Hell: Bon iai Moone?

Boni iai moone? Tabeua aaro a kakoauaa ba iai moone, ao tabeua a aki. E aera ngkai a kakaokoro koaua? Tia taneai n ongongoo  mai rouia ara karo ao mai rouiia ara Mitinare ba ngkana ko mate ao kona nako 'karawa', ngkana ko raoiroi, ao kona nako 'moone' ngkana ko buaakaka. Boni iai koauan taabo aikai?

"Karawa" ao "Moone" bon taeka man te B'aibara. Teraa ana reirei te B'aibara i aon taabo aikai? Ao ara koaua nako a boni bootau nanoiia ma are n te Báibara? Ke, tao bon rongorongo aika a karioi aomata ao tia taua ba ara koaua n ara ekaretia nako?

N au marooroo i nano ikai au Nna summarise kanoan te boki teuana ae "The Divine Comedy" ae e koreaki i roun te 'poet' temanna man te ka-13 n tienture ae nangi kinaaki ae Dante Alighieri i aon ana kabarabara bukin 'Moone'.

Teutana rongorongon teuai Dante ma ana boki:

E bungiaki n te kaawa ae Florence, i aon Itare tao 200km meangin Rome, n te ririki 1265. N te tai aei ao e bon tautaeka te Holy Roman Empire i aon erube. Te tai naba aei ao boni iai te bubuaka i marenan ana tautia te Boobe n Rome ma ana tautia te Embera n Rome ba antai ae ena tautaeka i aon Itare ma aban nako Erube. E bwenaua botanaomata imarenaia baronga aika uoua aikai, ao Dante ae te Katorika matoa e boni mena n ana itera te Boobe. Nte buaka teuana ike e konaaki ana baronga te Boobe ao Dante bon temanna i buakoia ana aomata te Boobe ake a kanakoaki (exiled) mai Florence. N ana tai n exile ao e maeka n kaawa tabeua ao n te tai aei ao ea korea ana boki teuana ae 'The Comedy' are ngke e tia n warekia raoraona temanna are e rootaki iai are ea tuanga Dante ba e na ibita arana nakon 'The Divine Comedy'

Bon tenuua mwakoron te boki aei ba: The Inferno (Moone), Purgatory (Bwekatori) ao Paradise (Bwareetaiti/Karawa). N ana boki aei ao e karakinna rongorongon te maane temanna (ae boni ngaia) ae e katea manangana teuanna ike e kairaki nako ao e reke ana tai ni kaaitiboo ma aomata i moone, i Bwekatori ao i Karawa. Boni iai taan kairia n manangana aio ba Virgil (temanna naba te poet n Room ae nangi kinaaki ma ea tia ni mate imwaain riki ana tai Dante) ae e 'kaneweabaa' i moone, ao te 'anera'  ae Nei Beatrice (te aine temanna ae kaitataana Dante i aon te aba) ae e 'kaneweabaa' i bwekatori ao karawa. E rengan taiani 'characters', ke aomatan ana karaki, ba iai man karaki nikawai  (Greek/Roman mythology and legends), iai man te B'aibara ao bon ake e kinaa i aon abana i Itare. Man karakinaiia characters aikai ao e a booti Dante ao ni otea kabarabaraan Moone mai iai. Uringnga ba bon teuae Dante ae e kinaaki nte aonaaba ba e moan otea rongorongon Hell ao karinan ake ruaiua (9). E aki nangi warekaki ana boki aei ngke e buretinaki n 1317 ma, 100 te ririki i muina ao ea nangi anaaki ao n warekaki ana boki aei irouiia kaain rimoa nikarokoa ngkai ike a konaa n nooraki n Library nako ao n aia library naba taiani kuura n mitinare nte aonaaba. I Bukin ana boki aei ao e nangi kakannato Dante irouiia botanaomata n te aonaaba. Ao n 30 bongin Eberi 1921, ao te Boobe Benedict XV e kauringaa te ka-600 n ririki n maten Dante, ao irouiia kaain Itare are n ana kauoua ni buaka te aonaaba (WWII) ao a iangoiia ba ana uota riina (bones) nakon te buaka ba tao ana buokaki iai. Ao n Meei, 2021, ao e karaoa ana bowi te kauntira n te kaawa are Florence ba ana nangi kamaunaa tuuana ngkoa are e kanakoaki ngkoa man aia kaawa aei (n te ka-14 n Tienture). Boni iai kakannaton teuae Dante, ae e karioa ruaiua (9) ana karinan moone, irouiia botanaomata tabeua ike a bon butimaea ana kario ba te koaua.  

Man te boki aei ao ea reke te 'koaua' ba iai moone, bwekatorii ao karawa irouiia aomata nako ao ea moanna n kakarinaki iteran nako te karaki aei tabeua ma tabeua nakon ana babaere te ekaretia teuana ma teuana are a taku ba a kona ni butimaea. E nooraki aei n taai aikai ba a bon tatannako ekaretia ma kabarabaraan baai ake teniua aikai, ma angin aia kabarabara a boni bane n reke man te boki ae tii teuana aei.

Mwakoro Teuana: Moone 

Nna teirakea te karaki aei man te tai ae e kunea Dante ba e a uti nte buakonikai teuana. E aki ataia ba e kangaara n roko ikai ma ea nooria ba e mena i marenan uoua te maunga aika uarereke. E kataia n tamarekea te maunga are teuana ao e nooria ba e kainaki kawaina i roun maan kaakang n ikotaki ma te raion ao te kamea ae te wolf..

E manga kakaea kawaina riki teuana ao e a noora temanna te aomata ae nakonako ni kaenetia. E tuanga Dante te aomata aei ba arana Virgil (bon temanna naba te poet mai Room, ma ea tia ni mate imwaain riki ana tai Dante). E tuanga ba ti ngkana e roko te kamea ae totoa ae te 'hound' ao ena konaa ni kakioianako taiani man-kaakang. (E kanikinaaki ikai ba rokon te hound aio bon Bongin te Motikitaeka). E manga tuangaki riki ba tii kawaina n otinako man te buakonikai aei bon touan te kawai are e na rinanon 'moone'. E titirakinna Dante ba e kanga ataa aei, ao e taku Virgil ba e tuangaki i roun te anera temanna ae Nei Beatrice. E taku Virgil ba e na ti konaa n kairia rinanon moone ma e na bon kakaea aron kawaina ngkana e roko i Bwekatori ao i Karawa. E taku Virgil ba bukina ngkai bon te beekan ngaia

Beatrice ngke e kawara Virgil

Ao e taku Dante, (n ana boki) ba Virgil bon te aomata ae raoiroi ma bukina e bungiaki ao ni mate i mwaain rokon Iesu ea 'rekeenga' i moone ao ai akea ana anga n nako karawa (aei bon te 'koaua' teuana n taai akekei). 

E tabeaianga Dante ba e nangi toua te kawai nako moone, ma e kauringaki iroun Virgil ba ana taeka te anera are Nei Beatrice ae taku ba te Atua e tangira Dante ba ena bon toua te kawai anne e atia ni baereaki i bukina. Ea iranako Virgil n kawaia ao a roko n mataroan te o (gate) teuana. Ao ae e makoro i etan te gate bon taeka aikai: (au raitaeka) 

"Rinanou bon te kawai nakon te kaawa n kainano,

Rinanou bon te kawai nakon te kaawa n mamaraki,

Rinanou bon te kawai nakoia aomata aika a bua.

Te Eti e kamwainga au Tia Karikibai ae kakannato,

Te Máaka ae mimitong ba ena karikai,

Te Wanawana ae akea tokina ma te moanTangira.

I mwaaiu ao akea te bai ae karikaki,

Bon akea, ba ti te Maiu ao Ngai tina maiu n aki toki.

Karenakoi ami iango ni kamaiu, ngkoe ae ko rin ikai"

https://www.phrases.org.uk/meanings/abandon-all-hope-ye-who-enter-here.html

Ngke a rinanon te mataroa aei (bon mataroan moone aei) ao Dante e ongo taiani taetae nako ma te ee aika a kakaokoro aika bane ni tatakarua n tangitang n te aro ae tii teuana.. A bon reita kawaiia ao i mwaain rokoia raoi n ana moan karinan moone ao a noora te marawa n aomata teuana. E taku Virgil ba aikai bon aomata aika akea aia koaua, a aki nangi buakaka ke n nangi raoiroi, bon aomata aika akea te bai irouiia. Ao i buakoiia bon tabeman naba anera aika a aki ira te Atua ke n ira Rutibeero. Ao a nooraki ba a bane n ririmuin te banner ae akea te koroboki i aona ae kanikinaea ba akea te koaua ae a iria. Ao inanon nakonakoiia ao a bon tenatenaaki i rouiia manibeeru n aekaiia nako ao n nimaki raraaia aika baronako aontano irouiia mata (worms). E kanikinaeaki ikai ba aekaia aomata aikai ana bon rinanon te kamarakaki ae akea nanona n aroiia ae akea naba aia koaua. A reita kawaia ao a roko n te karaanga ae Acheron ao a nooria ba iai aomata aika a tataninga, ma te tataboraa, te ngurengre ao te nanobuaka  i aon te waabu teuana ae uarereke ike kanga a tataningaa baoiia teuana..A aki maan n tataninga ao ea kaoti Charon i aon ana booti.

Charon, ke Tiaaron, n aia karaki nikawai Kuriiti (Greek mythology) bon te tia katokaiia maate (tamneiia) n ana booti ao ni kairiia nako moone. Kanga aron Ten 'Nakaa' i Makin n aron ana karaki nikawai Kiribati.

Ngke a toka maate ao e taku Charon nakon Dante ba e aki konaa n toka ba bon te aomata ae maiu ngaia ao ana booti bon ti baoiia maate. Ma e kaeka Virgil nakoina ba ngkai e mananga Dante ibukin 'katabeana' iroun te Atua (mission from God.). Ao ea kariaiia tokana Charon.

Ngke a butinako n aia booti ao a aoaki nte ruru (earthquake) teuana ao ea baka n tong Dante. (e taku Dante ba ni katoa tai iai te ruru ao e kaotia manga maten Iesu. Te ruru e na katabena te bangabanga [moone] ao e na rua Iesu n tabekarake ake a "koro kantokaia" nako karawa). I muin te ruru ao ea uti Dante ao e nooria ba a roko n tabon te karaanga ae e roko i matan  teuana te bangabanga ae bubura n mironron ae biri nako kabin te aonaaba. Ngke e taraiia raoi ao e nooria Dante ba kanga e tibaaki te bangabanga aei nakon ruaiwa (9) te karinan aika ai tokatoka nako naano. (N aia koaua aaro tabeua ao iai 9 Buure aika a Kamaamate (9 Deadly sins - bon reirein ana aro Dante n te tai aane). Ngke e kaninganinga nako naano ao e ongo te tangitang, ae nangi beroro, man banaaia aomata aika a nangi maiti. E butinako riki te booti ao a roko n ana moan karinan Moone. 

Tabeman ake e noori ikai Dante bon aomata man karaki nikawai n aron Orpheus, Electra, Hector, te Amazon queen Penthesilea. Ake bon aomata ake e noori bon taan rabakau, tia reirei ma taan ukouke naba n aroia Homer, Horace, Ovid and Lucan; te tia math ae Euclid; te tia katarataraa kanoan karawa Ptolemy; taan iango n aron Aristotle, Socrates, Plato, ao a maiti riki. Ao ake a kinaaki man rongorongoia, aomata n aron Hippocrates, Julius Caesar, Lucius Junius Brutus, Lucretia, Julia, Marcia, Cornelia, Averroes and Saladin. Ao aomatan te B'aibara bon Adam, Abel, Noah, Moses, David, Abraham, Jacob, Rachel, ao a maiti riki. Ma, e maten Iesu ao a tia n kairaki rake nako karawa. (Nooria ba akea buuia maane akanne ae nooriia Dante - e aki kaota bukina ke te tabo ake a mena ia). 

A kiitana ikai ao n nako nakon te Moan Karinan.

Te Moan Karinan - "LIMBO" ke te aro are ko aki konaa n karaoa te bai teuana - koa bon aoaoriko kanga te 'zombie'. Te moan karinan mai ieta ao te kabanea ni bubura n mironron.

Aei bon aia tabo beekan aika a raoiroi n mauiia i aon te aba, ao ake a tuai n babititooaki. Bon tiaki baretaiti ma te kabanea n tamaroa n tabo i moone. Kanga te tabo n retire irouiia kaain moone. Kaain rarikim kona noora Hippocrates ao Aristotle. N ana karaki Dante aei ao Virgil, imwaain katabeana iroun te Atua ba ena kairiiira Dante, bon kaain te moan karinan aei. N te tabo aei ao akea te aro n kataere ae tao ana kataereaki iai aomata - a bon aorioriia ao n akea aia kaantaninga ao kona tii ongo angin te barannano..

Te aoriori nte moan karinan

Ngke a nangi kitana te moan karinan ao a kaaitibo ma te uea Minos (n te rongorongo ao Minos bon te uea i aon Crete ngkoa. Rongorongona ba enangi wise ike ngke e mate ao e riki ba te tia moti i Limbo; ao nte Greek mythology ao Minos bon natin Zeus ma Europa. Ngke e mate natina ao e tangira ba te kaboomwi: 7 ataeinimaane ma 7 ataeinaine ba ana tiringaki). Tabena i Limbo ba ena motika taekaiia maate ake a  tiba roko, ao muin aia kaoti bure ao Minos ea karenakoiia nakon karinanin moone are e taku ba e bootau ma aia bure. Ngke a roko Dante ma Virgil iroun Minos ao Minos e manga totoka Dante kioina ba e boni maiu, e tuai ni mate. Ma Virgil e tuanga Minos ba a mananga ngkai man ana babaere te Atua, ike ea kariaiia Minos manangaia nako naano nakon te ka-2 n karinan.

Te uea Minos ma taan kaoti bure

Te Kauoua n Karinan - "LUST" - ke te iango ao te makuri n baitingako.

Te tabo aei e onrake irouiia aomata - aika a ukaki n kanga angin te arikan ao a bon irira birin te ang are e kairia nako iai: nako meang, maiaki, nako mainiku, maeao n akea tokina.

Aei aia tabo aomata ake taan 'iangobuaka' ma bon rabataia ke ma temanna riki. Nte tabo aei ao Dante e noora Semiramis,  Cleopatra, Helen of Troy, Archilles, Paris, Tristan ao a maiti riki. (Taiani ara man te B'aibara ao karaki nikawai. E noora naba Dodi, ae temanna te character n ana boki teuana). Ao e kaitiboo ma uoman aomata (te aine ma te maane) ike a kabarabaraa ba are te maane bon tarin buun raona are te aine ma e manga anaia ba buuna. Ao are te buu ni mare e tiringiia ni kauoman.

 I nuukan te tabo aei ao e tei te tawa teuana ae tekateka i tabukin te tawa bon te boss nte tabo aei ae Nei Cleopatra.

Nte tai aei e manga baka n kiro.

A kairaki i buakon te ang taan babatingako

Te Kateniua n Karinan - "GLUTTONY" - mataaiakinan te amarake 

Ngke e uti Dante ao ea roko nte ka-3 n karinan ae aia tabo taan mataaiakinna amwamarake ao baai riki tabeua. Te tabo aei bon ta tabo ae nangi mwaitoro ba e babaka iai te karau, te tinoo ao te karau ae ea buraoki. Irarikin mwengabuakaia n baabakaraki nte aiti, ao iai te kamea ae teniua atuuna ae Cerberus ae taon biribiri n teinaiia aomata ao ni raebitiia rabataia ao ni kamaainakoi. (A aki konaa ni mate ba a bon tia ni mate ao are a riai ni kamarakaki n akea tokina. Tao a manga bon oki manangin rabataia nako ao ni kaoka banin rabatai? Ao tao a manga reke iroun te kamea ao n raebitiaki kaua? Ao tao ai arona aei n akea tokina?). E aki kaotia Dante ba teraa ae riki nakon rabataia i muin raebitiana. Ngke a kaeaki iroun Cerberus ao Virgil e a karea wiin te kamea aei ni katenuua nte bokaboka ike e reke birinakoiia man te karinan aei.

Cerberus ma kanana

Te Kaaua n Karinan - "GREED" - tangiran te kaubwai

Aia tabo ake e korakora tangiran te mwane ma te kaubwai, te kan bwaibwai i rouiia n aroiia taan tiakaniia aomata ma boon aia kaako.

Ngke a rinnako nte ka-4 n karinan ao a kaaitibo ma antiaa kaain Room ae Plutus ae antin te kaubwai, ae e katorobubua n neboa Tatan. (Antia beekan ae taromauriia antiia Kristian?). A reita nakonako irarikin te katati teuana ao ngke e taraa naano Dante ao nooriia aomata ba a karabinoabinoa baeki ni "mwane", ae kanga atiibu aika bubura, n kakamtoniia i boni rouiia. E kaongoaki i roun Virgil ba ane ai bon aroia n kakamton ae akea tokina. E reitia n taku ba iteran te baronga ane e kaainaki i rouiia taan makuri n te ekaretia (clergymen) ao te baronga are teuana i rouiia aomata aika a bakimwane ma a raarawa n angaanga ao te ngengetaia i nanoni mauiia iaon te aba. 

A roko n tokin te marawa n aomata aio ao a roko n te kanimaua n karinan.

Plutus ane i eta, ao 'aomata' ma aia baeki ni "mwane"

Te Kanimaua n Karinan - "ANGER"- te unuun, kiibaura, . .

A roko nte karaanga Styx, ae biri mai aon te aba nako kabin moone. Ao e nooria aomata Dante inanon te karaanga. Ma te kaaranga aio kanga te bokaboka ae buroburo. Ao e boo te ikatikitiki i rouiia aomata ba kaean rarikin te karaanga ae e ora. A nakonako irarikin te karaanga nikarokoa a roko n tawa teuana ae uoua taurana aika uura. Ngke e taraa iteran te karaanga Dante ao e manga noora te biikan ae takiakia taurana. E titirakinna Virgil ba teraa taura aikai ao e taku Virgil ba a kiakia taura ba kanikinaea ba iai 'batintia' aika ana nako nako iteran te karaanga. E roko aia booti ae bweena iroun Phlegyas (te character temanna man te Greek mythology - te 'boatman' n te karaanga aio). A toka ao a butinako i buakoiia aomata aika a rourouta atuuia ba ana ikeike raoi. Ngke a roko i nuukan te karaanga ao Dante e nora buroburo aika a otirake nako aon te ran. E tuangaki iroun Virgil ba ane bon ikeikeiia aomata ake a taonaki nako naano, ao ngkana a takarua n tang ao bwanaia e riki n buroburo ake a betirake nako ieta. N itera te karaanga ao a noora te ura ae korakora. E taku Virgil nakon Dante ba teura ane bon te ai ae e ura inanon te taun ke city of Dis. Ao e taku riki ba inanon te taun aio ao e kona n nooraki nikiran ana karinan moone, ngaia are ana rinnako nte taun aio ba tii te kawai ae ana konaa n roko nte karinan are i muina. Ma a aki karinaki irouiia anera aika tia ni baka (taimonio) ake a tei i matan te gate, ba a taku ba e bon maiu Dante, ngaia are a rinnako ao ni kaina te gate i akuiia.

I nuukan te karaanga Styx, ao te kaawa ae uura mai nanona.

I tinaniku ao Dante e tararaku ao e noora teniman fureis (Greek mythology - anti aine aika a riribaiia maane) aika a tatakarua n wewetea Medusa (Greek mythology - te anti aine are irana tainani naaeta). E nagi maaku Dante ba e ataia ba ngkana e taraa matan "Metutia" ao e na riki n atiibu. E nangi maaku Dante ao e nangi oki, ma ea karina naba n rebe te baa ao te anera temanna [ae tabu} e a nooraki n ruo mai ieta. Te anera ae tabu aei e nakon te gate ao e booia n baina ao ea uki naba. E tuangiia taimonio ake a kaina mataroan (gate) te city Dis, ba Dante ma Virgil a mananga man ana kariai te Atua, ao ngkana a totoka rinniia ao ana kataereaki n aron te kamea are Cerberus. A rinnako n te city of Dis ao a roko nte ka-6 n karinan.

Medusa, n kabanean botonainena

Te Kaonoua n Karinan - "HERESY" - kaaitaran te koaua ae bainaki

Aia tabo naake a aki kan ira nanon te koaua teuana ma teuana, ao ake a kairiianako aomata man te 'koaaua' nanon aia tai ni maiu i aon te aba. (Kanga ea kangaanga ngkai - n taai aikai - bukinan temanna ba te heretic ba a bon tatannako koaua nako, ao te aro, ke te religion, ra ae tautaeka ae ena baereia ba e karaoa te makuri n heresy temanna ma temanna - e ngae ngke tao tiaki kaain aia aro?). Ikai ao kona nooria beekan, naake a tataromauriia anti ma boua aika kewe (false idols? - tao iai idols aika koaua? Tao a maiu, a maaka?) ao ake a bon taromauriia Tatan. E taku Dante ba Epicurus, te Greek philosopher temanna ae e katea naba ana tabo n reirei, bon kaain naba te tabo aei bukina ba e reireiniia ana ataei ba akea te maiu imuin te mate - ae nanon ena akea moone! - bon kaitaraan ana kaantaninga Dante ea ''bukinna' ba kaain te ka-6 n karinan aei. E karinna naba ikai King Frederick II mai Sicily. Teuaei bon te embera n Rom nte tai ane are e aki toki n boobuaka ma te Boobe. Bukina ba e irantaangan te Boobe ngaia are ea 'kariniia' aomata ikai ake e ribaiia.

Tuaaia naakai? A kaweneaki inanon te 'rua' ae karaoaki man te baa, ae ea bon kabuebue man te ai ae ea bon uruura i aana n taai nako, ke, a tauraki n te kaibangaki ae ura n te ai, are e kareeaki teina (kam kinaa te kanikina aei?). 

Ngke a reita kawain rinanon te ka-6 n karinan aei ao a roko n te katati (cliff) ae e rietaata e tei imwaaia. A aroka te boi ae kanimumuta, ma e taku Virgil ba e na riai Dante n kataneaia iai. Ao a tekateka naba ikane n motira. E noora te baoki ni mate teuana Dante ae e karaoaki man te atiibu i rarikina ao e taraa te koroboki i tabona are e kaotia ba baokin te Boobe Anastasius I ae temanna te Boobe ae e ribaiia Dante. (Bukina ba e ribaia ngaia are e 'kariina' nte tabo i marenan te ka-6 ao te ka-7 n karinan - e aki kabarabaraa Dante ba bukin teraa ngkai e kaokoroaki nena ma nikiraiia aomata n te ka-6 n karinan). 

A reita kawaiia ao a roko n te ka-7 karinan.

Te rua ae kabuebue, ao baokin te Boobe Anastasius I.

Imwaain rokiia nte ka-7 n karinakn ao Virgil e tuanga Dante ba man te karinan aei ao e na moanna n tamatamarake korakoran kamarakaiia taan bure ake n te ka-7 nakon te ka-9 n karinan.

Te Kaituua n Karinan - "VIOLENCE" - te iowawa

Ngke a toua nanon te ka-7 n karinan ao Dante e titirakina Virgil ba a reke mai iaa kawai aika a toua ngkai. E kabarabaraa Virgil ba nikatoa tai e ruo Iesu  ba ena anaa ake ana "kamaiuaki" ao e na iai moa te ruru, ke te earthquake. Rurun te aba i moone e karika te tabwena iaon tano ao are a karika kawai imarenan tabwena. (Uringnga te ruru, ngke a tiba moanna manangaiia, are i mwaain rokoiia nte moan karinan? - te ruru e kaota manga maten Iesu ike e na ruo nako moone n kairiiarake ake a "koro kantokaiia" nako bwaretaiti - nikatoa tai e kauringaaki maten Iesu ao n ana koaua Dante ba e riai ni manga mate ba ena ruo nako moone n anaaia ake ana kamaiuaki - Iai aaro aika a kakauringngaa n taai nako manga maten Iesu ba bukin aia koaua aei).

 Ao ea kaotia nakon Dante ba iai 3 te ring ke mwakoron te ka-7 n karinan aei:

Te ring mai mataawa 

(manga reitaki)

*e tuai raoi n 'proof-read" ba ngkana e baabane kanoan te rongrongo  aio ao ea tuuakiraoi. Aei kanga te 'draft' moa ae karaoaki, ao e na bon kaotaki ngkana ea baneraoi ao n tia n proof-read. E raba ami taotaonnano. Manga ngkana e taonaki nanom n kan kabanea rongorongon moone aio ao click ikai "The Divine Comedy" by Dante Alighieri.