Հայոց պատմությունը լի է մեր ազգի ներկայացուցիչների հերոսական և հայրենապաշտ գործունեությամբ: Հայը պատմության քառուղիներում կերտել է պետություն, արարել մշակույթ, երկրպագել Աստծուն և բարի գործեր կատարել: Ընդ որում, ներդաշնակության օրենքով տղամարդն ու կինը միասին են պայքարել, արարել և վայելել անկախության շնորհը; Մեր պատմության փոթորկահույզ ընթացքում անմահ է մնացել իշխանուհի Զարմանուհու կերպարը: Նա ապրել ու գործել է Կիլիկյան Հայաստանում 14-րդ դարում և եղել է Ռուբինյան արքայատոհմից Հեթում սպարապետի կինը: Նա ոչ միայն սիրող կին էր, այլև մարտնչող առյուծ և իր հայրենիքի՝ Կիլիկյան Հայաստանի նվիրյալ պաշտպանը; Իսկ մեր հայրենիքը միշտ պատերազմել է թշնամիների և բարբարոսների դեմ:

Կիլիկյան Հայաստանի արքաները և իշխանները հաջողությամբ մարտնչել են Բյուզանդիայի կայսրության, Իկոնիայի սուլթանության և այլ հակառակորդների դեմ: Մեր հայրենիքը ցանկանում էր նվաճել նաև Եգիպտոսի Էյուբյան պետությունը: Կիլիկյան գահակալները կարողացել են հաջողությամբ համագործակցել մոնղոլ նվաճողների և եվրոպական պետությունների տիրակալների հետ: Հայերը բազում հաղթական մարտեր են մղել և ապահովել իրենց տեղն արևի տակ:

Պատմության վավերագրերը հավաստում են, որ 1363թ. Եգիպոսի սուլթանության զորքերն արդեն որերորդ անգամ պաշարում են Սիս մայրաքաղաքը: Հայերը հերոսական դիմադրություն են ցույց տալիս: Արյունահեղ այս ճակատամարտերին մասնակցել է ոչ միայն Հեթում սպարապետը, այլ նաև նրա փառահեղ կինը՝ Զարմանուհին: Վերջինս կռվել է ամուսնու կողքին՝ ցուցադրելով խիզախության հրաշալի օրինակներ: Նա ռազմի դաշտում սպանել է մամլուք զորավար Էոմերին և փառքով պսակել իր անունը: Ցավոք, ամուսինը հերոսի մահով ընկել է մարտում:

Զարմանալի են հերոսության և անձնվիրության մղումները, որոնք սահմաններ չեն ճանաչում: Զարմանուհուն վիճակված էր կատարել պատմական առաքելություն. նա ոչ միայն հաղթել է թշնամիներին, այլև պահպանել մեր պետությունը՝ առանց որի հնարավոր չէր լինի ազգը և հայրենիքը պաշտպանել:

Նա իր որդո՝ Գևորգի հետ միասին ապաստանել է Լեռնային Կիլիկիայի Կոկիսոն և Կապան ամրոցներում ու 300 խիզախ լեռնականների գլուխ անցած ազատագրել է այդ բերդերը: Զարմանուհին 65 տարի կարողացել է պահպանել այդ փոքր պետությունը՝ անցնելով լուրջ փորձությունների միջով: Սա հայ ամենահաղթ ոգու արտահայտությունն է, որին ոչ ոք չի կարող ընկճել:

Որոշ պատմաբաններ համառորեն, բայց առանց լուրջ հիմնավորումների, հայտնում են տեսակետ, թե իբր հայոց պետականությունը Կիլիկյան պետության կործանումից հետո չի եղել և վերականգնվել է միայն 1918 թվականին՝ Հայաստանի առաջին հանրապետության ստեղծմամբ: Մինչդեռ վավերագրերը ցույց են տալիս, որ պետականությունը Հայկական լեռնաշխարհում երբեք չի վերացել: Խոսքը Համշենի, Սասունի, Արցախի, Սյունիքի, Սամցխեի և այլ իշխանությունների մասին է: Դրանցից մեկն է եղել Զեյթունի անկախ իշխանությունը, որը պարզապես չի ճանաչվել միջազգայնորեն:

Անվանի գիտնական Ղ.Ալիշանն իր ‹‹Սիսվան›› աշխատության մեջ կարծում է, որ Զեյթունը կամ Ուլնիան՝ իբրև ինքնուրույն երկիր, սկսել է կազմակերպվել Ռուբինյան կամ Սիսվանյան թագավորության անկումից հետո: Անկոտրում իշխանները շարունակել են իրենց անկախությունը պահպանել լեռնային անառիկ վայրերում: Այս առումով մեծանուն հետազոտողը վկայակոչում է 1473 թվականին գրված մի հիշատակագիր: Ըստ այդ պատմական փաստաթղթի՝ հայոց մեծ զորավար Հեթումի կինը՝ Զարմանուհին, քաշվել է Զեյթունի անմատույց լեռները և տիրացել Կապան անառիկ բերդին: Ալիշանը իրավամբ Զարմանուհուն համարում է Զեյթունի անկախ իշխանապետության հիմնադիրը:

Այն էլ ասենք, որ Զեյթունը կամ Ուլնիան գտնվում է Լեռնային Կիլիկիայի հյուսիս-արևելքում՝ Սիս մայրաքաղաքից հյուսիս, Մարաշի և Հաճընի միջև՝ անմատչելի ժայռերով պատսպարված վայրում: Բնական անառիկ տեղանքը՝ Տավրոսի լեռնաշղթան, այստեղ կտրտված է, իսկ քաղաքը պաշտպանված է հզոր ժայռերով ու անդնդախոր ձորերով: Դրա շնորհիվ էլ Զեյթունը կոչվել է Կիլիկիայի ‹‹գահ››:

Մեր կարծիքով՝ Զարմանուհու գործունեությունը կարոտ է խոր և համակողմանի ուսումնասիրության, քանի որ լավագույնս ներկայացնում է հայ ազնվականության պետականակերտ էությունը և պատմական առաքելությունը: Դեռևս լիովին չեն բացահայտվել հայոց պետականության ծագման, զարգացման իրական օրինաչափությունները, այլ երկրներում հայերի կերտած պետական կազմավորումների պատմությունը և այլն: