Bon Teraa te Aomata?
Te aomata bon te tiouru ae aki mamate i nanon te rabata ae maiu? Te mate bon kamaenakoan te rabata man te tiouru? Teraa raoi ae e riki nakon te aomata ae e a mate?
Te mate bon te bai ae e riiriki! E ngae ngke tabeman a bon kataia ni kakeaa man aia iango, te mate bon te bai ae riiriki. Bon rekenikain te maiu!
Kaain aaro nako a bon katea tamnein te mate ba te kabanea n tai nakon te akiataaki – nakon te “aonaaba are mwiina” are karawa, moon eke bekutori.
Teraa te bai aio ae te maiu, ao te MATE?
Iai Iroum te Tiouru ae Aki Maamate?
Taan wanawana n taai akekei a taku ba te aomata bon te tiouru (soul) ae aki maamate ae rabatanaki nte iriko ma te raraa – are te aomata raoi bon tiaki te rabata ma te tiouru ae aki nooraki, e aki maamate ae konaa n iango, ni kakauongo, e nooraaba ao e bon reitinako maiuna n aki tootoki.
Ngkana ko mate, n aron are a taku kaain rimoa, ao te tiouru e kitana te rabata ao e mananga nako nakon tao baretaiti ke te tabo n rekenikai. Te rabata, n aron are a nooria, e nako nte rua-ni-mate.
Tabeman taan wanawana mai Atia a taku ba aia tiouru akana a mate a manga riki ba rabata aika a maiu n aron manin aon te aba, manikiba, ao n riki naba ba, tao te kai (trees) – ao n tabetai a manga riki ba te aomata temanna. Aia koaua aio e aranaki ba te “transmigration of the souls” ke “reincarnation”, ae ea moanna n bainaki irouiia aaba n I-Matang.
Ma teraa aan aia koaua aikai? Iai koauana ae e anaaki man nte B’aibara? A roko mai i aa koaua aikai? A reke mai iaa aia koaua Kristian n aron aikai ae a taku ba e aki maamate te tiouru?
Noora taekana ae e mwakoro nte Jewish Encyclopedia: “"The belief that the soul continues its existence after the dissolution of the body"-after death- "is a matter of philosophical or theological speculation rather than of simple faith, and is accordingly nowhere expressly taught in the Holy Scripture" (from article, "Immortality of the Soul," vol. VI, p. 564. Rairana: “Te koaua are e boni teimatoa maiun te tiouru i mwiin maten te rabata” – i mwiin te mate “bon aia otooto taan wanawana ke kaain te aro (teuana ma teuana) ao tiaki kanoan te onimaki, ao e bon aki taetaekinaki nte B’aibara”.
E Reke Mairoun te Aonaaba i Mwaiia Kristian
E reitia n taku te koroboki aio: “The belief in the immortality of the soul came to the Jews from contact with Greek thought and chiefly through the philosophy of Plato, its principal exponent, who was led to it through Orphic and Eleusinian mysteries in which Babylonian and Egyptian views were strangely blended" (p. 566). Rairana: Te koaua are e aki maamate te tiouru e reke irouiia kaain Iutaia mai mwiin aia rereitaki ma aia reirei kaain Kuriti, riki man ana reirei teuare Plato, are e reke ana koaua aio rinanon aia karaki aika a raba botanaomata aika Orphic ao Eleusinians, are e reke aia koaua aio man kaieinakin aia nonoori kaain Baburon ma kaain Aikubita.
Te koaua are e aki maamate te tiouru, n aron ae e koreaki nte encyclopedia ae nangi kinaki aio, e roko mairouiia kaain Kuriiti ake a anaia mairouiia beekan mai Aikubita ao Baburon.
Tia noora ana taeka teuae Herodotus, te tia rabakau mai Kuriiti ae e maiu 5 te tienture imwaain Iesu, e taku: “"The Egyptians were also the first that asserted that the soul of man is immortal . ... This opinion some among the Greeks have at different periods of time adopted as their own" (Euterpe, chapter 123). Rairana: Kaain Aikubita bon moan aomata aika otea te “koaua” are e aki maamate te tiouru . . . .Ao inanon taai ao kaain Kuriiti a manga anaiia ba aia “koaua”.
Bon tei Kuriiti ae Socrates are e mananga nako Aikubita ao ni karekea ongona mairouiia kaain te aba aio iaon te koaua aio. Ngke e oki nako Kuriiti ao ea manga angan ana ataein te reirei ae Plato te koaua aio. Kabotaua ngkanne aia koaua ekaretia ma aaro n boong aikai ma te bai ae e koreia Plato n ana boki, The Phaedo:
"The soul whose inseparable attribute is life will never admit of life's opposite, death. Thus the soul is shown to be immortal, and since immortal, indestructible ... . Do we believe there is such a thing as death? To be sure. And is this anything but the separation of the soul and body? And being dead is the attainment of this separation, when the soul exists in herself and separate from the body, and the body is parted from the soul. That is death .... Death is merely the separation of soul and body" (see Loeb Classical Library edition1977; pp. 223, 235, 363-367). Rairana: “Te tiouru ae bon te bai ae maiu e aki kan kinaa kaaitaraana ae te mate. Ngaia are e kaotaki ba te tiouru e aki maamate, ao ngkana e aki maamate ao nanona e aki konaa ni uruakaki . . . Tao e na kakoauaaki ba boni iai te mate? Tao eng. Ao te bai aio bon kamaenakoan te tiouru man te rabata? Ao te mate bon kaotan te kamaenakoaki aio, ba te tiouru e boni maiu i boni rouna ao n maenako man te rabata, ao te rabata e kitana te tiouru. Ane te mate . . . Te mate bon kamaenakoan te tiouru man te rabata”
Tao ko ongongo taetaekinana n tabeua uman-tabu?
Tao ngkoe temanna ae ko tuangaki ba te koaua aio bon aia koaua Kristian. Ao tao ko taku ba e bon reke man te B’aibara – ma e bon aki.
Imwiin Plato ao e roko Aristotle, ao e kamatoaa te koaua aio, ao i muina te tia maamira ae Virgil (70-19 B.C.) ae e aki toki n taetaekinna n kaawannako Rom.
Ma e kangaara n riki ba kanoan aia reirei angiia aaro n Kristian?
E a Aranaki ba Aia Koaua Kristian
Karinan te koaua are e aki mamate te tiouru inanon ekaretia nako e bon anaa iraua te tienture. “Tamaia ekaretia” ke “church fathers” ngkekei a bon aki butimaea te koaua aio. Nte ririkia A.D. 160 ao Justin, te tia rabakau ao te Kristian temanna, e koreia nikangai:
“But our Jesus Christ, being crucified, and dead, and having ascended to heaven, reigned, and by those things which were published in His name among all nations by the apostles, there is joy offered to those who expect the immortality promised by Him" (Ante-Nicene Fathers, vol. I, p. 176). Rairana: “Ma ara Iesu Kristo, ae tauraki, ao E mate, ao ngke Ea tia n waerake nako Karawa, E tautaeka, ao man baai ake a koreaki n Arana ibuakoia botanaomata irouia abotoro, bon iai te kimareirei ae ana anganaki akana a kantaningaa te maiu n aki totoki n aron Ana berita.” A maiti aomata, nte tai ane, a bon ataia ba bon akea te tiouru ae aki mamate i nanoia.
Temanna te tia reirei ae nangi kinaki nte kauoua n tienture bon Tertullian mai Aberika Meang. E koreia: “For some things are known, even by nature: the immortality of the soul, for instance, is held by many .... I may use, therefore, the opinion of Plato, when he declares: 'EVERY SOUL IS IMMORTAL' " (ibid., vol. III, p. 547). Rairana: “Ba iai baai aika ataaki, n aron rikiia: aki mamaten te tiouru, e bainaki irouiia aomata . . . . Nna taekina ana iango Plato, ngke e katanoataa ba: ‘NIKABANE TIOURU A AKI MAMATE’”
Ai ngaia ngkanne aia iango taan rabakau ma taan tia reirei aikai aika buoka ni karekea aia koaua-nako Kristian nte aonaaba.
Ma tabeman tia reirei n Katorika n ana tai Constantine (A.D. 280-337) a kaburea ibitakin Ana reirei Kristo nakon are iroun Plato. Ao aei ana taeka Arnobius naoiia akana a “carried away with an extravagant opinion of themselves that souls are immortaL . .. Will you lay aside your habitual arrogance, 0 men, who claim God as your Father, and maintain that you are immortal just as He is?" (ibid., vol. VI, p. 440.). Rairana: “[kam] maningnganako n ami iango are e aki mamate te tiouru . . . . Kam aki kaaka nanomi n nanobaba, ngkami maane, aika kam taekina ba te Atua bon Tamami, ao ni kamatoa ba kam aki mamate n ai Arona?”
Imuin ana tai te Embora Constantine – teuare e kamatoa n ana Embwaea n Room ba tii teuana te onimaki ae tabangaki – ao Augustine, temanna naba te tia koro karaki (writer) mai Aberika, e “katabua” te koaua ba e aki mamate te tiouru n ana boki, The City of God. Ao a manga kaoti i muina taan koro karaki tabeman – ake a bon tia n kairaki aia iango n aia koro karaki Plato, Aristotle ao Virgil – ike n aia koro karaki a bon kaira aron ma tein aia koaua Kristian n taai akekei, n tain te Middle Ages (ririki man 1000 A.D. n uaerake)
Ao, n tokin kawain te koaua aei, ao teuae Thomas Aquinas (1225-1274), te I-Itare temanna ae te tia reirei ao te tia kamatebaia taekan te B’aibara, e a titambwanna ni kamatoaa te koaua are e aki mamate te tiouru nakoia Kristian nte aonaaba.
Ao e aki ti butimaeaki ba ana koaua te aro (dogma) n tain te aonaaba ngkekei ae te Middle Ages, ma e kateituaaki ba akana aki butimaea te iango aei ao ana aranaki ba tiaki taan onimaki, ke heretics.
E a Kamatoaaki ma te Matoa
I boni mwaain aia kaaitara Boretetanti, ke te Protestant Reformation, ao te rabata ni kauntira ae te Lateran Council, nte ririki 1513, e kanakoa ana babaire aio: "Whereas some have dared to assert concerning the nature of the reasonable soul that it is mortal, we, with the approbation of the sacred council, do condemn and reprobate all those who assert that the intellectual soul is mortal, seeing, according to the canon of Pope Clement V, that the soul is ... immortal ... and we decree that all who adhere to like erroneous assertions shall be shunned and punished as heretics." (E kabarabaraaki kanoan te taeka aio nte barakurabu mai ieta).
Ae nanona ba akana a bon taetaekina te koaua (e mamate te tiouru) ana katikaki nakoia taan kamatoai tuua ba ana katuaeaki (punished). Ao, n angin te tai, te rekenikai e bon kamamate!
Aia Moan Taratara Boretetanti
N tai nana kakaitara te Boretetanti n tain te Reformation, ao tabeman Boretetanti nte tai aane a kataia ni katinanikua te “koaua” are e aki mamaten te tiouru. E taku Martin Luther ba te B’aibara e bon aki taetaekinna aki mamaten te tiouru (Defense, Proposition No. 27). “Luther held that the soul died with the body, and that God would hereafter raise both the one and the other" (Historical View, p.344). Rairana: “E kakoauaa Luther ba e mate te tiouru ma te rabata, ao imuin te tai ao te Atua E na kateirakeiia ni kauoua, temanna ao are temanna”.
Ai okorora ana moan taeka n reirei Luther ma aia taeka n reirei Boretetanti n taai aikai! Aikai bon ana taeka Luther ae e manewea nte ririki 1522:
"It is probable, in my opinion, that, with very few exceptions, indeed, the dead sleep in utter insensibility till the day of judgment .... On what authority can it be said that the souls of the dead may not sleep ... in the same way that the living pass in profound slumber the interval between their downlying at night and their uprising in the morning?" (From Michelet's Life of Luther, Bohn's edition, p. 133.) Rairana: Taraana, n au iango, ba, tao e na aki riki nakoiia tabeman, ma e boni koaua, a matuu maate n akea aia kanamakin nikarokoa bongin te motikitaeka . . . Tao n maakan antai ae ena taku ba aia tiouru maate a aki matuu . . . n aroia naba akana a maiu ngkana a kironako ngke a wene ni matuu nte tairiki ao n manga utiia nte moaningabong?”
Ana taeka n reirei Luther aio e bon kakarika te mataraa irouiia mitinaren te Boretetanti aika a tia n manga tobaa aia reirei kaain Aikubita ao Kuriiti rimoa.
Teuae William Tyndale, ae e moan bureetina (publish) te moan Nu-Tetemanti nte taetae n I-Matang bon temanna naba te tia kaaitara, ke te Reformer, e korea ana marooroo n aron aei: "In putting departed souls in heaven, hell, or purgatory you destroy the arguments wherewith Christ and Paul prove the resurrection .... The true faith putteth the resurrection; the heathen philosophers, denying that, did put that souls did ever live .... If the soul be in heaven, tell me what cause is there for the resurrection?" Rairana: “Ngkana kam katikuiia akana a kiitaniira i Karawa ke moone ke bwekatori, ao kam tiringa aia kakauntaeka Kristo ma Bauro ike a kakoauaa te mangauti (resurrection) . . . Taan onimaki ni koaua a kakoauaa te mangauti; taan wanawana ake akea atuaiia, a kakewea, ba a taekina ba e boni maiu n aki toki te tiouru . . . Ngkana e mena te tiouru i Karawa, ao tuangai ba e aera ngkai ena iai te mangauti?”
Bon te titiraki ae raoiroi!
A nooria Protestant Reformers, ke naake a kateirakea te kaaitara, ba aomata a rawa n ibita aia iango. Ao i muin te tai ao boni ngaia naba aika a manga ira kateiia aia aomata – kateia are e bwebwerake man wanawanaia ma aia nonoori beekan! Ae ngaia angiia taan tataromauri nte bong aei a boni onimakinna te koaua are e aki mamate te tiouru bukina ba boni akea aia kangaanga n butimaea iango n katautau (speculations) ake a uotaki rikaaki mairouiia taan wanawana rimoa!
Te Abotoro Bauro e bon koroboki i aon te aekan wanawana ma nonoori n aron aei: "Taraingkami ba e na akea temanna ae e na mamanaingkami n ana rabakau ni kewe ae akea manena, ae e reke man aia katei ni kawai aomata ma korakoran te aonteaba, ao tiaki mairouni Kristo” Col. 2:28.
Te B’aibara, ae ti na bon noria, bon TIAKI te tabo are e reke mai iai te koaua ibukin aki mamaten te tiouru. Tao ena kakubanako nakoiia tabemwang, ma te B’aibara e bon taetaekinna ba te aomata e maamate – te rabata – te iriko – e riki man te tano. Ao ngkana e mate, e okira te tano. Tia nakon te B’aibara ao tina kakoauaa te bai ae e taekinna!
****************************************************************************************************
LESSON 5
Tao e Konaa ni Kaeka aio te Tiainti?
Te aomata bon te tiouru ae rabatan te aomata? Teraa ana kaeka te tiainti (science) i aon aei?
Bon akea!
Te tiainti bon akea ana kakoaua (evidence) ba ena kakoauaa ke ena kakewea ba aongkoa boni iai te bai ae te tiouru ae aki maamate. TE tiainti e boni mamakuri ma baai aika iai rabataia (physical), baai aika iai matoaia (material substance) ao baai ake iai korakoraia (phenomena) – physical matter and energy. Tiainti n taai aikai a bon toki rabakauiia n te aonaaba ae rabata (material world) are a konaa ni anaaki rawawataia ao anaaki abakiia – are a kona n ataaki man ara kanamakin ake nimaua (five senses).
Te tamnei (spiritual) e boni mena i tinanikun ana aonaaba te tiainti ae kateitei iaon te rabata (physical science) ae ngaia are e bon aki konaa ni kamatebaiaki rinanon ana kawai te tiainti, ke te “scientific method.” Te tiainti e aki konaa ni kamatebaia te maiu riki teuana ma ti are e iai rabatana (matter). Ngaia te bai ae e tii konaa n ataia te aomata (irarikin are e kaotaki nakoina nte kaotioti ae mimitong) bon tii baai ae iai rabataia (material). Ma te bai ae e ataia te tiainti e nangi iboobooki nakon ataakin bainnako rabatan te aomata (composition of man).
E kunea te tiainti ba baai ni kabane aika maiu ao iai rabataia (living matter) a riki man te bai ae e aranaki ba te protoplasm – te bai ae kanga te ran (fluid substance) ae e karika te maiu inanon taiani cells aika n rabatan te aroka ao maan, ao bon aomata naba.
Ao aei naba ae e ataaki: Akana a “mate” n tain aia korokoro (nte o-n-aoraki) ma e manga reke mauiia rinanon te bwammiakin buroiia (heart massage) ke te anga riki teuana, a bon aki konaa n uringnga te bai teuana n tain “mateiia” aane! A aki “nako” nakon te tabo teuana! A bon kiro (unconscious). Ma, iai akana a atongaki ba a mate, n aron aia tutuo taokita (clinically dead) ao a taku ba a noorii baai ke a ongo kakarongoaa are a taku ba a roko nte maiu imuin te mate (afterlife).
Bon akea ana bai ni kakoaua te tiainti ba iai “tamnein te aomata ae aki mamate” (immortal soul) inanon rabatan te aomata temanna ma temanna. E ngae ngke iai aia “kaotioti” aomata akana a mate teutana te tai, ma bon akea te bai ni kakoaua ba tamnein te aomata ae aki mamate e kitana te rabata.
Iaa ngkanne, ae ti na konaa ni noora ke ni kakoauaa te itera teuana ma teuana?
Teraa te Aomata?
Te B’aibara bon AAN te ataibai (FOUNDATION of knowledge). Ao inanona ao te Atua e a tia ni katauraoa rongorongon te aomata are e bon aki ataia te aomata i boni rouna – n iriaki ma ataibai ma ataakin ba teraa te aomata, ao, ma teraa ae ena konaa n riki ba ngaiia n taai aika naroko.
Ti na aki katautau. Ti na taraa ana taeka te B’aibara ba bon teraa te aomata.
1. Teraa ae e taku Iesu Kristo ba e karikaki mai iai te aomata? Ioane 3:6. Ao ane e “bungiaki nte tamnei” bon te bai ae e okoro? Kibu naba anne.
TAEKA TABEUA: E karaoaki te aomata man te iriko (flesh). E bon taekinna Iesu Kristo ba ane e bungiaki (ao e karikaki) nte iriko, e aki konaa nte tai naba ane n bungiaki (ao n karikaki) nte tamnei (spirit). E na riki ba teuana ke are teuana! Te kibu aei n tii ngaia e bon kaotia ba te aomata bon tiaki te tiouru ae tamnei ae e aki mamate ae e maeka i nanon te rabata ae te iriko ma te raraa. Ma tina reitianako.
2. Bon te tiouru ae ake mamate Bauro te abotoro, ma e rabatanaki nte iriko ma te raraa – ke e taetaekinna ba rabatana ma irikona a bon titebo? Rom 7:18
TAEKA TABEUA: E aki kaokoroa rabatana Bauro ma irikona nte kibu aio. E kaotia ba bon ti teuana ni kauoua, (Tina manga noori riki ana taeka Bauro tabeua rimwii).
Ibukin kakaeana ba iai iroun te aomata te tiouru ae aki mamate, tina okirikaaki nakon karikan te moan aomata ba tina nooraraoi te bai ae riki.
Karikan te Aomata
Te Atua e karika te moan aomata. Ao E taekinna ba teraa ae e karikia mai iai ba ena akea te nanououa ba teraa ae ti karikaki mai iai. Ao aei rongorongona ae e kaotaki inanon te B’aibara:
1. Man teraa are e karikaki iai te aomata te Atua? Karikani Baai 2:7. Nooria ba bon te aomata – tiaki ti te rabata – are e karikaki.
2. Bon te aomata ae banin – “ngkoe” – ae e karikaki man te tano? Karikani Baai 3:19.
TAEKA TABEUA: E karikaki Atam man, ao e rabatanaki n, te tano!
3. Teraa ae manga riki nakon te aomata ae taratara? Banen te kibu naba ane.
4. Imwiin karikan rabatan te aomata ma ni kabane te “cell” n rabatana, teraa ae E karaoia ba E na anganna te maiu? Karikani Baai 2:7.
TAEKA TABEUA: Te Atua e uuka te eea – “te eea ni kamaiu” ae iai te oxygen iai – nakonanon mamaan (lungs) te aomata rinanon bairina, ao te aomata ea moana ni maiu!.E aki taekinaki nte kibu aio ba te Atua e uuka te “tiouru ae aki mamate” nakonanon te aomata.
5. Tao te “eea ni kamaiu” aio e bon rinanon naba bairiia maan? Karikani Baai 7:21-22. Ao bon te “eea ni kamaiu” ane ae e katokaki ngkana e b’ab’a (drown) te aomata ke te man? Kibu 23. Ae nanona ba rikiia ni maiu te aomata ao te man bon titebo, ke kanga?
TAEKA TABEUA: Ngkana e karekerekeaki, nte aro ae ti teutana, te “eea ni kamaiu” ma te tiouru ae aki mamate, ao nanona ba maan, ma manikiba ao kinningo, ana bane n iai inanoiia te tiouru ae aki mamate!
Te Aekara te “Tiouru”?
1. Ngke e uka te ang ni kamaiu te Atua nanon bairin Atam, teraa ae riki nakon te aomata? Karikaki Baai 2:7, banena.
TAEKA TABEUA: Akea te tiouru inanon te aomata – te aomata BON te “tiouru”! te taetae n Ebera ibukin “soul” bon nephesh. N ana boki Bagster ae te Analytical Hebrew and Chaldee Lexicon ao e kabarabaraaki nanona ba te “ikeike” (“breath”), ao te “bai teuana ae ikeike (anything that breathes), te man (an animal).” E nanonaki naba iai te “aomata” (“person”), ao te “mate teuana, te rabata ae mate (one dead, a dead body).” N Karikani Baai 1:24, 24; 2:19; 9:10, 12, 15, 16 ao Te Tua Kaua 11:46, te taeka aei ae nephesh e rairaki nakon “creature” ngkanna a taekinaki maan (animals).
Ngaia are te aomata bon te TIOURU. Nori ba te taeka ae nephesh e rairaki nakon te “rabata ae mate” (“dead body”) ke “te mate” (“the dead”) n Nakoia Ibonga 19:28; 21:1; 22:4; Warekaia Iteraera 5:2; 6:11 ao 9:6, 7, 10. Te “tiouru” ngkanne bon te bai ae ikeike are ena konaa ni mate ao n mka. E aki aki mamate!
Te tiouru e bon rabatanaki n” tanon te aba” (“dust of the ground”) – e bon rabata (material), e aki tamnei (spiritual). Bon te rabata (matter). Ngkan e ikeike te aomata ao e riki ba te “tiouru ae maiu” (living soul”). Ngkana e toki ikeiken te aomata, ao e riki ba te “tiouru ae mate” (“dead soul”). Aei bon ana kabarabaraa te B’aibara.
2. E konaa ni mate te “tiouru”? Etekiera 18:4, 20. Ngke e “immortal” te tiouru – eternal – ena konaa ni mate? E bon taekinaki ba te aomata e “mortal” – e mamate? Iobi 4:17.
TAEKA TABEUA: Ngkai te aomata te tiouru, ao te tiouru e mamate – te aomata ngkanne e mamate, e karikaki ba ena mate. Aei bukina ngkai te B’aibara e araaranna te aomata ba te “mortal man” ke te “aomata ae mamate.”
3. E karikaki Atam ba e na mate? Karikani Baai 2:17, kabaneana. Bon ti te rabata ae na mate ke te aomata, ae maiu, ae banin – Atam – “ngkoe” – ae na mate? Te kibu naba ane.
4. Teraa te bai ae ena bakariia ni kauoman te aomata ao te man? Te Minita 3:19. Tao aei bukina ba iai irouiia ni kauoman te aro (source) ni maiu ae aki tei maan (temporary source of life) – te eea are a ikeikeinna? Te kibu naba ane.
5. Ena bon tiitaboo te tabo are ana nako iai te aomata ao te man ngkana a mate? Te Minita 3:20.
TAEKA TABEUA: Ngkana e mate te man, e boni mate Ngkana e mate te aomata, e boni mate, naba. Ao nikabane aomata ma maan a manga moan riki ni tano riki.
6. Teraa raoi ana titiraki te Minita nte makoro 3 ao nte kibu 21? (Who knoweth the spirit of man that goeth upward, and the spirit of the beast that goeth downward to the earth?)
TAEKA TABEUA: Te taetae n Ebera ruach, ae rairaki nakon “spirit” nte kibu aei e bon kabonganaaki ba ena nanonna naba te eea (air), te ang (wind), te ikeike (breath). E rairaki 28 te tai ba te “ikeike” nte King James Version. Teniua te katoto e nooraki n Karikani Baai 6:17; 7:15 ao Lamentation 4:20. E kabonganaaki ba te “ang” 90 te tai. Tia nooria ngkanne kanga e raababa nanon te taeka aei ma iai aana ba te “aki nooraki” ke “invisibility”. E tei naba ibukin te aroaro (attitude) ao bon te tamnei (spirit), ao ngkana iai te taeka ae “tabu” imwaaina, ao ea nanona te Tamnei ae Tabu ke te Holy Spirit of God.
E titiraki Toromon, ngkai e titabo te bai ae na riki – te mate – nakon te aomata ao te man, “Antai ae ataia ba e waerake nako ieta tamnein te aomat ke e ruo rikaaki tamnein te man?”
E ngae ngke a kaai ni mate, te B’aibara e taekinna ba boni iai te okoro imarenan te aomata ao te man, n aron are tina nooria rimwi – ao te okoro aei bon akea rekerekena ma te “tiouru ae aki mamate” (immortal soul).
Teraa Maiun te Aomata?
Te aomata bon te man (creature) ae maiu (living), ae ikeike (breathing) ae MAMATE (MORTAL) – te nephesh, ke te tiouru ae maiu ae iai te eea n bairina. Ko ataia ba teraa ae riki nakon te eea are e biri nakon mamaam (lungs)?
Ngkana ko ikena te eea, ao e biri rinanon b’aibun te eea (trachea) i bibiim, nakon mamaam ao nakon buua (sacs) aika aranaki ba alveoli. Nte tabo aei ao e anaaki te oxygen man te eea ao ni kabutaki nakon iian te raraa. E buti te raraa aio man te mamaa nakon te buro (heart), ao ni manga kabutaki man te buro nakon iteran te rabata ni kabuta ao nakon te cells ni kabaneia. Cells aikai, ae 60 te tirion maitiia a kabonganaa te oxygen ni “kam’aa” (“burn”) te amarake are ko kanna ba e na karika te energy ke te korakora are e kainanoia kanoan nanom (organs) ma am maatiera (muscles) ao kabuebuen rabatam (body heat). Maiun te aomata e bon kainanoa te raraa, ao te raraa e kainanoa te ikeike ni maiu – te eea – te oxygen - ba ena kateimatoaa maiun te rabata.
1. N aron ae taekina te B’aibara, e bon kuneaki maiun te aomata ao maan n ian te raraa – ke nte tiouru ae aki mamate? Nakoia Ibonga 17:11, 14. E boutokaa aio te Tua Kaua 12:23?
TAEKA TABEUA: N kiibu aikai ao te taeka n Ebera nephesh e rairaki nakon te “maiu” – “life”. Ngaia nephesh (ke te tiouru) e konaa n nanonaki iai te aomata ae te iriko, ke maiun te aomata ae maiu man te raraa.
2. E anga Ana tiouru Iesu Kristo ba te karea ibukin te bure? Itaia 53:10. E kanga ni kakoroa bukin aei? Te kibu 12.
TAEKA TABEUA:Kristo e boni kukurei n anga rabatana ba E na tauraki ao ni kariaia raraan maiuna (“tiouru”) ba ena b’aro nako tinaniki.
Ea nangi mataata ba ngkana ea toki ikeiken te ikeike ni maiu iroun te aomata, ao e toki ana makuri buroona ike ea toki naba birin raraan te maiu inanona, ao e mate. Ma teraa ngkanne ae na riki?
Iai te Maiu Imwiin te Mate?
1. Imwiin maten te aomata – akea maiuna – tao ena iai ana atatai bukin te tiouru ae aki mamate? Te Minita 9:5; Taramo 146:4.
TAEKA TABEUA: Ngkai e taekinna te B’aibara ba te mate e aki ataa te bai teuana, tia konaa n taekina ma te eti ba te aomata akea irouna te tiouru ae aki mamate ao ena atai baai aika a riki irarikina imwiin matena!
2. Ana konaa maate n neboa te Atua? Taramo 115:17.
TAEKA TABEUA: Ngkana iai aia tiouru ae aki mamate Kristian aika tia ni mate, tiaki are ana neneboa te Atua imwiin mateia, ni karabaraba ngkai a mena ma Ngaia i Baretaiti? Ikai, ngkane, ae boni kaotia ba aomata akea irouia te tiouru ae aki mamate.
3. E na iai uringngan te Atua nte mate? Taramo 6:5.
TAEKA TABEUA: Te mate bon ana “opposite” te maiu. Te mate bon KATOKAN makuri nikabane – tokin te maiu! Ane bukina aomata aika mate a aki uringnga ke nikaraoa te bai teuana.
4. E boni konaa ni tiringaki te “tiouru”? Mataio 10:28. E boni aki taekinna Iesu ba ana tiouru te aomata e aki ‘aki mamate’? Tina kaotaira raoi ba teraa ae e taekinna Iesu.
TAEKA TABEUA: Iai tabeman aika a kabonganaa te kibu aio ni boutokaa te “kanamakin” are e aki mamate te tiouru. E ngae n aane, te kibu aio e taekina ba te tiouru bon te bai ae e konaa ni tiringaki (destroyed) i moone (hell). Tao, te aekan tiouru teraa aio, e AKI konaa n aki mamate!
Te taeka n Kuriti (Greek) ae e kabonganaa te Nu-tetemanti i bukin “tiouru” bon psuche. Psuche nte taetae n Kuriti e nanona te “maiu,” “I-iai” (existence), n aron are nte 0-Tetemanti nte taetae n Ebera are nephesh.
N Mataio 10:28, ao te tiouru ae taekinaki ikai e nanonaki te maiu are e aki konaa te aomata ni tiringnga ao ni kabuaa taekana (destroy permanently) – ma te Atua E konaa. Ao teraa te aekan maiu aio? Bon te maiu are E manga kautia te Atua n tain te mangauti (resurrection)!
E aki konaa te aomata n tiring te maiu are e kabouaki rinanon te mangauti. E ngae ngke aomata a bon tiringnga rabataia, e taku Iesu ba Kristian ni koaua a bon ataia ba te aomata e aki konaa n anaia mairouia te maiu ae akea tokina (eternal life) are ea tia n berita te Atua nakoiia ba E na anganiia n tain te mangauti. Ma te Atua e konaa n tiringnga ao ni kabuaa taekaia akana ana reke irouiia te maiu ae akea tokina. Nikangaa? E na karenakoa rabatan te aomata are ea mangauti nakon te “nei n ai” (“lake of fire”) ba ena kabuekaki ni karokoa e mannang – ae ea aki konaa ni manga kautaki riki. Aio bon boon te bure a(Roma 6:23) – te mate ae akea tokina!
Ana boki Ruka e kamatataa riki: “"But I will forewarn you whom ye shall fear: Fear him, which AFTER he hath killed hath power to cast into hell ... " (Luke 12:5). E aki ti konaa te Atua n anaa maiura n rabata, ma E konaa naba n manga kautiira man te mate, ao – ngkana ti kaotia ba ti bon aki kan ongotaeka ao n rawa n rairaki – ni tewenakoira nako nanon te nei n ai are bon akea nen te mangauti (Kaotioti 20:14-15; 21:8).
Bon te Man te Aomata?
Ngkai bon akea ana tiouru te aomata ae aki mamate, tao bon te man ngaia – ikai nte bong aei ao ni bua ningabong? Tiaki raoi!
Teraa te bai ae karikia ba ena okoro te aomata man te man? Tina kaotaira nte koaua ae kamimi!
1. A karikaki maan ba katotongan te Atua – ke a bon karikaki ba katotongan raoia ni man? Karikani Baai 1:21, 24, 25. Ao e karikaki te aomata ba “katotongan” ma “aekan” te Atua? Kiibu 26-27. E na tautaekaniia maan nikabane te aomata? Kibu 26.
TAEKA TABEUA: Te taetae n Ebera n Karikani Baai 1:26-27 a bon kaota ana kaantaninga te Atua ibukin te aomata ngkai, ao Ana kaantaninga ibukiia aomata n tokin baai.Ngke E “kabaa” Atam man te tano, ao e kabaaki ba ena anaa “katotoongan” – tamneina mai tinanikuna (outward form and shape) – te Atua n taraakiNa. E aki kabaia maan riki tabeua ba ana riki ba katotoongana. Te tamnei (form and shape) aio e bon ti anganaki te aomata n tiingaia!
Nooria riki ba e taku te Atua, “Ti na karika te aomata ba aekara (our image) . . .” Nte taetae n Ebera ao e nano riki nanon te taeka aei ba tiaki ti taraakin te Atua mai tinanikuna (outward form and shape). “Image” e nanonaki naba te iango (mind) ao te anua (character)! E kantaningaia te Atua ibukin te Atua – are E anganna te kaburoro ae e konaa ni iango ao ni babaronga - ba ena karikirakea ana iango ao anuan te ATUA!
Maan a bon karikaki ma aia kaburoro ae bon tau nakon aekaia.Akea irouia maan te aekan IANGO ao te ANUA are e bon ti anganiia aomata te Atua. Akea te man ae e anganaki te kakatuaroi (gift) n iango korakora (mind power)!
Bon te bai aio ae te IANGO AO TE ANUA are e kaokoroia aomata mai rouia maan!
Akea irouiia maan te iango are e bon b’aati n babaronga i boni rouna. Maan a bon ira te aekan maiu are a bungiaki inanona: aron kanaiia, ngaoia, mamanangaia ao aroiia ni kakariki. Te Atua ea bon tia ni “program-niia” aia kaburoro nakon aroia aio. Ngaia are manikiba a katea ngaoia, m’anai a kenna b’angaia, etc. Bon kanoan rikiia katei aikai – tiaki tao kanoan aia tamnei are a iangoiia.
Iangoiia manikiba aika kaea maiakin te aonaaba ngkai ea roko te m’aitoro i meangin te aonaaba. A aki tei moa n titiraki ba bukin teraa ngkai ana nako maiaki, a aki titiraki moa ba tao a bon riai ni mananga, a aki “plan-ia” aron manangaia! Nte tai are ea tia ni barongaaki – kanga titabo a kauringaki n tangin te beero teuana – ao a bane ni kitana neia i meangin te aonaaba ao ni mananga iraua te ngaa te kiromita nako maiaki. A bon tuai n ataia tiaintiti (scientists) ba a kangaara (how) ao ibukin teraa (why) – a bon ti matakuakiniia (observe) n aroiia aio.
Manikiba n aekaia nako a bon katea ngaoia (nests) aika a kakaokoro, a kaokoro naba kanaiia (food), ao e kakaokoro naba aia tai ni mamananga (migrate) nakon taabo aika a kakaokoro. Ma akea irouiia manikiba aikai aika a iangoa karaoan makuri aikai. Aikai bon tian aia konabai are a anganaki iroun te Atua mangke a moan karikaki.
Ma e nangi korakora okoron te aomata mairouia maan. Te aomata e konaa n iangoia (perceive) ao ni kaotaa (understand) ba e na kanga ni karoa te bai teuana ma teuana. E reke ana iango man ataibaina (knowledge), e konaa ni motika ana iango (draws conclusions), e karaoi babaire (makes decisions), e konaa ni karaoi baai (act) ake ea tia ni karaua ni iangoiia (thought-out plan).
Te aomata temanna ma temanna e konaa ni katea ana auti ae kaokoro ma are iroun temanna, e kanna te amarake ae e okoro ma are iroun temanna – e maiuakinna te maiu ae nangi kaokoro ma are irouiia tabem’aang. Ngkana e kan ibita arona ni maiu te aomata e konaa! E aki karinaki baai aikai iroun te aomata ngke e karikaki.E aki tautaekanaki i aan katei aika a kaman katauraoaki ibukina n aron te maan.
E konaa ni tangira te bai teuana te aomata – e boni inaomata n karaoa ana rinerine. E konaa ni babaronga ao ni katei tuan maiuna. E konaa ni karekei iango aika boou ao ni tiriburei rongorongo bukina ba iai ana IANGO (MIND) ae e karikaki ba “aekan” ana iango te Atua! E konaa te aomata ni otei ana iango (devise), e katei tamneiia (plan), ao ni karikia ba ena bai ana tamnei ba e a tia ni anganaki ana tarena ni karikibai mairoun te Atua!
Bon ti te aomata n tii ngaia ae e konaa ni iangoia, ba “Bukin Teraa ngkai I Bungiaki? Teraa te Maiu? Teraa te Mate? Iai Manenaia Aomata ngkai A Karikaki?” Te aomata, tiaki n aroia maan, e aki ti ataa aron karaoan te bai teuana ma teuana, ma e ATAIA naba ba e bon ataia – are e ataia ba iai te “ataibai” irouna. E kanamakina te koaua aio. E ataia ba e maiu, ao bon te bai ae maiu ae e onoti arona..
Rakan te aomata n ana iango (mind) ao n anuana (character) e riki ba Ana karikibai te Atua ae onoti (unique). E a tia ni tibaa tabeua kateina (qualities) te Atua nakon te aomata, ao E kaataningaia te Atua ba te aomata ena karikirakea (develop) “aekan” te Atua (“image” of God) ma te iango ae tamaroa (with a perfect mind) ao te anua ae mimitong (and holy character).
Teraa ae e Karika ana Iango te Aomata ba e na Onoti?
E rawata maan aika a karikaki ma aia kaburoro (brain) aika buburan ana kaburoro te aomata, ao iai naba aika a bubura riki. Bon titebo tein karaoaia aika a kamimi – ma akea ae iai ana konaa n karekea te wanawana, nooran etin baai, n ataia ba e boni maiu ao ni iai ana taarena n aron te aomata.
Teraa ae e angan ana kaburoro te aomata konabai aika onoti aikai?
Ao teraa ae E na kabongnaa te Atua, imuin te mate ao n mkan te rabata ao te kaburoro, ba E na manga moan kamaiua te aomata nte tai n mangauti?
1. Ngkai bon akea te aki mamate (immortality) iroun te aomata are ena konaa ni maiu itinanikun rabatana imuin matena,tao e taekinna te B’aibara ba iai te “tamnein INANON te aomata"? Iobi 32:8; Tekarria 12:1; I Korinto 2:9-14, noora te kibu 11.E bon kaokoroaki te tamnei “inanon” te aomata ma te Tamnei ae Tabu ae Tamnein te Atua (Holy Spirit of God)? I Korinto 2:11.
TAEKA TABEUA: Te tamnei aei bon tiaki te aomata – bon te tamnei ae roko mairoun te Atua are INANON te aomata. Ao ni kabooaki (joined) ma ana kaburoro (physical brain) te aomata, e karika ana IANGO (MIND) te aomata. E karekea nakon te aomata ana konabai (power) n ataibai ao te anua – ana konabai ba ena iango raoi ao ni karaoi babaeire. E karekea te konabai n reireina te numera (mathematics), tein taian taetae (languages) ao rabakau riki tabeua.
Ma tii anne! Te tamnein are inanon te aomata e bon aki ataa te bai teuana (no consciousness). Bon tiaki te “tiouru ae aki mamate”. Te tamnei aio bon tiaki “te aomata.”
Ibukin te tamnei aio inanon te aomata ao te B’aibara e bon kabongana te taeka ae “tamnei” (spirit) ba ana iango (mind) te aomata – wanawanana, kateina. Ibukin kamatataan okoron te “tamnei inanon te aomata” ma ikeikein te aomata, ao ana boki Iobi e kabonganai uoua taetae n Ebera – ruach ibukin te tamnei (spirit) ao neshamah ibukin te ikeike (Iobi 33:4; 34:14).
2. Ngkana e mate te aomata ao tao te “tamnei are inanona” are ea aki ataibai (non-conscious) e a okira te Atua are e bon anga? (Te Minita 12:7).
TAEKA TABEUA: Te tamnei are inanon te aomata e aki ti anga te bawa (power) n ataibai (intellect) nakon te kaburoro ae rabata. E riki ba te tia rawerawe (recording) ao n taua tein (mold) te aomata – e kawakinna ana ururingng (memory), ataibaina (knowledge), anuana ke kateina (character) ao aron tein rabatana (outward appearance). Ngaia are, ngkana e mate te aomata, te tamnei are e “rawerawe” e okira te Atua ao e kawakinaki (filed away) ni karokoa te tai are ena manga moan kaotia (replay) te Atua n ana tai ni mangauti te aomata aane ba ena bon okira tein rabatana, ma maiuna, ma ana ataibai, n ana tai imwaain matena. Ngke e kawakinaki (filed away), ao bon akea ana ataibai teutana!
E aera e aki kaman ataaki te koaua aio? Ba bukina ea tia ni MAMANAAKI te aonaaba ni kabuta.
3. E na konaa ana kaburoro te aomata – ngkai iai “tamnein te aomata” inanona – n atai ana bai te Atua aika tamnei (spiritual)? I Korinto 2:11. Teraa ae e kkainanoia te aomata ba ena konaa n atai bain te tamnei? Te kibu naba aane.
TAEKA TABEUA: Bain te tamnei (spiritual) e aki konaa n nooraki nte mata, ke n ongoraeaki nte tanonga, ke n namakinaki nte bai. Ana iango (mind) te aomata rinanon ana kanamakin, e bon aki konaa n atai ana makurinako te tamnei (spirit) ngkana akea te Tamnei ae Tabu ae Tamnein te Atua.E kaotia am B’aibara ba ara baakuaku a bon aki konaa n atai (know) ao ni oota (understand) n ana koaua nako te TAMNEI (SPIRITUAL truths) man tii aia iango (natural mind).
Kanga aron ana kaburoro te man – tao te kao – ae e aki konaa n ataa aron ana makurinako te aomata, ao aiaron ana iango te aomata ae e aki konaa naba n atai bain te tamnei aikka a mimitong (divine), ma tii ao ngkanae a tia reke irouna Tamnei te Atua! (Ena kabarabaraaki te Tamnei ae Tabu n ara Lesson teuana imwaaira).
Rikin te “Kewe ae Katoki” (Origin of the “Big Lie”)
Te koaua are iai te “tamnei inanon te aomata” e nangi kakawaki are Tatan e kataia ni kamangaoa ao ni betanna mangkoa. E kaminoa aia iango aomata ao e mamanaiia ba ana butimaea ana “katoki ni kewe” man aia Atam ma Nei Ewa.
Nte Ne n aroka are i Eten ao Tatan e mamanaa Nei Ewa. Noora te bai ae riki:
1. Teraa ae e taku Tatan nakon Nei Ewa? Karikani B’ai 3:4
TAEKA TABEUA: Ikai are e moan taekinaki “aki mamaten te tiouru” are ea kakoauaaki irouiia aika maiti n boong aikai. E tuanga Nei Ewa Tatan ba ena “bon aki mate” - ae nanona teuana, iai irouna (Nei Ewa) te “tiouru ae aki mamate” (immortal soul) are ena maiu n aki tootoki. E oonga te kewe aio Nei Ewa – abeana, matauna ao kabunna
2. Ea tia n mamanaa te aonaaba ni KABUTA Tatan? Te Kaoitoti 12:9.
TAEKA TABEUA: E mamanaa te aonaaba te riaboro n iterannako Ana koaua (God’s truth) ni kabane te Atua! Ao ibukin aei ao te aonaaba e kakoauai iterannako otean kabarabaraan te “katoki ni kewe” aio. Mirion ma mirion aika a tia ni kairaki aia iango ba ana kakoauaa te reincarnation ke te transmigration of the soul - te “koaua” are bukina ba e aki mamate te tiouru ao e kona te tiouru n kitana rabatana ae ea mate, ao n manga rin nte rabata ae boou – ae tao te man ke te aroka ke te aomata riki temanna.
Ea tia ni mamanaa te aonaaba ma reirei nte aro (doctrine) ae kewe – te reirei ae e betanna te koaua ibukin te “tamnei are inanon te aomata.” Ma ana kewe aio ao Tatan ea bonota aia iango mirion ma mirion aomata te koaua ibukin te “tamnei inanon te aomata,” ao kainanoan te mangauti man te mate!
Tuai n Aki mamate!
Tia nooria ba te B’aibara e aki taetaekina aki mamaten te tiouru. Teraa ngkanne ae e taetaekina ibukin te aki mamate?
1. N aron ae taekina I Timoteo 6:15-16, antai ae iai te aki mamate irounna?
2. Ao tao E aki mkamka? I Timoteo 1:17.
TAEKA TABEUA: Te taeka n Kuriti ae rairaki nakon “aki mamate” ikai bon aphthartos, ae nanona te aki “mkamka”. E aki mkamka te Atua. Te aomata e mkamka.
3. Raibaa nakon I Korinto 15:53 ao 54. E taekinaki n kiibu aikai ba te aomata ea kaman n aki mamate? Teraa ae ena karinna te aomata? Kibu 53 n aia B’aibara Boretetanti. Ningai te tai are e nangi “kunikaina” iai te aomata nte “aki mamate? Kibu 52. E na riki aei n tain te mangauti are n okin Kristo nako aon te aba? I Tetatoronike 4:16.
4. Antai ae uota te rongorongo nakon te aomata ibukin karekean te maiu ae akea tokina (eternal life) ao te aki mamate (immortality)? II Timoteo 1:10. Tao e taekinna te kibu aei ba te aki mamate bon te bai ae tuai n reke iroun te aomata? Ao te Euangkerio bon te rongorongo ae raoiroi ibukin karekean te aki mamate? Kibu naba ane.
5. Ena ukoukoraki te aki mamate? Roma 2:7.Te maiu are aki toki bon te tituaraoi nakoia a ukoukora te aki mamate? Kibu naba ane ao I-Rom 6:23.
6. Tawita, te Uea Iteraera, e boni maiu kanga te tiouru ae aki mamate imuin matena? Makuri 2:29; 34. Ena kautaki man te mate? Ieremia 30:9.
Bukin teraa te Mangauti?
Ngkana te aomata bon te tiouru ae aki mamate inanon te rabata – ao ngkana e mate te rabata ao e kaotinakoa te tiouru – ao bon akea kainanoan te mangauti nakon te maiu ae aki mamate. Ba ana bon teimatoa ni maiu aomata imuin te mate. Ma ngkai e boni taetaekinaki nte B’aibara rongorongon te mangauti man te mate, ao ea oti ba te aomata bon akea irouna te tiouru ae aki mamate!
1. Ngke tao e aki uti man te mate Kristo, tao ena akea onimakinan te maiu are teuana rinanon te mangauti? I Korinto 15:14-17. Ngkana ai akea te mangauti ao maate ake inanon ruaia a boni mate n aki toki? Kibu 18.
2. E ngae n aane, ao e bon aki taku Iesu Kristo ba te aomata ae aki kan rairananona (unrepentant) e na mate? Ruka 13:3, 5. Ngke te aomata te tiouru ae aki mamate, ena boni konaa ni “mate”? – n toki maiuna?
3. Antai aika ana ongo banana Natin te Atua n tain te mangauti? Ioane 5:25. Ana “teirake” ngkanne? I Tetaronike 4:16.
TAEKA TABEUA: Te mate e aki konaa n “ongo” te bai teuana nikarokoa a manga kautaki nakon te maiu! Nte B’aibara ao a taekinaki maate ba a “matiu” n ruai ni mate, n tataningaa bongin te mangauti. Noora ana taeka Iesu ngke e kabarabaraa aron maten Raturo, m’aanen Maria ao M’aata:
“E taku nakoia, E matu Rataro are raora; ma I a nako, ba N na kautia. Ma ngaira are a taku ana reirei nako Ina, Te Uea, ngkana tao e matu, ao ane e na maiu. Ma e taekina matena iesul ao ngaia a taku i nanoia ba E taekina motikan rawana ni matu. Ma ngaia are e taku Iesu nako ia ni kaeti, E boni mate Rataro” (Ioane 11:11-14, n aia B’aibara Boretetanti).
E katamneiaki te mate ba kanga te matiu. Te mate, n aron te matiu, bon aron te aomata ae tong ao e aki ataa te bai teuana (not conscious) ao are ana manga konaa ni “kautaki”! Noora taekana man te Boki:
“Ana uti aomata aika bati mai buakoia akana matu…”. (Taniera 12:2). “Ao a kaukaki nei mate; ao a kautaki rabatia ake a raoiroi. . . .” (Mataio 27:52). “Ao ngkana ko matu irarikiia am bakatibu. . . . (II Tamuera 7:12).
E kabootauaki te mate ma kanga te matiu n angin kibun te B’aibara ngke a kabarabaraa taekaia uean Iteraera ao Iuta! “Ao e matu Tawita irarikia ana bakatibu . . .” (I Uea 2:10). Nooria ba e aki taekinaki ba “e matiu te rabata ao e bon iai ana kanamakin te tiouru” E bon ti taekinna ba “e matiu Tawita.” Bon te aomata ae iai ana kanamakin ae e baka ni “matiu” ngke e mate!
N kiibu naba aikai ao e boni titabo naba aron kabarabaraakin te mate. Bon kawarii kiibu aikai ao nooria ba e katitaboaki te mate ma te maitu; I Uea 11:21, 43; 14:20, 31; 15:8, 24; 16:6, 28; 22:40, 50; II uea 8:24; 10:35; 13:9, 13; 14:16, 22,29; 15:7, 22, 38; 16:20; 20:21; 21:18; 24:6; II; II Rongorongo 9:31; 12L16; 14:1; 16:13; 21:1; 26:2; 27:9; 28:27; 32:33; 33:20.
E boni mataata ngkanne ba te mate bon akea ana kanamakin – ao te aomata bon akea te “tiouru ae aki mamate irouna”!
E na Riki n Tamnei te Aomata
1. Bon ana titiraki Iobi nte taina, “Ngkana tao e mate te aomata, ao e na manga maiu ke e aki?” Teraa ana kaeka Iobe nakon ana titiraki aio? Iobi 14:14. Teraa te oneaki (change) ae taekinna ikai Iobe ao ningai ae ena riki aei? I Korinto 15:51-53.
TAEKA TABEUA: Iai te okoro teutana n taian rairairi man te taetae n I-Matang nakon ara taetae n I-Kiribati. N banen te kibu 14 ane ao taekana n aia B’aibara Katorika: “. . . . N na kabanea tain au makuri ma te kantaninga, ni karokoa au tai ni mananga.” N aia B’aibara Boretetanti ao aei taekana: “. . . . N na taninga kabaneani bongin au buaka, Ni karokoa kanakoau.” Taeka aika “tai ni mananga” ao “ni karokoa kanakoau” bon taeka aika a karinaki man ana ibuobooki Tatan ba ena karabaaki te koaua are kanoan Te Rongorongo ae Raoiroi (Good News). Teraa te koaua aio? Ti na oneaki (change) man te rabata nakon te tamnei, are e nangi kataia Tatan ni karabaa (hide) mairoura. Tia noora taekan nte taetae n I-Matang: “If a man die, shall he live again? All the days of my appointed time will I wait, till my change come” (Job 14:14, KJV). Rairana irou: “Ngkana e mate te aomata, e na manga maiu kaua? N na kabanea bongin maiu are I a tia n anganaki, nikarokoa e roko oneakiu.” E taku taekan I Korinto 15:51: “Noria, I tuangkami te bai ae raba. Ane ti na aki bane ni matu, ma ti na bane n onikaki, . . .” (aia B’aibara Boretetanti), ao “N na tuangkami te bai ae e raba. Ti na aki bane ni mate, ma ti na bane n onikaki, . . .” (aia B’aibara Katorika). E a aki raba te rongorongo ae kakukurei aio ba tia ataia ba ngkana ea koro maitin ara bong ni maiu ae ea tia ni katauaki, ao ti na onikaki – n ti teuana te tekan, n ti teuana te rube ni mata!
1. Ana riki ba aekan te Atua Iobi, Tawita ao nikabane nte mangauti? Taramo 17:15. Bon te tamnei te Atua? Ioane 4:24. Ao ana riki naba n tamnei ngaiia? I Korinto 15:42-49. Kabotaua aei ma I Ioane 3:2.
2. E aera ngkai a aki kariaiakaki Atam ma Nei Ewa ba ana kanna uaan te kai ni kamaiu (ae akea tokina) imuin karaoan aia moan bure? Karikani Baai 3:22-24. Noora riki kabanean te kibu 22.
TAEKA TABEUA: E aotaki ikai ba Atam ma Nei Ewa bon akea te maiu ae akea tokina ae karikaki inanoiia!
Te “kai ni maiu” ke te “kai ni kamaiu” ke te “tree of life” e tei (symbolizes) ibukin te Tamnei ae Tabu (Holy Spirit) – te kawai nakon te maiu ae akea tokina (eternak kife). E bon aki bane aron karikan Atam (incomplete). E karikaki ba e na kainanoa (need) te Tamnei ae Tabu ae Tamnein te Atua ngkana e na maiu n aki toki. Ma, Atam e na baereia ba e na butimaea (choose) ke ena aki te kakatuaraoi (free gift) are te Tamnei ae Tabu. E rineia (I Timoteo 2:14. moana) ,ba ena aki kan ongo iroun te Atua, ao n aki butimaea te Tamnei ae Tabu ae ea karika koreiia nako (cut off) ma te kai ni kamaiu. E kaotaki naba ikai ba akea te aomata ae iai irouna te maiu n aki toki.
Ningai ae e Kantaningaia iai Bauro ba e na Maeka ma Kristo?
Naake a kaoauaa ba iai te tiouru ae aki mamate iroun te aomata a kateitei i aon kiibu man Biribin 1:23-24. Tao kiibu aikai a tiringa ni kbane kiibu ake tia tia n kamatebaia i eta? Tina nooria ba teraa ae e nanonna te Abotoro Bauro.
1. Bon iai nanon Bauro n kan maeka ma Kristo? Biribi 1:23, n aia B’aibara Katorika).
TAEKA TABEUA: Ni kabane Kristian riai n iai nanoiia n aron Bauro. Ma e taekinna te kibu aei ba ningai are e na mena iai Bauro ma Kristo? E aki taekinaki!. Ma tabemwaang a kataia n karinna aia iangonako nte kibu aei! Tia noria ba ningai ae e na mena iai bauro ma Kristo.
2. Iai te bai ae e kantaningaia Bauro mairoun Kristo ngkana e kaaitboo ma nga Ia? II Timoteo 4:6-8. Ao ningai te tai aane – nte tai ae E na oki iai Kristo ao ni kabane santo ao santa (saints) a mangauti? Kibu 8. Nora te taeka “N te Bong arei.”
3. Ngkana E oki Kristo teraa ae E na uotia ma nga Ia? Itaia 40:10; Kaotioti 22:12. Ningai are ana bane iai aomata ni kabaneiia (akana a tia ni mate ma aika a maiu) ni “kaaitiboo ma te Uea”? I Tetaronike 4:16-17.
TAEKA TABEUA: Naake a mate n ruaia a bon aki ataa te bai teuana; bon akea ataakin biribirin te tai (passing time) irouiia. Te tai are ana manga ataa iai te tai bon te tai are a mangauti iai. Aio bukina ngkai e korea aio Bauro n II Korinto 5:9: “E moamoa riki iroura ba ti na kakukureia te Atua, ngkana ti maeka n te rabata (maiu) ke ti kitana (mate)” – man aia B’aibara Katorika.Taekana n I-Matang: “Wherefore we labour [while yet alive], that, whether present [alive in the flesh] or absent [dead in the grave], we may be accepted of Him.”
E boni bati ana tai te Abotoro Bauro ni kokorea taekan te mangauti irouiia Kristian n tain Ana Kauaoki Iesu Kristo, ao kanuangaiia (rewards) ake ana anganaki nte tai ane. e kantaningaia Bauro ba ena anganaki kanuangana ma muin ana makuri ao n mena ma Kristo n tain te mangauti man te mate – te bai are a nangi kakariaa Kristian ni koaua nikabaneiia!
“Te Rabata, te Tiouru ao te Tamnei”
Iai tabemwaang aika a kamatoaa ba te aomata bon te “rabata (body), tiouru (soul) ao te tamnei (spirit), n aron otaia nte kibuman I Tetaronike 5:23. Ma a bon aki ataia raoi ba antai mai buakon aika uoua aikai - te tiouru ke te tamnei – ae aki mamate. Tina kaotaira.
1. Teraa ae e kaotia te B’aibara i aon te “rabata, te tiouru ao te tamnei?” I Tetaronike 5:23.
TAEKA TABEUA: Tao te kibu aio e kamatoaa te iango are e aki mamate tiouru? E bon aki! E bon aki kaaitarai taiani kibu ni kabane ake tia tia ni kamatebwaia.
Bauro ngke taekina aei ao e kabotaua ana IANGO (MIND) te aomata ma te “tamnei” (“spirit”). Ao MAIUN TE RABATA (PHYSICAL LIFE), ngke e kabonganaa te taeka ae “tiouru” (“soul”). Ao ibukin te IRIKO MA TE RARAA (FLESH) ngke e kabonganaa te taeka ae “rabata” (“body”).
Tina ataa moa aei: N ara B’aibara ni Kiribati ni kauoua, ao a kabonganaaki taeka aika “tamnei,” “nanom,” ao “rabatam” – te “tiouru” man B’aibara n I-Matang e rairaki nakon “nanom” nte kibu aei n ara B’aibara n I-Kiribati. Ngkana ti manga taraa te B’aibara n I-Matang nte boki ae Genesis 2:7, ao taekana e kangai: “And man became a living “soul.” N ara B’aibara n Kiribati teuana ao taekana n Karikani B’ai 2:7 e kangai: “Ao e riki te aomata ba te “tamnei” ae maiu.” N te B’aibara aio KB 2:7, ao te “soul” e rairaki nakon “tamnei” ma n I Tetaronike 5:23 ao “soul” e manga rairaki naon “nanom.” N ara B’aibara are teuana ao taekana n Karikani Baai 2:7 e ti kangai: “Ao e riki ba te aomata ae maiu.”
Tina reita ara TAEKA TABEUA: Teraa burena ngkana ko kawakinna am iango, maium ao rabatam man te bukinaki – kawakinaki man boon te bure – n katauraoi nakon Ana kauaoki Kristo? (Noora naba II-Korinto 7:1.) Aane te bai ae ti riai n tangiria ba tina karaoia!
Ai matatara ana taeka te B’aibara. Te aomata e MAMATE (MORTAL), e mka irikona – te rabata ae e uarereke maiuna (temporary life). Bon akea te maiu ae akea tokina inanona. Bon akea te “tiouru ae aki mamate” irouna. Bon te iriko ma te raraa ngaiia are e karikaki ba e na mate ao n rairaki nakon te tano (dust) ao n tuku n arona aane – nikarokoa e kakoroi bukin baai te Atua – nikarokoa te mangauti irouiia maate!
**************************************************************************************************************************************************************************************