. زه به خپلو ملګرو منع کولم چې دا خو نجس خلک دي، ولې لوبې ورسره کوې، خو زه د هغوی په دې خبرو نه منع کيدم او نه پر ما دی خبرو کوم اثر کاوه. چې زلمی شوم، که څه هم د خان زوی وم خو اړیکي مې اکثراً له کسبه کارانو سره وو. زما دوستان اکثراً جولاګان، ترکاڼان او نور کسبه وو.

د پښتنو په سیمو کې د خان عبدالغفارخان نفوذ، په ټول هندوستان کې د ګاندي له نفوذ نه کم نه و. ګاندي به ویل چې خان عبدالغفارخان او د هغه د سرخ پوشانو ټولی د هند په ملي جنبش باندې ډېر حق لري.

پاچاخان تل ټینګار کاوه چې د سرخپوشانو تحریک کومه سیاسي ډله نه بلکه د پښتنو ورورولي ده او ټولو ته په کار ده چې برخه پکې واخلي. ده ویل چې دا د یوې کورنۍ، یوه خیل، یوې قبیلې یا یوې سیمې وروري نه بلکې د ټول پښتون قوم ورورولي ده.

د پاچاخان کار او خواري تل له هغو کسانو سره وه چې زده کړې یې نه وې کړې. ده د خلکو په ژبه خبري کولې او همیشنۍ خبره یې داوه چې لوی خدای ته د خدمت اړتیا نشته نو د خدای خدمت د هغه د مخلوق خدمت دی. ده به ویل چې خدايي خدمتګار به د ظلم، تیري او زورزیاتي مقابله په جګړه، توره اوټوپک نه، بلکې د عدم تشدد په سیاست کوي.

د ګاندي او پاچاخان د مبارزې له وخته ډېر کلونه اوښتي، خو د سوله ییزې مبارزې لپاره د دوی له سپارښتنو سره سره، هم د دوی د ژوند پر مهال او هم له هغه وروسته پښتنو ډېرې جګړې وکړې او لا کوي يې. نو آیا تشدداو قهرجنه مبارزه د پښتنو په وینه کې اخښلې ده؟

افغان مورخ پوهاند حسن کاکړ:

((تشدد ګومان نه کوم چې د انسان په وینه کې دې بیولوژیکي منشا ولري، خو تشدد په هغه صورت کې رامینځ ته کېږي چې د انسان په ګډون هر بیولوژیکي موجود وغواړي په ټولنیز ژوند کې د زور له لارې خپل مقصد ته ورسېږي او قانون، سولې او تشویق او ترغیب ته توجه ونکړي. خو په عام صورت تشدد د ټولنیز ژوند مولود دی، نه د وینې یا بیولوژیکي ژوند.))

د پخواني شوروي اتحاد پرضد د افغانانو د جهاد په کلونو کې د عدم تشدد د فلسفې مخکښ خان عبدالغفارخان یا پاچاخان لا ژوندی و، خو په داسې یوه موقعیت کې و چې هېڅ یې په وس نه و، پوره ځکه د پاچاخان د ژوند تقدیر په پاکستان کې و، او پاکستان د وسله والو مجاهدینو د فعالیتونو مرکز و. دا هغه مهال و چې تقریباً ټولې نړۍ له افغان مجاهدینو سره پوځي او مالي مرستې کولې څو د پخواني شوروي اتحاد پرضد جګړې ته دوام ورکړي، خو هېچا د پاچاخان نظریاتو ته چې اساس یې د عدم تشدد مبارزه وه پاملرنه ونکړه، ځکه دی دا وخت په انزوا کې و.

افغانانو د شوروي پلوي رژیم د قهرجنې مبارزې له لارې نسکور کړ، خو په پای کې یې په خپله په هغه کورنۍ جګړه کې ښکېل شول چې په تشدد کې یې په نړۍ کې ساری کم و.

هندی لیکوال او ژورنالیست انندسهای چې د افغانانو تاریخ، او د څو وروستیو لسیزو ژوند یې له نژدې څارلی او د افغانستان په اړه کتاب یې په نژدې راتلونکي کې خپرېږي، په دې نظر دی چې په افغانستان کې اوسنی تشدد، په سړه جګړه او له هغه مخکې کلونو کې د افغانانو په قهرجنه مبارزه کې ریښې لري:

((په افغانستان کې د تېرو دېرشو، څلوېښتو کلونو جګړو د صحنې شا ته وروسته له دې چې پخواني شوروي افغانستان اشغال کړ د لویو قدرتونو د سیالۍ حقیقت پروت دی. خو د شوروي له اشغاله مخکې هم د دې دواړو، یعنې یو خوا، د مسکو ترملاتړ لاندې د سوسیالیستي او بل خوا د سیاسي اسلام د ایډیالوژیو ترمینځ یو ډېر پېچلی او ستر مخالفت روان و چې سیاسي، ایدیولوژیکې، وسله والې او نورې بڼې یې لرلې. هغه وخت په افغانستان کې د داودخان ملت پال حکومت په واک کې و. د داودخان حکومت له هغو ډلو سره په مخالفت کې واک ته ورسېد چې د سیاسي اسلام لپاره یې موعظې کولې. د دې نهضت مهم مشران هغه مهال ښاغلی رباني، احمدشاه مسعود او ګلبدین حکمتیار و. دا وخت د دې ایډیالوژیو ترمینځ ټکر رامینځ ته شوی و چې کله کله به یې وسله واله بڼه غوره کوله.))

د افغانستان د ولسي جرګې غړی او د آزادۍ راډیو د کال شخصیت، رمضان بشردوست چې د افغان ګاندي لقب هم ورکړل شوی هیله من دی چې یوه ورځ به د افغانستان په سیاسي جریاناتو کې هم د عدم تشدد فکر او فلسفه د تشدد د افکارو ځای ونیسي. ښاغلی بشردوست د افغانستان د سیاسي ګوندونو تاریخ ته په پام سره وايي چې له دودیز پلوه دا ګوندونه په سیاسي مبارزه متکي و، نه په تشدد، خو دی په دې برخه کې د استثناوو یادونه هم کوي.

د پښتو ژبې لوی شاعر غني خان چې د پاچاخان زوی و د خدايي خدمتګارو د عدم تشدد د مبارزې ستاینه په خپلو شعرونو کې کړې ده او د دې بې وسلې پوځ د جګړې په اړه وايي:

د غضب په نیلي سور شو

د شیرشاه لمسی باتور

سترګې بیا د پښتون سرې شوی

چې نیم اور دی او نیم نور

ځوان کړل شنه بریتونه تاو بیا

په مستۍ چېرته روان دی

مور يې ږدي په سر قران بیا

اې زما د نیکه زویه اې زما د مینې وروره

اې د نر بابا بچیه اې پیدا له نرې موره

سترګې ډکې له رڼا ستا

لاس دې تش توره دې څه شوه

د غضب په نیلي سور شوې

فولادي زغره دې څه شوه

پاچاخان چې پښتنو د فخر افغان په نوم یاداوه، په ١٩٨٧م یا ١٣٦٦ هـ. ل کال کې د ٩٧ کالو په عمر په پېښور کې وفات شو او د ده له وصیت سره سم په جلال آباد کې خاوروته وسپارل شو.

ګاندي او د هند په نیمه وچه کې د عدم تشدد غورځنګ په بریالیتوب کې د ده ونډه، د ځانګړو راپورونو د دې لړۍ د بلې برخې موضوع ده، چې د راتلونکې پنجشنبې ورځې د دوو بجو او د جمعې د ورځې د اتوبجو په پروګرامو کې به وڅېړل شي. تر هغه وخته زه احمدتکل اجازه غواړم. د خدای په امان.

د دریمې برخې پای.

عدم تشدد د کړکېچونو د حل اغېزمنه لاره ـ څلورمه برخه

د امریکا ولسمشر بارک اوباما د ۲۰۰۹ کال په سپټمبر میاشت کې د امریکا د وېکفیلډ ښار Wakefield په عالي ښوونځي کې وویل، ده د مهاتما ګاندي له مبارزې څخه ترټولو زیات الهام اخیستی. ده دا خبره هغه وخت وکړه چې پوښتنه ترې وشوه چې که د نړۍ له مړو او ژوندیو نامتو شخصیتونو څخه یو، د ماښام د مېلمستیا لپاره غوره کړي، هغه به څوک وي:

((زه فکرکوم دا شخصیت به ګاندي وي چې زما رښتینی اتل دی. دی هغه څوک و چې ما ډېر الهام پکې موندلی. دی د مارتین لوټرکېنګ لپاره الهام بخښونکی و ځکه که د هند د عدم تشدد غورځنګ نه وای، نو دلته په امریکا کې به هم تاسو د مدني حقونو لپاره ورته د عدم تشدد غورځنګ نه وای لیدلی.))

اوباما وویل، ګاندي هغه شخصیت دی چې په ټوله نړۍ کې یې پر ډېرو خلکو او پر وروستیو څو نسلونو سخت اغېز کړی.

ګاندي له برتانیې څخه د هند د خپلواکۍ د مبارزې پرمهال د خلکو سیاسي او مذهبي مشر و. د ظلم پرضد د ګاندي د مبارزې اساس وسله وال مقاومت نه، بلکې له حاکم نظام څخه دخلکو پراخه بې اطاعتي وه. دا فلسفه د عدم تشدد پر بنسټ ولاړه وه. له همدې لارې د هند خلکو وکولای شوای چې له برتانیې څخه د خپل هېواد خپلواکي واخلي او همدا مبارزه وه چې په ټوله نړۍ کې د خپلواکۍ او خپلو حقوقو د ترلاسه کولو لپاره خلکو ته د الهام سرچینه شوه.

د ګاندي اصلي نوم موهن داس کرم چند ګاندي دی او د مهماتما لقب چې په سانسکریت ژبه کې د سترې اروا معنی لري، لومړی ځل د هند د سترلیکوال رابندرانات تاګور له خوا ده ته ورکړل شو. د ګاندي بل لقب بپو دی چې په ګجراتي ژبه کې د پلار معنی لري. ګاندي ته په هند کې رسماً د ملت دپلار لقب ورکړل شوی او داکتوبر دوهمه چې د ده د زېږېدو کلیزه ده، په هند کې د ملي رخصتۍ په توګه نمانځل کېږي.

ګاندي د عدم تشدد له لارې د مبارزې طرح لومړی ځل په جنوبي افریقا کې د مدني حقونو لپاره د هندوانو د ټولنې د مبارزې په ترڅ کې مطرح کړه. په ۱۹۱۵ کال کې هېواد ته له ستنېدو وروسته ده په هند کې د ځمکو د لوړې مالیې او تبعیض پرضد د کروندګرو، بزګرانو او ښاري کارګرانو مبارزې تنظیم کړې.

په ۱۹۲۱ کال کې د هند د ملي کانګرس د مشر په توګه له غوره کېدو وروسته ګاندي د ټول هېواد په کچه د بېوزلۍ د له مینځه وړلو، د ښځو د حقونو، د مذاهبو او قومونو د ګډ سوله ییز ژوند، د خلکو د خاصو ډلو د نجس ګڼلو د ختمولو او له اقتصادي پلوه پرځان د اتکا لپاره کمپاین پیل کړ، خو د دې ټولو په سر کې له برتانوي استعمار څخه د هند د خپلواکۍ د ګټلو ستر هدف پروت و.

دا وخت په هند کې د وطنپالوآزادي غوښتونکو داسې ډلې هم وې چې د برتانوي استعمار پرضد یې وسله اخیستې وه خو ګاندي حتی پردې ډلو هم خپل نفوذ درلود او هڅه یې کوله چې دا ډلې له تشدد څخه لاس واخلي.

هندی لیکوال او ژورنالیست انندسهای، د جنګیالیو پر دې ډلو چې برتانوي استعمار تروریستان بلل او ګڼ شمېر یې اعدام کړل د ګاندي د نفوذ موضوع ته اشاره کوي:

((له ګاندي مخکې په هند کې چې طبعاً سوله خوښوونکی هېواد دی، هم د ژمنو وطنپالو ځوانانو داسې ډلې وې چې له برتانوي واکمنۍ سره د مبارزې لپاره یې تروریزم ته مخه کړې وه. برتانویانو د دوی ګڼ شمېر د تروریستانو په نوم اعدام کړل. د هند د آزادۍ بخښونکي نهضت ګڼ شمېر مشران د تروریستانو په نوم یادېدل. دوی ځکه اعدام شول چې وسله یې اخیستې وه. خو ګاندي تر دوی ډېر زیات او پراخ نفوذ درلوده. او ده حتی پر دې کسانو، چې د تروریستانو په نوم یادېدل، هم نفوذ درلود.))

د ګاندي د عدم تشدد د مبارزې یو مثال د ۱۹۳۰ کال په مارچ میاشت کې د څلور سوه کیلومتره په واټن پراخ سوله ییز لاریون و. دا لاریون په تاریخ کې د مالګې د مارش په نوم ثبت دی چې د هند د خپلواکۍ په مبارزو کې یې ټاکونکې ونډه لرله او په دې هېواد کې د برتانوي استعمار پرضد د سوله ییز مقاومت پیل ګڼل کېږي.

د احمدآباد له Sabarmati Ashram سبرمتي اشرم څخه د ګجرات ډنډي نومې سیمې ته دا مارش په هند کې د مالګې پر تولید د برتانوي هند د لګول شوي انحصار په وړاندې د اعتراض لپاره د ګاندي د نه همکارۍ د غورځنګ له خوا تنظیم شوی و.

د ګاندي اخلاقي اصول:

عدم تشدد د ګاندي د هڅو یو ډېر مهم اصل و. که څه هم د عدم تشدد فلسفه له ګاندي مخکې هم وه، خو دی لومړنی څوک و چې دا نظریه یې په پراخه کچه د سیاست په ډګر کې عملي کړه. د عدم تشدد فلسفه هم په توحیدي ادیانو لکه په اسلام او عیسویت کې او هم په هندي ادیانو لکه هندوییزم، بودیزم او جینیزم کې لرغونی اساس لري.

د ګاندي په نورو مهمو اخلاقي اصولو کې چې ده به تل خپلو پیروانو ته د هغو د رعایت سپارښتنه کوله یو، رښتینولي ده. ګاندي خپل ټول ژوند د حقیقت موندنې ستر هدف ته وقف کړ. ده هڅه کوله دې مقصد ته له خپلو اشتباهاتو څخه د زده کړې او پر خپل ځان د تجربو له لارې ورسېږي. ده د خپل ژوند لیک لپاره داسرلیک غوره کړی و: زما د حقیقت تجربې.

ګاندي په دې عقیده و چې انسان باید لومړنۍ مبارزه په ځپل ځان کې دننه پیل کړي او مهمې برخې یې پر خپل نفس، وېره او تزلزل غلبه ده. ده خپل عقاید په دې لنډه جمله بیانول چې ویل به یې خدای حقیقت دی خو وروسته یې دا بیان بدل کړ او ویل یې چې حقیقت خدای دی.

((زه خدای د یوه خالص بخښونکي موجود په توګه لیدلای شم ځکه زه وینم چې د مرګ په زړه کې ژوند، د درواغو په زړه کې حقیقت او د تیارې په زړه کې رڼا راڅرګندېږي نو په همدې دلیل زه دې نتیجې ته رسېدلی یم چې خدای ژوند دی، خدای حقیقت او رڼا ده. خدای مینه ده او تر ټولو غوره ښېګڼه ده.))

د ګاندي د عقایدو یوه بله برخه پرځان کنټرول یا د هندي روایاتو پر بنسټ براهماچاریا دی. ګاندي پرخپل ځان د کنټرول اندازه له بېلابېلو لارو معلوموله او په دې برخه کې یې ډېرې تجربې وکړې چې له مېرمنو سره په یوه کوټه او وروسته بیا په یوه بستر کې خوب یې یوه برخه وه. دی له دې ټولو تجربو بریالی ووت او په دې اړه یې په خپلو لیکنو کې په تفصیل سره خبرې کړې. د ده په نظر د مخالف جنس په موجودیت کې فعال تجرد پر خپل نفس د بشپړ حاکمیت په معنی ده.

د ګاندي یو منلی شاګرد داتاتریا بالکریشنا کالیلکار په واروار ویلي و چې له ښځو سره د ده تجربې له سره ترپایه داسې پاکې او سپېڅلې وې لکه د مور شیدې.

د همدې تجربو په لړ کې ګاندي په ۳۶ کلنۍ کې که څه هم واده کړی و خو د تجرد ژوند یې غوره کړ. ده پر نفس حاکمیت یا براهما چاریا له خدای سره د نژدېتوب او د ځان پېژندنې وسیله ګڼله. ده غوښتل مجرد پاتې شي څو د شهوت پرځای مینه زده کړي. د ګاندي په نظر براهماچاریا، پر خپلو حواسو، افکارو، وینا او عمل د بشپړ حاکمیت معنی لري.

ساده ګي د ګاندي په نظر یوبل مهم اصل دی. ده تل دا خبره کوله چې هغه کسان چې د خلکو خدمت کوي باید ساده ژوند ولري. ده دا اصل لومړی ځل هغه وخت عملي کړ چې لویدیځې جامې یې له ځانه لیرې او هغه جامې یې واغوستې چې د هند د ډېرو بېوزلو خلکو خوښېدې.

ځکه لویدیځې جامې د ده په نظر شتمنو خلکو اغوستې. ده به په هره اونۍ کې یوه ورځ په بشپړه چوپتیا کې تېروله ځکه د ده په وینا د دې تجربې په وسیله ده آرامي احساسوله او ښه اورېدونکی ترې جوړېده.

ګاندي په خپل کتاب کې وايي، کله چې ناامېده شم، رایاد شي چې په ټول تاریخ کې حقیقت او مینه بریالي شوي دي. کله ناکله ظالمان او قاتلان هم وو چې د څه وخت لپاره بریالي ګڼل شوي، خو په پای کې تل مات شوي دي.

ګاندي که څه هم د هندوییزم پیرو و، خو په دې نظر و چې ټول ادیان مساوي دي او ځکه له خپل مذهبه د ده د اړولو ټولې هڅې بې نتیجې پاتې شوې. دا د ده وینا ده چې ویلي يې و، دا امکان نلري چې یو سړی دې درواغجن، ظالم او د نفس غلام وي او ودې وايي چې خدای د ده پر لوري دی.

د اسلام په اړه به ګاندي ویل چې د حضرت محمد(ص) ویناوې، نه یوازې د مسلمانانو، بلکې د ټول بشریت لپاره د حکمت او معرفت یوه سرچینه ده. د ژوند په وروستیو کلونو کې کله چې له ده پوښتنه وشوه چې آیا دی یو هندو دی، ده ځواب ورکړ، هو، زه یو هندو یم، زه یو مسلمان یم، زه یو عیسوی، یو بودايي او یو یهود یم.

ګاندي غوښه نه خوړه او یوازې ترکاري به یې خوړه. پاچاخان چې د ګاندي نژدې ملګری و، هم د غوښې له خوړو پرهېز کاوه او تل به یې د خمتا ساده جامې اغوستې.

دا و، په نړۍ کې د عدم تشدد د فلسفې د مخکښ مبارز مهاتماګاندي د شخصیت خصوصیات چې خپل هېواد، لوی هندوستان یې دهمدې فلسفې په مټ له برتانوی استعمار څخه آزاد کړ. نن ورځ په ټوله نړۍ کې ګاندي ته د یوه ډېر ستر او بېساري شخصیت په سترګه کتل کېږي او د ده د فلسفې اغېز تر نن ورځې د نړۍ پر ډېرو نهضتونو شته.

د دې اغیز مثالونه په شلمه پېړۍ کې په امریکا، جنوبی افریقا او د نړۍ په نوروبرخو کې ولیدل شول چې د کړکېچونو د حل د اغېزمنې لارې، عدم تشدد په اړه د ځانګړو راپورونو د دې لړۍ په راتلونکو برخو کې به خبرې پرې وشي. اوس زه احمدتکل اجازه غواړم.

د څلورمې برخې پای

آزادی رادیو