سوبسید و اثرات آن در اقتصاد

نیمروز شماره ۱۸۵ ـ ۲۴ مهر ماه ۱۳۷۱

سوبسید یا پرداخت قسمتی از بهای تمام شده مواد مصرفی و یا قسمتی از ارزش خدمات بوسیله دولت در ظاهر کاری خیرخواهانه و در جهت حمایت از طبقات محروم جامعه است. در عمل نه تنها این سیاست به از بین بردن فقر کمکی نمیکند بلکه با از بین بردن امکانات تولیدی در داخل مملکت فقر عمومی را توسعه میدهد.

در کشورهای سوسیالیستی سابق پائین نگهداشتن بهای مایحتاج اولیه مردم نظیر نان، گوشت، روغن، کرایه خانه و حمل ونقل یکی از ارکان سیاست اقتصادی آنان در هفتاد سال گذشته بوده است.

برای مثال در کشور روسیه قیمت نان از زمان لنین تا همین اواخر پیش از تغییر رژیم در آن کشور تغییر نکرده بود. هزینه اجاره ماهانه یک آپارتمان حتی از قیمت یک جفت جوراب کمتر بود. این سیاست در ایران بخصوص بعد از انقلاب به عنوان بهترین وسیله برای آرام نگهداشتن توده های مردم به مورد اجراء قرار گرفت و باعث شد که در اکثر موارد هزینه تولید مواد مصرفی سوبسید شده بیش از قیمت عرضه شده بوسیله دولت شود. در واقع دولت ارقامی چون گندم را از خارج وارد کرده پس از سوبسید کردن با قیمت نازلتری از قیمت خرید بصورت آرد در اختیار نانوائی ها قرار میدهد. اقدامی که اگر اثرات منفی آن در تولید گندم در داخل مملکت را فراموش کنیم در خور تحسین و بشردوستانه به نظر میرسد.

در نتیجه این سیاست تولید کنندگان بخصوص در بخش کشاورزی در وضعیت نامطلوبی قرار گرفته اند. از یک طرف سرمایه گذاری در بخش کشاورزی مقرون به صرفه نیست و از طرف دیگر کشاورزان راه دیگری برای امرار معاش ندارند. گروه کثیری از دهقانان و کشاورزان که در اثر این سیاست به اصطلاح مردمی کلیه دار و ندار خود را از دست داده اند به شهرها و مراکز جمعیت هجوم برده اند تا مگر در آنجا برای خود کاری دست و پا کنند. در نتیجه نه تنها وضع اقتصادی روستائیان خراب شده بلکه جمعیت شهرها نیز بصورت وحشتناکی افزایش یافته است. در واقع مشکل تورم جمعیت در شهرهای ایران امروزه بصورت یکی از مشکلات اصلی کشور در آمده است. کشاورزان رانده شده از روستاها که به غیر از کشاورزی در زمینه های دیگر تخصص و تجربه کافی ندارند به خیل کم کاران و بیکاران شهری می پیوندند. این روستائیان مهاجر از نظر مسکن نیز در مضیقه بوده از ناچاری تن به زندگی در کپرها و آلونک های کنار شهر میدهند.

در واقع سوبسید مواد غذائی نه تنها باعث از رونق افتادن کشاورزی و کارهای تولیدی دیگر شده است بلکه بر مشکلات شهری نیز در اثر افزایش بی رویه جمعیت دامن میزند.

در بازار مشترک اروپا برای حمایت از کشاورزان سیاستی کاملاً متضاد با سیاست های مواد غذائی بالاتر از حد بازار آزاد جهانی نگهداشته شده اند. این سیاست که به نام سیاست سبز نگاهداشتن اروپا معروف است باعث شده که تولیدات کشاورزی اروپا بیشتر از مصرف داخلی آن شود. اخیراً برای کمک کردن سطح تولیدات کشاورزی در این سیاست تعدیلاتی صورت گرفته است. کشورهای مارکسیستی سابق نیز در راه وصول به سیستم اقتصاد آزاد و افزایش تولیدات کشاورزی و صنعتی سیاست سوبسید را کنار گذاشته اند. سیاست جدید این کشورها مبتنی بر اقتصاد آزاد و حمایت از تولید کنندگان و ایجاد فضای مناسب برای رشد تولیدات کشاورزی و صنعتی است. البته تصحیح سیستم اقتصادی پس از هفتاد سال کج روی در این کشورها ساده نیست و برای فراهم کردن فضای مناسب برای رشد اقتصادی به سالهای سال تلاش مداوم احتیاج است. اثرات سوبسید هزینه ایاب و ذهاب شهری و مسافرتهای بین شهری نیز در خور بحث است. در ایران به علت ارزانی بیش از حد بلیط قطار و هواپیما تقاضا به مراتب بیشتر از عرضه بوده نتیجه آن است که برای تهیه بلیط باید ماه ها نوبت گرفت. اگر برای مثال سوبسید بلیط هواپیما حذف شود و نرخ طبیعی مسافرت هوائی با توجه به مخارج شرکت هوائی برای فراهم آوردن وسایل مسافرت وضع شود امکان توسعه هواپیمائی ملی و تأسیس شرکت های هواپیمائی دیگر فراهم خواهد شد. ایران با توجه به دور بودن مراکز جمعیتش از یکدیگر یکی از مناسب ترین کشورها برای سرمایه گذاری در شرکتهای هواپیمائی ملی است منتهی به علت پائین بودن مصنوعی بلیط هواپیما امکان رقابت با هواپیمائی ملی وجود ندارد. در نتیجه سرمایه گذاری در این بخش صورت نمیگیرد. راه آهن ایران نیز به علت عدم سرمایه گذاری در وضع بسیار نامطلوبی قرار دارد. به شهادت نویسنده مجله راه آهن سرعت انتقال کالا بوسیله راه آهن ایران کمتر از ۵ کیلومتر در ساعت است. در صورت بالا بردن بلیط قطار امکان سرمایه گذاری در این بخش نیز بیشتر میگردد.

برای بهبود وضع زندگی مردم و کمک به محرومان بجای استفاده از سلاح سوبسید که اثرات منفی آن در امر تولید باعث کنار گذاشتن آن در اکثر کشورهای دیگر شده است میتوان از راه های دیگر نظیر کمک مالی مستقیم به طبقات محروم جامعه نظیر آنچه در اکثر کشورهای دنیای متمدن معمول است استفاده کرد.

در واقع اگر همان بودجه ای را که دولت برای سوبسید کالاهای مختلف مصرف میکند بطور مستقیم برای کمک به خانواده های افراد محروم بصورت حقوق بیکاری و یا کمک مالی به خانواده های کم در آمد بکار برند نه تنها هدف گیری دقیق تری برای مبارزه با گرسنگی و فقر صورت میگیرد بلکه مشکلات ناشی سوبسید در امر تولید پیش نخواهد آمد.

اگر برای تصحیح سیاست اقتصادی در کشورهای سوسیالیستی به سالها وقت لازم است، در ایران راه بازگشت سریع به یک سیستم اقتصادی معقول و اصولی چندان طولانی نیست. مشکل اصلی برای نیل به این هدف عدم آگاهی سیاسی و اقتصادی مردم و گردانندگان امور مملکتی از یک طرف و عدم وجود فضای سیاسی آزاد برای بحث و تبادل نظر در مورد سیاست های مختلف سیاسی و اقتصادی از طرف دیگر است.

دکتر فرزاد وحید