(متن سخنرانی من در لندن) دمکراسی و سیستمهای انتخاباتی
30 October 2013
دموکراسی و سیستم های انتخاباتی
مقدمه
ژان ژاک روسواندیشمند و نویسنده قرن ۱۸ فرانسه در کتاب قرارداد اجتماعی ، پس از بررسی سیستم های مختلف حکومتی به این نتیجه رسید که دموکراسی یا حکومت مردم عادلانه ترین و مناسب ترین سیستم حکومتی است.
در حکومت های دموکراتیک مردم مستقیما در تمام تصمیم گیری های عمومی شرکت میکنند. این نوع حکومت در یونان باستان در دولت شهرها رایج بود. البته در آنجا هم سیستم ایدآل نبود و برده ها و زنان حق رای نداشتند.
در جوامع بزرگتر که امکان شرکت مردم در تمام تصمیم گیری های عمومی موجود نیست، سیستم های حکومتی در واقع دموکراسی نماینده ای هستند. بدین ترتیب که گروه های مختلف نماینده های خود را انتخاب کرده و به یک مجلس یا پارلمان میفرستند تا از طرف آنها و بجای آنها در تصمیم گیری های عمومی شرکت کنند.
امروزه در دنیای آزاد مزایای حکومت های دموکراتیک مورد قبول عامه واقع شده و روز به روز به تعداد دموکراسی ها در دنیا اضافه میشود.
اتحادیه اروپا در سال ۱۹۹۳ در کنفرانس عالی کپنهاگ شرایط عضویت کشور های جدید در اتحادیه را باین صورت اعلام کرد:
۱- ثبات دستگاه هائی که دموکراسی را ضمانت میکنند.
۲- حکومت قانون.
۳- احترام به حقوق بشر و حمایت از اقلیت ها.
انواع حکومت های دموکراتیک
امروزه در میان انواع حکومت های دموکراتیک دو نوع دموکراسی در دنیا از بقیه آنها مقبولیت بیشتری دارند. این دو نوع عبارتند از دموکراسی پارلمانی و دموکراسی ریا ستی.
در دموکراسی پارلمانی نمایندگان منتخب مردم از میان خود رئیس دولت را انتخاب میکنند و او هم اعضای کابینه یا شورای وزیران را معمولا از میان نمایندگان مجلس انتخاب میکند. در این سیستم هر گاه که نمایندگان پارلمان اعتماد خود را به دولت از دست دهند، دولت را استیضاح میکنند و رئیس دولت را برکنار. در این شرایط یا شخص دیگری را انتخاب میکنند که وظایف رئیس دولت را انجام دهد و یا اگر به توافق نرسند انتخابات عمومی را برگزار میکنند.
در دموکراسی ریاستی مردم علاوه بر انتخاب نمایندگان مجلس رئیس جمهور را هم مستقیما انتخاب میکنند. رئیس جمهور منتخب در بعضی از کشور ها نظیر ایالات متحده امریکا، نقش رئیس دولت را هم بازی و شخصا اعضای کابینه را انتخاب میکند و یا نظیر رئیس جمهور فرانسه شخص دیگری را بعنوان رئیس دولت یا نخست وزیر انتخاب میکند.
در دموکراسی های ریاستی رئیس جمهور احتیاجی ندارد که متعلق به حزب یا دسته ای باشد که در پارلمان اکثریت دارند. در صورت در اقلیت بودن حزب رئیس جمهور، او برای تصویب لوایح دولت مجبور است که با نمایندگان حزب اکثریت به توافق برسد.
سیستم ها انتخاباتی
نحوه انتخاب نمایندگان مردم در کشور های مختلف دنیا کاملا متفاوت است و بستگی به آداب و رسوم و سلیقه بنیانگذاران دموکراسی و ملاحضات تاریخی در آن کشور ها دارد. در حالت ایدآل سیستم انتخاباتی باید به نحوی عمل کند که این مزایا را در بر داشته باشد:
۱- کوشش شود که پارلمان مدل کوچکی از جامعه باشد و نظرات مردم را منعکس کند.
۲- شرکت در انتخابات برای همه مردم میسر باشد.
۳- مشوق های لازم برای به توافق رسیدن اعضاء موجود باشد.
۴- سیستم انتخاباتی منجر به ایجاد یک دولت قوی و پایدار شود.
۵- پارلمان بتواند بر کار دولت نظارت و آنرا کنترل کند.
۶- یک گروه مخالف دولت ایجاد و تشویق شود.
۷- سیستم انتخاباتی باید برای رای دهندگان قابل درک باشد.
تقسیم بندی سیستم های انتخاباتی
سیستم های انتخاباتی به دو گروه کلی بنام سیستم های اکثریتی وسیستم های نسبی تقسیم میشوند.
سیستم های اکثریتی به نوبه خود به سه گروه تقسیم میشوند:
الف- سیستم انتخاباتی براساس اکثریت ساده در اینجا نیازی به اکثریت مطلق نیست و کاندیدائی که بیشتر از کاندیدای دیگر رای میآورد از حوزه انتخابی خود بعنوان نماینده آن حوزه انتخاب میشود. این سیستم در انگلستان، ایالات متحده امریکا، کانادا و هندوستان مورد استفاده قرار میگیرد.
ب- انتخابات دو مرحله ای نظیر انتخابات فرانسه، اوکراین و ایران. در این سیستم دو کاندیدائی که از دیگران بیشتر رای آورده اند وارد مرحله دوم انتخابات میشوند. در اینجا این امکان وجود دارد که احزاب کوچک تر در دور دوم با یکدیگر ائتلاف کنند و اکثریت مطلق را بدست آورند.
ج- رای ترجیحی در این سیستم رای دهندگان لیستی را ارائه میکنند که در آن اولین نام انتخاب اول آنها است و نام های بعدی انتخاب های دیگر آنان است.
معمولا طرز کار باین صورت است که رای های کاندیدائی که از همه کاندیدا های دیگر کمتر رای آورده است را براساس انتخاب دوم رای دهندگان به کاندیدا های دیگر میدهند. این فرایند چندین بار تکرار میشود تا یکی از کاندیدا ها اکثریت مطلق را کسب کند.
مزایا و معایب سیستم های اکثریتی
الف- سیستم های اکثریتی ساده میباشند.
ب- منجر به ایجاد یک دولت قوی میشوند.
ج- آراء احزاب کوچک تر بصورت موثر در پارلمان منعکس نمیشود.(این یکی از معایب است)
د- ارتباط نماینده و حوزه نمایندگی اش بخوبی حفظ میشود.
سیستم های انتخاباتی نسبی
در سیستم های انتخاباتی نسبی که بصورت وسیع در اروپا بکار میروند تعداد نمایندگان هر حزب در پارلمان متناسب است با آراء آن حزب در انتخابات. در اینجا هر نماینده تعداد مساوی از افراد را نمایندگی میکند. تعداد کل آراء به تعداد کرسی های پارلمان تقسیم میشود و به حاصل آن سهمیه یا میگویند. اگر جواب بدست آمده یا سهمیه هزار باشد، هر نماینده هزار نفر را در پارلمان نمایندگی میکند. در این سیستم رای دهندگان به احزاب رای میدهند. در اینجا مستقل از فرمول تقسیم کرسی ها بین احزاب دو روش دیگر هم برای انتخاب نمایندگان وجود دارد.
در روش اول نمایندگان هر حزب در پارلمان با توجه به نسبت آرائ آن حزب بوسیله خود حزب مشخص میشوند. بدین ترتیب که هر حزب یک لیست انتخاباتی دارد که در آن ارجحیت کاندیدا های حزب به ترتیب مشخص شده است. برای مثال اگر حزب الف ده نماینده به پارلمان بفرستد ده نفر اول لیست برگزیده میشود و رای دهندگان در تنظیم اولویت این افراد دخالتی ندارند.
در سیستم دوم رای دهندگان علاوه بر نام حزب مورد نظر نام کاندیدای مورد نظر خود را نیز ارائه میکنند. بدین ترتیب میتوانند در تنظیم لیست ارجحیت انتخاباتی حزب هم دخالت داشته باشند.
مزایا و معایب سیستم های انتخاباتی نسبی
الف- آراء مردم در ترکیب پارلمان با دقت بیشتری منعکس میشود.
ب- برای احزاب کوچک تر و اقلیت ها فرستادن نمایندگان به پارلمان راحت تر است.
ج- تعداد آرائ مخدوش در کمترین سطح خود میباشد.
د- در این سیستم ها تجربه نشان داد است که تعداد نمایندگان زن بیشتری به پارلمان راه پیدا میکنند.
ه- در این سیستم ها معمولا هیچ حزبی اکثریت مطلق پارلمان را بدست نمیآورد و در نتیجه احزاب مجبور میشوند با هم ائتلاف کنند و به نظرات یکدیگر گوش داده و در انتها به توافق برسند.
برای روشن تر شدن مورد ب به این مثال توجه کنید:
حزب کوچکی که پانزده درصد آراء را بدست میاورد در سیستم اکثریتی ممکن است حتی یک نماینده هم به پارلمان نفرستد. ولی در سیستم نسبی میتواند دارای پانزده درصد نمایندگان در پارلمان باشد. برای مثال حزب لیبرال در انگلستان سال ها فقط تعدادانگشت شماری نماینده در پارلمان داشت. در حالیکه در مجموع از حمایت بیست درصد نمایندگان برخوردار بود. اگر سیستم رای گیری نسبی بود بیست درصد۵۵۰ میشد ۱۱۰ نماینده.
سیستم های مختلط انتخاباتی
سیستم های مختلط به دو زیر گروه تقسیم میشوند:
الف- سیستم هائی که به سیستم های اکثریتی نزدیک ترند.
ب- سیستم هائی که به سیستم های نسبی نزدیک ترند.
گروه الف شامل زیر گروه های رای بسته ای یا و زیر گروه رای گیری محدود یا میشود.
زیر گروه رای بسته ای در کشور های آسیائی نظیر تایلند و فیلیپین و ایران معمول است و ایراد بزرگ آن اینست که نسبت آراء و نمایندگان انتخاب شده با هم خیلی متفاوت میباشند. برای مثال در تهران یا شهر های بزرگ دیگر هر انتخاب کننده میتواند به همه کرسی های داده شده به آن شهر رای دهد، یعنی اگر تهران ۵۵ نماینده داشته باشد، هر رای دهنده میتواند به ۵۵ نفر رای بدهد. حال اگر فرض کنیم دو حزب الف و ب از حمایت ۵۱ درصد و۴۹ در صد مردم تهران به ترتیب برخوردارند و مردم م به لیست این احزاب رای میدهند، در این صورت حزب الف میتواند با ۵۱ درصد آراء همه ۵۵ نماینده تهران را به خود اختصاص دهد. خوشبختانه در عمل اینچنین نیست و مردم به لیست احزاب رای نمیدهند بلکه لیست خودشان را تهیه میکنند. ولی این اشکال بزرگ سیستم رای بسته ای میتواند در شرایط فرضی بالا منجر به بدست آوردن تمامی نمایندگان آن شهر بوسیله حزبی که از اکثریت ناچیزی برخوردار است بشود.
گروه دوم سیستم های مختلط که بیشتر به سیستم های نسبی نزدیک هستند شامل چند زیر گروه میشود که مهم ترین آنها زیر گروه های زیر هستند:
الف- اعضای اضافی
ب- سیستم مختلط نسبی و عضوی
در سیستم اعضای اضافی تعدادی از نمایندگان بصورت نسبی انتخاب میشوند و تعدادی هم متعلق به حوزه های انتخاباتی اند. این سیستم در روسیه و ژاپن رایج است.
در سیستم مختلط نسبی و عضوی در ابتدا تعدادی از نمایندگان حوزه ها بصورت جداگانه انتخاب میشوند و سپس بقیه کرسی ها بین احزاب بنحوی تقسیم میشوند که نسبت نهائی نمایندگان منتخب هر کدام متناسب باشد با نسبت آراء بدست آمده شان در انتخابات. این سیستم که شاید بهترین و عادلانه ترین سیستم انتخاباتی باشد مزایای هر دو گروه اکثریتی و نسبی را دارد و در آلمان و مجارستان و نیوزیلند رایج است.