رقابت ایران و ترکیه در جمهوریهای آسیای شوروی سابق

نیمروز شماره ۲۰۳ - ۳۰ بهمن ماه ۱۳۷۱

تجزیه اتحاد جماهیر شوروی و عدم علاقه مسکو به ادامه حضور همه جانبه در جمهوریهای تازه به استقلال رسیده خلائی را ایجاد کرده است که کشورهای مختلف از جمله ایران و ترکیه در صدد پرکردن آن اند.

در این جمهوریها کمبود های ناشی از هفتاد سال حکومت مارکسیستی با شدت وضعف مختلف در تمام زمینه ها از صنعت و کشاورزی گرفته تا تجارت و وسایل ارتباطی و غیره موجود است.

در بعضی از آنها نظیر تاجیکستان و آذربایجان جنگ و جدال داخلی نیز بر مشکلات موجود افزوده است. آنچه مسلم است اینست که تمام این جمهوریهای تازه به استقلال رسیده شدیداً محتاج تغییر سیستم اقتصادی، سرمایه گذاری خارجی، ورود تکنولوژی پیشرفته و گسترش صنایع و راه های ارتباطی و غیره میباشند. نیاز به تکنولوژی جدید بخصوص در صنایع جمهوریهای ماوراء قفقاز و آسیایی مرکزی شدیداً محسوس است. برای مثال صنعت نفت آذربایجان را میتوان نام برد که در اثر سالها بی توجهی شدیداً محتاج تغییرات اساسی است. بنابر گزارش جان سیمپسون خبرگزار بی بی سی به ازای هر بشکه نفتی که با پمپ های قدیمی و فرسوده از چاه های نفت این جمهوری استخراج میشود یک بشکه نیز به خارج نشت کرده و هدر میشود.

وضع سیستم ارتباط تلفنی بقدری خراب است که از هر ده تا پانزده اقدام برای گرفتن یک شماره فقط یکی از آنها با موفقیت توأم است.

بخش های کشاورزی و صنعتی جمهوری آذربایجان نیز نظیر سایر جمهوری های آسیائی شدیداً محتاج تغییرات اساسی و سرمایه گذاری جدید می باشند.

از نظر سیاسی نیز گرفتاریهای مردم این جمهوری یکی دو تا نیست. گسترش ملت گرایی کور ترکی بر خلاف نداشتن پایه های نژادی و قومی در آذربایجان باعث گسترش اختلافات داخلی بین طرفداران ملت گرائی ترکی و آزادی طلب ها و مذهبیون و اقلیت ارمنی این جمهوری شده است. جنگ اخیر این جمهوری با ارامنه قره باغ علیا و جمهوری ارمنستان باعث خرابیهای بسیار و تضعیف بنیه اقتصادی هر دو طرف شد.

در تاجیکستان تنها جمهوری فارسی زبان شوروی سابق جنگ و جدال بین کمونیستهای سابق و دمکراتها و گروه های مذهبی در سال گذشته باعث تلفات و ضایعات بسیار شده است. اوضاع شهر دوشنبه پایتخت این جمهوری به حدی نا آرام است که پارلمان این کشور مجبور شد تعدادی از جلسات اخیر خود را در شهر شمالی خجند بر پا کند. جنگ و جدال بین نیروهای متخاصم اوضاع اقتصادی این جمهوری را که فقیرترین جمهوری شوروی سابق است بیش از پیش مغشوش کرده است.

جمهوری گرجستان همسایه شمالی ارمنستان و آذربایجان نیز دستخوش جنگهای داخلی است. تا چند ماه پیش بین نیروهای این کشور و آزادی خواهان آبخوزیا مخاصمات شدیدی در جریان بوده است. پیش از این نیز روابط دولت مرکزی گرجستان با ناحیه فارسی زبان اُستیای جنوبی شدیداً شکراب بوده است.

سال گذشته رئیس جمهوری وقت این کشور زوید گمسوخوردیا پس از اشغال تفلیس بوسیله نیروهای مخالف مجبور به ترک این شهر و فرار به مناطق کوهستانی غرب این کشور شد.

در ازبکستان اختناق مردم همچنان ادامه دارد. در انتخابات گذشته کمونیستهای سابق با تقلب در انتخابات نتایج انرا به سود خود پایان دادند.

اقتصاد این جمهوری نیز نظیر سایر جمهوریهای آسیای مرکزی شدیداً وابسته به کشت یک محصول یا به قول متخصصان امر تک محصولی میباشد. سیستم مارکسیستی سابق شوروی برای ایجاد وابستگی هر چه بیشتر این جمهوریها به جمهوریهای اروپائی و دولت مرکزی اقتصاد این جمهوریها را منحصراً بر اساس کشت پنبه قرار داد.

این جمهوریها که قسمت اعظم درآمدشان از راه کشاورزی تأمین میشود به علت اعمال سیاست اقتصاد تک محصولی حتی برای تأمین مایحتاج غذائی خود مجبور به وارد کردن گندم از اوکراین میباشند. بدی راه ها و سیستمهای حمل و نقل هم به مشکلات موجود دامن زده است.

در این شرایط دولتهای مختلف از جمله ایران و ترکیه در پی گسترش روابط صنعتی و تجاری با این جمهوری ها و پر کردن خلاء ناشی از خروج روسها میباشند. در این میان ترکیه به خاطر عامل زبان مشترک و برتری های اقتصادی و صنعتی و نیز روابط نزدیکش با کشورهای صنعتی غربی در موقعیت استثنائی قرار دارد. کشور ما نیز با استفاده از موقعیت جغرافیایی و روابط تاریخی اش میتواند از شرایط موجود حداکثر استفاده را کرده اقدام به برقراری روابط نزدیک فرهنگی، تجاری و صنعتی نماید.

متأسفانه اوضاع نابسامان اقتصادی، صنعتی و سیاسی کشور ما امکان بهره برداری از شرایط موجود را تا حد وسیعی محدود کرده است.

صنایع ایران که شدیداً وابسته به کمکهای دولتی میباشند قابلیت رقابت در بازار آزاد را ندارند و لذا نمی توانند در بازار این کشورها با کالاهای کشورهای دیگر رقابت کنند.

سیاست بی رویه حمایت از صنایع داخلی که در گذشته با وضع تعرفه های گمرکی بالا برای اجناس خارجی رقیب آنها و یا ممنوع الورود کردن برخی از آنان اعمال میشد، بعد از انقلاب و پس از دولتی شدن اکثر کارخانجات ابعاد وسیعتری یافت. این کارخانجات نه تنها برای بقای خود وابسته به حمایتهای گمرکی اند بلکه ارز ارزان دولتی نیز در اختیار آنان گذاشته میشود.

این سیاست امکان رقابت صنایع خصوصی را از بین برده و سرمایه گذاری جدید در صنایع ایران را به کلی منتفی کرده است. با اتکا به این سیاستها کارخانجات موجود با ماشین آلات قدیمی و فرسوده، با مدیریت بد و با تکنولوژی در سه دهه پیش هم چنان لنگ لنگان به تولید ادامه میدهند بدون آنکه احتیاج به نوآوری و ورود تکنولوژی مدرن را برای بهتر کردن بازده، احساس کنند نتیجه کلی این سیاستهای غلط اقتصادی اینست که در ایران سرمایه گذاری در صنایع که شرط اصلی توسعه صادرات مصنوعات صنعتی است صورت نمیگیرد، و در این شرایط امکان رسوخ به بازارهای بین المللی برای صنایع ما وجود ندارد. شرکتهای مقاطعه کار ساختمانی و صنعتی ایران نیز که، پیش از انقلاب از نظر کارائی و تکنولوژی پیشرفتهای زیادی کرده بودند و حتی در این اواخر خود را برای شرکت در مناقصه های منطقه ای آماده میکردند، پس از انقلاب اکثر نیروی ورزیده خود را از دست دادند و در حال حاضر به هیچوجه یارای رقابت با شرکتهای خارجی و ورود به بازار منطقه ای را ندارند.

از نظر فرهنگی نیز به علت سیاستهای افراطی جمهوری اسلامی و عدم علاقه مردم این جمهوریها به فرهنگ اسلامی امکان برقراری روابط فرهنگی نزدیک در حال حاضر چندان زیاد نیست. سیاست گسترش نفوذ اسلام و صدور انقلاب اسلامی ساکنین این جمهوریها را نسبت به نیات جمهوری اسلامی بسیار مضنون کرده است و مانع بزرگی را در راه گسترش روابط اقتصادی و فرهنگی ایجاد کرده است.

در شرایط فعلی رهبران این جمهوری ها گسترش روابط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی خود را با دولت لائیک ترکیه بیشتر می پسندند.

دولت ترکیه پس از دلسردی از عضویت در بازار مشترک اروپا جهت اصلی فعالیتهای بازاریابی اش را متوجه جمهوریهای تازه استقلال یافته شوروی سابق نموده است و دست به یک تلاش همه جانبه برای ورود به بازارهای این جمهوریها زده است. در زمینه گسترش روابط فرهنگی نیز دولت ترکیه اقدامات وسیعی را صورت داده است. از جمله این اقدامات میتوان استفاده از یک ماهواره مخابراتی را برای پخش برنامه های تلویزیونی برای مردم این کشورها نام برد. دولت ترکیه از این طریق شدیداً سرگرم تبلیغات پان تورانیستی در میان مردم این کشورها میباشد.

هم زمان با این فعالیتها نخست وزیر و سایر مقامات دولت ترکیه مرتباً تأکید می کنند که ترکیه هیچگونه نیتی در مورد ایجاد امپراطوری ترک ندارد و تنها هدف آنها ایجاد روابط صنعتی، اقتصادی و فرهنگی است. در عین حال برای جلوگیری از نفوذ ایران، وسایل ارتباط جمعی آنان نسبت به آمال دولت ایران در مورد صدور انقلاب اسلامی و گسترش نفوذ اسلام به مردم منطقه هشدار می دهند.

کوته نظری بعضی از افراد و سازمانهای غیر مسئول که مرتب دم از صدور انقلاب اسلامی را میزنند و نیز کمکهای اهدایی برای مرّمت مساجد و تشویق گروههای اسلامی که بوسیله وزارت امور خارجه و بعضی از سازمانهای دولتی دیگر صورت میگیرد نیز به اثبات ادعاهای آنان کمک کرده است.

اشتهای شدید ترکیه برای باز کردن بازار جمهوریهای جدید التأسیس شوروی سابق همراه با تبلیغات پان تورانیستی از یک طرف و سوء تدبیر سردمداران جمهوری اسلامی از طرف دیگر باعث شده که این فرصت تاریخی برای نزدیکی هر چه بیشتر و پایان دادن به هفتاد سال جدائی و برقراری روابط فرهنگی و اقتصادی با برادران آنسوی مرزها، از دست برود.

دکتر فرزاد وحید