Kaonoua n Tua
TE KAONOUA N TUA
Taai aikai bon taai n KAIRIRIBAI ao n iowawa. Bo taai ni kabootoa, n kakaaitara ao n mweengabuaka. Aban te aonaaba – ao aomata ake a maeka iai – a bon kakatauraoa aia iango ma aia kaantaninga nakon te TIRITIRI ae taabangaki – ao tao bakaburean te aonaaba. Te aro aei e na bon karika te uruaki n nano nakon maiura n tamnei ao bon tuan te maiu n tamei. Ti bon rootaki iai NGKAI – n te tai ae ko wareware iai ngkai.
Te FBI, ke te Federal Bureau of Investigation, i aon Amerika, n ana Uniform Crimes Report – 1970, e taekinna ba makuri n iowawa n aron te tiritiri, te tautau, te iowawa ba ana tiritiri, kimoaan ana bai temanna, ninian te auti ba ana kimoa, ke te makuri ni kimoa kaa a kakaraoaki ni katoa tebwi ma teuana te tai ni katoa miniti (11 n 1 te miniti) inanon te ririki 1970!
Inanon 10 te ririki imarenan ririki aika 1960 ao 1970, ao makuri n iowawa aika a kakamaaku aika a karaoaki n te aba aio e keerake 176% (te batienti) ma maitiia aomata ae e tii keerake 13%.
E nooraki n te aba aio ba makuri n iowawa a rikirake 13 te tai waekoana nakon bungiakin temanna te aomata: (Itera ni baa 2, 31, ao 65 n te 1970 Uniform Crime Report ao itera ni baa 5 man te 1971 Statistical Abstract of the United States.)
E Taekinaki te Kaonoua n Tua
A tia ni kakeaa te Atua ma Ana Tua aomata. Aomata ngkai a aki kinaa ao a aki MAAKA te Atua ae Maiu ae te Tia Karikibai. A riaon Ana Tua ibukin te tamnei te Atua n akea aia kangangaa. Ao ngkai a nangi moa n kanna waana.
Te ONGOTAEKA nakon Tua ake Tebwina e na bon katoka maiuraoin MOONE ae riki i nanora ba kanga te kaboa inanon maiura ae tia aranna ba “kateira n aomata” ke “civilization” n boong aikai.
Ti a tia n noora te KAKABAIA are e reke man maakan ao karinean te Atua ae Maiu, rinanon te makuri n karinerine nakon Arana ao Nakoana, rinanon katabuan Ana bong ae te Tabati ba ti na kawakina inanon kinaakiNa raoi, ao rinanon karinean tamara ma tinara n nakoaia ae kakawaki n te utu are e bon kaota naba aron Tamara ma Ana tangira nakon Ana karikibai ni kabaneia.
I nanon tuua aikai, ao ti a tia n noora te tangira ao te wanawana ao KAKABAIA. Ao ai arona naba ma te kaonoua n tua.
I buakon te baa ma te itiiti ao KAMAIEIEN te Maunga Tinai, ao banaan te Atua e karebetauaa te kaonoua n tua:
“KO NA TAI KAMATEIA AOMATA” (Te Otinako 20:13, Kiribati Protestant Bible, KPB)
“KO NA AKI TIRIAOMATA” (Te Otinako 20:13, Kiribati Catholic Bible, KCB).
Tao ti na butimaea ba te “tiriaomata” (“murder”) e boni kaan riki rairana man te taeka n Ebera nakon te taeka ae “kamateia aomata” (“kill”). Ba ko konaa ni kamatea ao, ma ko aki tiritiri. Ma e nangi kakawaki ba e na ataaki ba bon tii taekan te tua aio ike a anganaki Iteraera n kawai, ma nakoiia Kristian n boong aikai ao ana maui inanon tamnein ao nanon raoi te Tua aio are E a tia ni karaababaa Iesu Kristo.
Iteraera e Bon ti Ataa Taekan te Tua
N aron moan taekan te tua aio, ao te kamaamate ke te tiritiri ke te kakamarua aika a nanonaki a bon katabuakaki. Uringnga ba inanon naba te “boki ni Berita” are a anganaki Iteraera, ao te Atua e bon tuangiia ba ana kamateia akana a reke n buure aika a rawawata(Te Otinako 21:12-17, KCB). Ao n te boki are Warekaia Iteraera 35:9-34, ao e taekinaki iai ba te tiriaomata ae e ukintaa e na aki warekaki ba te tiritiri.
E ngae ngke te tiriaomata ae e ukintaa (manslaughter) bon te bure ae rawawata – te tia tiriaomata aiio e na katanna n te kaawa teuana ni karokoa te tai are e mate iai te Ibonga ae Rietaata n te kaawa anne.
N aron te katuua n tiriaomata are e bon motikia te Atua ba katuaaia akana a bukinaki n karaoi buure aika a rawawata i aan manewean “taekan” te Tua, ao ai aron naba taian buaka n tiriaomata aika a tuangaki Iteraera i Roun te Atua ba ana karaoi, ma ana aki taraaki ba ai bon te tiritiri, ma kakoroan bukin te Moti ae Mimitong rinanon tabonibai aika aomata. Ti konaa n warekia n te boki are te Te Tua-Kaua (KPB) ba te Atua e tuanga Iteraera ba ana “kamateia ni kamaunaia” baronga ni beekan aika a maeka n aban Kanaan!
Bon TIAKI te buaka ae e baaireaki arona i roun te aomata ke tao te buaka n kaboomui. Bon Ana MOTI te Atua ae M’aaka ae E anga te maiu – ao ti Ngaia naba ae E inaomata n baaireia ba ningai ae e na manga anaaki.
Tao te bai ae e bon riai n ataaki ba n rongrongiia botanaomata aikai ao e oti ba a nangi onrake n te buakaka – ao n aron kateiia teuana are a kabuekiia natiia, ngke a boni maiu, n tiringiia ba aia karea nakon antiia ke atuaia beekan. Aio ngkanne bukina ae e riai are E motikia te Atua ba ana kamaunaaki n te tai anne.
Kam na nooria ba ni katoa tiriaomata ae e taekinaki ikai ae e karaoia te aomata temanna ao e bon karaoia n nakoana are tabonibain te Atua ao boni man Ana kariai te Atua.
Ngkana e boni karaoa ana buaka Iteraera i boni i rouna, ao a boni katuuaekaki ma te aro n tiritiri n aki akaaka. Ma n taai ike a tuangaki i Roun te Atua ba ana nako ni buaka, ao E boni kabonganaia ba tabonibaina aika ana kakoroa bukin ana moti, ao E aki kabonganaa tao te buti n aoraki ke te rongo ba ana kamaunaiia botanaomata.
Ngkana ko iangoa baai ake a kaukaki nakon Iteraea, ao uringnga naba ba Iteraera bon teuana te botanaomata aika a karikaki n te iriko ma te raraa i aon te aonaaba – ao are abanuean te Atua bon te rabata n tamnei. Ngke e kabarabaraa okoron aron kabonganaan Ana Tua i roun Iteraera ao arona irouiia Kristian aika a kairaki n te Tamnei, ao e taku te Abotoro Bauro: “Ba e karika te mate te tua ae e koreaki, ma e karika te maiu te Tamnei” (2 Korinto 3:6, KCB).
Uringnga ba aei naba te koaua are e kateia Iesu Kristo n rekereke ma are e “kariaia” Mote nakoia Iteraera aika tuai n “rairaki” ba a uki ni karaoi: “E kariaia Mote ngke e korea te tua anne i bukimi kioina ba a matoatoa nanomi, ma tiaki arona anne mai MOANA” (kabotaua Mataio 19:8 ma Mareko 10:5).
Bon oin Ana KAANTANINGA te Atua ba te aomata e na aki reireina ba e na tiritiri. E ngae ngke tao e kariaiakaki n tabeua te tai nakoiia Iteraera ake a bon roo nanoia n taai akanne, ao ti na manga bon noora kakamakurin te Atua rinanon natina aika a bungiaki n te tamnei ike E reireiniia taian anua n itangitangiri, te maiu n toro ao te aro n kamanoa te maiu – ma e na AKI urua.
OIN te Maiu
“Ao E taku te Atua: ‘Ti na karaoa te aomata ba katotongara ao ai aekara ba e na tautaeka i aoia . . .‘” (Karikani Baai 1:26, KCB).
E anganaki te aomata maiuna mairoun ana Tia Karikia. E bon aki karekea maiuna i boni rouna. Ao e aki konaa naba n anaiia i boni rouna – ke mai rouiia tabeman. E bon tabu (sacred) te maiu (life) ba bon te bai ae E anganako te Atua.
E boni karikaki te aomata n katootoongan ao aekan te Atua. Mai buakoni baai ni kabane ake a karikaki ao tii te aomata ae iai i rouna te iango (mind) ae aekan are i Roun te Atua. Te Atua e boni TAUTAEKA i aoni baai ni kabaneia. Ma rinanon te iriko ma te raraa ao E karikiia aomata ba bon natina ake n te taina ao ana bukoia n tautaeka. N aron are E taku: “Ba e na tautaeka i aoia . . .”
Te aomata e tangira te ataibai (experience) ba e aonga n karikirakea ANUAN (CHARACTER) te Atua are E tangiria te Atua ba e na karekea i rouna. Te ataibai e tangira te tai (time) ae maan. E ANGA te maiu te Atua ba bukin Ana KAANTANINGA ba E na katauraoa natina riki temanna ba e rin n Abanueana ao n Ana utu n aki toki.
Anganakon te maiu, ma te ikeike, ao te konabai a bane ni bootii baai ni kabane. Bon te bai n tangira are iai ana ataibai iai te aomata.
Anaakin te maiu e katokii baai ni kabane. E nangi iowawa ao n karina aron taobaraan ana kaantaninga (hopes) ma miin (dreams) ma ana iango (plans) te aomata temanna ae e karikaki ba bon katotongan raoi te Tia Karikibai. Bon te makuri n riaboroo ae e karaoia te aomata temanna ngkana e anaa te inaomata ae ana bai te Atua n tii Ngaia are E bon angananako te maiu n te moan tai – ao bon tii Ngaia ae i Rouna te inaomata n manga anaiia (Iobi 1:21-22).
` Ngaia are te tiriaomata n aekana nako bon teuana mai buakon buure aika tebwiina. E bon URUA Ana karikibai te Atua ae M’aaka ae te kabanea n rietaata. Ao n boni etina, e kataaki n kaaitaraaki Ana KAANTANINGA te TIA TAUTAEKANA te unibweeti!
Te Tia Anga te maiu bon te Atua. Ao te aomata ae te iriko ma te raraa bon akea ana bai teutana ba e na kamangaoa Ana bai n tangira te Atua ae te kabanea n kakannato – anaakin maiun temanna!
Kakoroan Bukin te Tua
E roko Iesu Kristo nako aon te aonaaba ba e na “karaababaa” Ana Tua te Atua ao ni karikia ba e na kakannato (Itaia 42:21). E kaota makaa te Tua ake Tebwina Iesu, ao e kaota nanoiia raoi are a rekereke ma te maiu n tamnei ao nanona n maiun te Kristian.
E taku Iesu: “Kam a tia n ongo ba e kangai ngkoa te taeka nakoia ami bakatibu: ‘Ngkana iai ae e tiriaomata ao e na kairaki nakon te kabowi.’ Ao ngai I taku nakoimi: ane e un nakon tarina ao e na kateaki i matan te kabowi. Ane e kangai nakon tarina: ‘Ko baba!’ ao e na kateaki i matan te Kabowi ae rietata. Ane e kangai nakoina: ‘Ko rangirang!’ ao e riai ni kabureaki n te ai ni mone” (Mataio 5:21-22, KCB).
Ikai ao e kaotaki oin rikin te tiriaomata – te kairiribai ao te unuun. E taku Iesu ba ngkana e onrake nanon temanna Ana aomata n te uun, ao te aomata anne e a kairaki nakon te motintaeka. Ngkana e kairaki te aomata n uunina ba e na katorotoroa ao ni taetae n akiakaaka nako raona n aomata, ao te aomata anne e na “kateaki i matan te kauntira” – Ana rekenikai te Atua. Ngkana e maraki nanona ao e mata n kaburiburi te aomata temanna ao e taku nakon raona n aomata temanna, “Ko nanobaba,” ao te aomata anne e na “tarataraia man ain moone.”
Aio aron kabonganaakin te kaonoua n tua i Roun Iesu n nakoim ao n nakoiu! Ngkana ti karinna te kairiribai ao te unuun inanora, ao are ti bon karinna bon “tamnein” te tiriaomata!
Te makuri e rimuin te iango. Ti na iango moa, ao muina ti karaoia! Tamnein Kristo e kairiira ao tiaki ba ti na tii taraa aron ara makuri, ma ti na taraa naba aron ara iango ao anuara!
N te itera teuana, ao te Berita ae Boou (New Covenant) bon Ana makuri te Atua ba E na korea Ana TUA inanora, ao n ara iango (Ebera 8:10).
E taku te Atua rinanon Bauro: “Ngkami aika kam tatangiraki, tai baina te karekekai, ma katuka te karekekai i main unin te Atua. Ba e kangai te Uea i nanon te Koroboki: ‘Bon au bai te karekekai, boni ngai ae N na karekea boon te makuri “ (Roma 12:19, KCB).
E aki konaa te aomata ni karaoa ana karekekai ma te iango ae raoiroi ao ae e itiaki nakoiia ni kabane aika ana rootaki mai iai. Ti te Atua n TII NGAIA ae iai i Rouna te wanawana ao te m’aaka ao te “kariai” ba E na kabooa muin makuri n iowawa nakoiia ake taan iowawa – are E na tiringiia ngkana e riai. “Au bai te irantānga ni kareke kai” (I-Rom 12:19, KPB). Te Kristian ni koaua e riai n ataia ba te Atua e boni MAIU – ao Ana tararua ao Ana irantaanga a boni maiu naba.
Te Anua are Ko Riai ni Karikirakea
Teraa ngkanne arom nakoiia aiam? “Ngkana e kan amarake te tia ribaiko ao ko na kamarakea; ao ngkana tao e kan moi, ao kamoia ” (I-Rom 12:20-21, KPB).
E bon tangira te nano matoa ba ko na buoka ao n toro i rouia raom n aomata are tao e a bon tia n karaoa te makuri n iowawa nakoim! Bon te wanawana ae e reke man te Tamnei are e na kaotia nakoim ba bon raom n aomata teuanne, are e karikaki n katootoongan te Atua, ao tao e tibanako moa n te tai anne man iango ao makuri aika a raraoi.
Man nanona n aomata are e boni kan “kabooa muin te iowawa nakoina” i roun te tia ribaia, ao te Kristian ni koaua e na riai n REIREI man ana taeka n reirei te Abotoro Bauro are e bon anganaki i Roun Kristo: “Ti riai ni kekeiaki naba ni buokia akana a mamara, ma n uringnga ana taeka te Uea ae Iesu, are e kangai boni Ngaia:’E katekeraoi riki te agaga nakon te anganaki“ (Makuri 20:35, KCB).
Te Atua bon te TIA ANGA baai ni kabane aika raraaoi ma bai n tangira (Iakobo 1:17). E a tia n anganiira maiura, korakorara, ara konabai – baai ni kabane ake i roura ao ake ti tangiria n karekea a boni bane n roko mai Rouna! I bukin tangiran te kan maiu n aki toki ba natin te Atua, ao te aomata e riai n reireina ba e na ANGAANGA – e na riki n toro - e na tangira. Boni aio te REIREI i bukin te maiu.
Kabarabaraan raoi te kabanea n anua ae rietaata i buakoia anua nako – Te TANGIRA n Kristian – ae e bon taekinaki n ana ka-13 n mwakoro te boki ae (Moan) Korinto. Uarekia. Kamatebaia.
Te nano n kan iowawa ao n tiritiri bon KAAITARAAN te anua aio are e tangiria te Atua ba e na reke i rouiia Natina nako.
Bon noora moa ana kamataata te Abotoro Bauro i aon aei: “Ti ataia ngaira . . . ba akea te maiu ae e aki toki iroun te tia tiriaomata” (1 Ioane 3:14-15, KCB).
Te aro n maiu n akea te tangira e boni teimatoa inanoni maiura ngaira aomata are e boni kairiira nako te kairiribai. Ao te kairiribai e kairiira nakon te TIRIAOMATA. E taku te Atua ba tamnein te kairiribai bon te tiritiri!
Ao te nano (tamnei) n tiritiri bon tiaki te bai ae e na kabebeteaki taraana. Taokitan te kaburoro ao taokitan te iango a tia ni kakoaua ba aomata aika iai i rouia te anua ni kani kaboo (compete) ao te nano ni kan iowawa ao te nano n kairiribai ana bon ituaki rabataia n te AORAKI - ao e na iai naba “MINON” aia kaburoro ngkana a aki ibita anuaia aikai! Ao n angin te tai ao anua aikai ana bon kairiia aomata akanne ba ana TIRINGA raoiia n aomata.
Te Tiritiri ae Korakora n Mwengan te Kristian?
N rekereke ma taian nano n aron te iango-buaka (lust) ao te kairiribai ao te mataai, ao e reireiniia te Atua ni kaangai, “Kam na aki tangira aonteaba ma bain aonteaba. Ngkana iai ae e tangira aonteaba, ao akea tangiran te Tama irouna. Ba bai nako aika bain aonteaba, aika kaibabarun te rabata, te matai ni kanibaibai, ao te kainikatonga ni bain te miaiu aei, a aki nako mairoun te Tama, ma e nako mai aonteaba“ (1 Ioane 2: 15-16, KCB).
E bon koaua ba bon akea riki te katootoo i bukin te aomata ae e butimaea ao ni karikirakea ana IANGO-BUAKA, ao te IOWAWA n airon te Kristian ae e tekateka ao n matakuakina – n te aoa teuana nakon te aoa riki teuana – te ieka ae e taonako n makuri n ‘baitingako’, ni kinano, ni iowawa ao ni tiritiri are e tekatekaakinna n matakuakinna rinanon ana baoki n birim (video, TV) ke n te auti n tamnei (theater).
E taku Iesu: “Ane e tara te aine temanna ba e na taanna, ao e a tia ni wenenibure ma ngaia i nanona“ (Mataio 5:28, KCB).
Ao ai arona naba ma te kairiribai ao te iowawa ao te tiriaomata! Ngkana ko matakuakinii makuri aikai n te bong teuana ma te bong teuana ao ko iangoi makuri aikai i nanom, ao kona bon reke n te BURE – te bure n tamnei – man karaoan taian makuri akanne n am iango ao i nanom!
E a boo te tai are ko na KAUREI MATAM!
E a boo aia tai I-Kristian ao aaba n Kristian ba ana katoka kanoaakin aia iango ma nanoiia n te kamaira, te iowawa ao te tiriaomata!
Uruakin Taian Tua I Bukin Te Tamnei
Nakon rababan ara taratara are ti aki nooria, ao maiura n ara tabo aika a kakaokoro e boni kairaki n te aro n kabotoa (competition), te mataai (greed) ao te nano ae tii ngkoe moa (selfishness). Ao taekana teuana – n akea te wii-makiikii – e boni kateaki te aekan maiu anne i aon te tamnei n TIRIAOMATA!
Ko bon tuai n iangoia n aron aei, ke kanga?
Bon te koaua aio, ao e a boo am tai n otinako mai “Baburon” ae boou aei (Te Kaotiotio 18:4) i mwaain rokon te Atua ae M’aaka ba E nangi KATUAA! (PUNISH!).
E na bon aki tau ikai korean rongorongon taian aeka n makuri nako n tiriaomata aika a kakaraoaki n aaba aika a bubura. Ma ti riai n ataa nanon te kaonoua n tua, ao n ONGO iai!
N tabeua kambana aika a “kataia” n kateimatoa raoiroin aia tieweti nakoiia aomata, ao e boni taneai i rouiia ba ana aki noora te urubai nakon rabataia aomata man tabeua aia kaako aika a kaboanakoa nakoiia, moaraariki taian amarake aika a kawarerekeaki aia makuri i bukin karikirakean marurungin maiura. Te tia karaobai (manufacture) ao te tia katanoata (advertiser) a boni kamatuui mataia man baai ike – n angin te tai – a bon ATAIA tiaintiti ba e na boni iai te kangaanga nakoiia aomata ngkana e aki toki ni kabonganaaki baai akanne n taai nako.
“Bon kanoan te uaaki n bitiniti,” ana taku temwaangina.
Ma e taku te Atua ba ara moan “bitiniti” ae te kabanea ni kakawaki bon te ONGO nakon Ana Tua are te tua n tangira!
E bon nooraki n taai rimoa ao n taai naba aikai ba tabeua bitiniti a boni kamakuriia aia taan makuri n taabo n makuri, ao n kabonganai bai n makuri ao ni kamakuria aia tia makuri n te tai ae nangi maan are a bon ATAIA taian ouna (owner) n te kambana ba e na iai mai buakoiia ana taan makuri aika ana bua mauiia, are a bon anganaki i Roun te Atua, man muin aia makuri ba e na maiti riki aia mane! Akana a taku ba te aekan tiriaomata aio e boni “riai” ana boni kautaki ma te tounako n Ana tai n motikitaeka te Atua!
Ao n taai aikai ao taan makuri (employees) a katea aia botaki n makuri aika a ataaki n araia ae te labour unions. Ao n aron are e nonoraki i aban tinaniku ao union aikai a bon kakaraoi makuri n tiriaomata ba e aongan rawata riki aia mane ike a tangiria ma n aron are e kabarabaraa te Atua ba te “mane ae kamaira.” Nakoiia akana a wareware ao a oota, ti na kauataoa ana taeka Iesu are e kangai: “Ane iai taningana, ke oongo.”
Itera Riki Tabeua Ake Ko Konaa n Reke Iai
E bubua ma bubua n abara aika a kakaokora aika a bon tia n anai mauia i boni rouia. Ma aei naba, e boni riaon te kaonoua n tua! Bon te Atua ae E anga te maiu – ao akea te aomata ae e inaomata n anaa te maiu ae e anga te Atua, ao bon te aomata naba are aongkoa boni mauina are i rouna. Ba te aomata are e bon anaa maiuna e bon kaotia ba e rawa ni kakoroa bukin te kaantaninga are e karikaki iai nako aon te aonaaba – ao man ana makuri aei ao e a kabuaakakaa ao ni KABUREA te Tia Karikibai n te aro ae nangi rawaawata.
Te iango n taai aikai are ko na kakukureiko moa “ngkoe” (pleasing “self”) e bon kairiira nakon aaro nako n tiriaomata. E nga ma nga ataeinainen te aonaaba (ao i aon Kiribati naba), aika a kakaraoa te makuri teuana ae nangi bure i matan te Atua are a bon aki ataa rawaawatana. I bukin tangiran aki katabeaiia (evade resposibility) ke ni kan karabaa maamaaia (cover up shame), ao a bon kukurei n anaa maiun te ataei are i nanon biritoiia! Bon te makuri ae e ataaki ba te abortion, ke “kabakaan te teei” – ma bon te makuri n TIRIAOMATA i matan te Atua ae M’aaka ae e anga mauiia ataei aika uarereke akanne!
Ao te “tiritiri n nanoanga” (mercy kiling or euthanasia) ae anaakin maiun te aomata ae e nangi kainano man aorakina bon aia katei beekan rimoa. E boutokoa aia makuri taokita ba ana konaa n “tiringnga” te aoraki ae akea bain katokan aorakina ke e nangi rootaki n te maraki ae kakaiaki.
Ti na kaokia riki: Aomata aika a boutokoa uaaki n tiritiri ae e aanaki n te “nanoanga” a bon tia ni katinanikuaa te Atua man aia uaaki nibane! A taku ba e boni AKI KOAUA te Atua. A maningnga ba te Atua e bon ANGA te maiu – ao are bon tii Ngaia ae inaomata n manga anaia. Ao i rarikin anne ao aomata aikai a bon aki ataia ba M’AAKANA ae mimitong e boni konaa n katokii aoraki n aekakiia nako – e ngae tao iai naba n te tai anne aia aanga ni buobooki botaki n tiainti i bukin bai n katoki aoraki.
Te Atua e boni aki angan te aomata ae akea uarena, ae e konaa ni mate rabatana, ba e na anaa maiun te aomata temanna riki ao n aana i aan te “tiritiraomata n tangira”, ke te “mercy killing.” Naake a kakaraoa te uaaki aio ana boni kateaki n tain te motikitaeka ba ana kaeka bureia n TIRIAOMATA!
Iai naba te aekan tiriaomata teuana ae e kabongana te newe (tongue) ba ana bai ni kamamate. Aia uaaki temwaangina ni kabuakaka, ni baingarea, n wii-n-antia te aomata temanna are e na konaa n rootaki te aomata anne are e konaa n riki aorakin rabatana ma kabuanibai ana iango – ao n korakorana e na konaa ni mate ke e na bakabureia (commit suicide).
E kabarabaraa anuaia aekan aomata aikai te Abotoro Bauro ni kaangai: “A koro aroia n te babakanikawai n aekana nako, n te buakaka, n te mataai, n te iowawa, n te bakantang, n te tiriaomata, n te kauntaeka, n te kamane, n te ribuaka ao bon taan winanti . . .” (Roma 1:29-30, KCB). E taku riki Bauro ba ana babaire te Atua i bukiia aekan aomata aikai “ba a riai ni mate” (kibu 32).
Akana a kabuakakaia ke ni bainingareia raoia n aomata are e a reke te kangaanga ma te mwengabuaka nakoia ana REKE N TE BURE n tiriaomata n te aro n tamnei – ao tao bon te makuri n tiriaomata ngkana a bon iiranako nanoia ni kairiribai anne!
“A mena te mate ma te maiu ni m’akan te newe; Ao akana tangiria ao a na kana uāna” (Taeka n Rabakau 18:21, KPB).
Aia Bure Aomata ae te Kabanea ni Bubura
Ao aia bure aomata ae e rooti aaba nako bon ana kataere te buaka. Mirion ma mirion aomata aika a karikaki n katotongan te Atua a tia n bane n tiringaki n te aro n akiakaaka rinanon taian buaka aika, n angin te tai, a aki koro bukin aia kaantaninga are a moanna iai manangaia ba ana buaka!
Tamnein ana Tua te Atua ae e karaababaa Iesu Kristo e bon kaaitarai nikabane aaro ni buaka n aekaia nako ake a konaa n iangoia aomata! E ngae n anne ao bootaki n aaro ao kauntuun tautaeka a boni kakoauaa ba bon AKEA UAAN te buaka.
Imwaain rebetauan te Ka-2 n Buaka n te Aonaaba ao e taku ana taeka te Boobe Pius XII: “Baai nikabane a reke man te rau (peace); akea uaan te bai ae e na reke man te buaka (war).”
E taku ana taeka temanna te tia kairiiri n te aba ao n ana taanga ni buaka Amerika ae e a tia ni mate, ae General Douglas MacArthur: “Man moan te tai ao aomata a bon kakaea te rau . . . te itaubai n taanga ni buaka (military alliances), tibatibakin te korakora (balances of power), botaki n te aonaaba (leagues of nations), a bane n aki kakoroa bukin aei (failed), are akea riki aia aanga ma tii te kawai nakon te buaka ae e ibita kateia ma aroaroia. Ana urubai te buaka ae korakora ae e roota te aba ma te aomata e bon kamaunaa te anga ni kakaean te rau aei. Tia bon tia n anganaki ara kabane n anga. Ngkana ti aki kakaea riki te anga teuana i bukin karekean te rau ao tao e nangi roko Amekaton (Armageddon) i matan ara mataroa. Oin te kangaanga raoi e bon rekereke ma te ARO ao kabouan maiura n tamnei, ao katamaroaan anuara ma kateira are ana kaain itaubai ma rikiraken taian rabakau aika boou, taian taarena, te wanawana ao katei aika a tia n rikirake man uoua te ngaa te ririki n nako. Boni maiura n tamnei ae ti tangiria ba e na kamaiua maiura n rabata.”
E ataia General MacArthur ba ara kangaanga are ti aitara ma ngaia e bon rekereke ma te maiu n tamnei – bon te kangaanga n Kristian are e tangiraki ataakin raoi te Atua ae maiu! E reitia n taku ba e tangiraki naba ba e na iai “katamaroan anuan te aomata.”
Bon te tia kairiirii ae te kabanea n tonu raoi bon Iesu Kristo. Bon te Tia Taetae ngaia i bukin ana tautaeka te Atua. E taku Kristo: “Kam a tia n ongo ba e kangai ngkoa te taeka: ‘Ko na tangira raom ao ko na riba am kairiribai.’ Ao ngai I taku nakoimi: tangiria ami kairiribai, ao tataro i bukia akana bainikiriningkami . . .“ (Mataio 5:43-44, KCB)
Te buaka e bon AKI katoka aia kangaanga nako aomata ke n uota te rau. Ma, e tii kabwebwerakea riki taiani buaka. “Kaoka am kabaang nakoni nnena, ba a na bane ni mate n te kabaang akana a baina te kabaang“ (Mataio 26:52, KCB).
E nangi korakora riki anaakin te maiu imwaain taina ni mate. E korakora riki te maiu n kamaraki, e korakora riki taian auti ma mweenga aika a urubeke, e korakora riki te tai ao te bai aika banebuaka man muin ana makuri te buaka nakon aia kakumekume riki tabeua aomata!
Ana Reirei Te B’aibara
E roko nako aon te aonaaba aio Iesu Kristo ba ana tia uarongorongo ana tautaeka ke abanuean te Atua. E aki karekerekea ma te makuri ni borotiki n te aonaaba ke n taian buaka. Ngke e motikakitaekana i roun Birato, ao E taku: “Tiaki mai aon te aba aei nakoau n uea. Ngke arona ba uean aonteaba aei ngai, ao a na boni buaka au aomata ba N na aki kabureaki nakoia I-Iutaia. Ma tiaki uean aonteaba aei ngai“ (Ioane 18:36, KCB).
N aron are e atia ni taekinaki, bon tii te ATUA ngkai e anga te maiu ao bon tii Ngaia ae iai inaomatana n manga anaiia. Ngaia are bon tii te Atua ae iai inaomatana n waakina te buaka! Ma, n aron are e a tia n reireiniira Iesu, E aki tangiria te Atua, ke akea Ana kaantaninga te Atua ba aomata a na nako ni buaka i bukina ke n arana n taai aikai.
E taku Iesu ba Ana toro ana buaka NGKE ARONA ba abanueana bon man te aonaaba aio. Ma e bon AKI. Ao taian buaka aika a karaoaki irouia ao ibukiia tautaeka n te aonaaaba aio a bon karaoiia n akea kubaia nakon te tautaeka ae rietaata ao Ana Tua n Kairiirii te Atua ae M’aaka are a bon bane n reke te kariai mairouNa.
E taku te Abotoro Bauro nakoiia Kristian n te kaawa ae Korinto: “Ti boni mena i aonteaba, ma ti aki buaka i bukin te nano n aonteaba“ (II Korinto 10:3, KCB).
Rinanon te Abotoro Iakobo, ao te Atua e kaotia ba te buaka e riki man te nano teuana are bon kaaitaraan are e tangiria ana toro ba e na reke i rouia. “A riki mai ia taiani buaka ma taiani itabarara i buakomi? A riki man ami kaibabaru, aika a tabe n un i nanon rabatami. Kam kanibaibai ao a aki reke ami bai, ao ngkanne kam tiritiri. Kam mataai ma akea ami bai ae e kona n reke, ao ngkanne kam un ao kam buaka. A aki reke ami bai kioina ba kam aki bubuti “ (Iakobo 4:1-2, KCB).
Akean te ONIMAKI ae Koaua
A boni aki KAKOAUAA aomata ba te Atua e konaa n anganiia – i bukiia ao i bukin te aba – taiani kaubwai ake a tangiria ma ni kainanoi. Ngaia are a taku ba ana bon riai n kabotoa ao n uneakina ao ni BUAKA ba ana reke i rouiia baai aikanne.
Ao ngkana a niniaki, ao botanaomata ma aaba a bon RAWA naba n onimakina te Atua ba E na kamauiia n aron are ngke E kamauiia Iteraera n te Marawa ae Uraaura (Te Otinako 14). N boong aikai ao ti bane n uaitera ao n mangaongao n ara koaua n te aro, n te borotiki ao i bukin tangiran abara. Ai aakea Moote n taai aikai ae tao e na konaa n tuangiira: “E na buaka Iawe i bukimi, ao ngkami, akea te bai ae kam na karaoia” (Te Otinako 14:14, KCB).
N te koaua ni koaua, ao bon akea te botanaomata n te aonaaba aio – n ikotaki ma Buritan ao Amerika – aika a boni ATAIA ma ni ONIMAKINA te Atua ae Maiu ba E na konaa ni kamanoiia man te buaka!
E ngae n anne, ao e nangi aki kangaanga kabanean BIRION MA BIRION te taara i bukin kamanoara. Mirion ma mirion aomata aika a tia ni mate, n ikowaki, n toaraa ke ni uruaki mauiia. Ao mirion ma mirion ataeinimaane aika a tia n reireinaki ba ana bane aroiia n tiritiri – n tiriaomata!
E nangi kakoauaaki ba teuana uaan te makuri ni buaka ba e kabwebwerakea irouiia botanaomata te nano n iowawa ao n TIRIAOMATA. N teuana te roro (generation), ao kaain Amerika a reireinaki ba ana ribaiia kaain Buritan n tain te buaka ni kan inaomata (Revolution war). I muina, a manga reireinaki ba ana ribaiia kaain Meiiko ao kaain Tibein (i bukin tangiran tauan kaubwain aaba aika a boou). Ao muina riki a manga reireinaki ba ana ribaiia kaain Tiaman ma kaain Tiabaan (buakan te aonaaba)! Ao ngkai, ao taian Kristian a reireinaki ba ana kaoka ke ana kaboamuin aia kairiribai, aia iowawa ao nanoia n TIRIAOMATA Kominiti.
Marowaka e nangi maiti te iowawa, te wewene-ni-bure, ao te urubeke n te mweenga i muin taian buaka nako! Ma are te kabane ni korakora ni bai ae e bwebwerake man taiani buaka bon te nano n tiriaomata! Ao te nano n riaboro anne e boni maiu ao n iangoa rikirakena inanon ara aonaaba aio n boong aikai!
Ana Tautaeka te Atua E Na Katokii Buaka
E roko Iesu Kristo ao E tataekina te rongorongo ae raoiroi i bukin Ana tautaeka te Atua. E aanaki te tautaeka anne n Tuua ake Tebwiina – Ana Tua te Atua i bukin te maiu n tamnei.
E karababaa te Tua anne Iesu ao E kaota rekerekena ma ao bonganana i bukin te maiu n tamnei. E reirei n taekina ba ngkana ti ribaa tarira, ao ti na reke n te bure n tamnei n tiriaomata. E reireiniira Iesu ba ti na riai n ONGOTAEKA nakon Ana tua te Atua ao ni katauraoira nakon abanueana ae e na roko rinanon kaukan nanora nakon Ana Tua te Atua – Anuana – ba e na mena i nanora.
Ngkana e roko Ana tautaeka te Atua nako aon te aonaaba n taai aika a na roko ae i mwaaira ngkai, ao e na riki Ana TUA ba anuaia ni maiu botanaomata ni kabane (Mika 4:1-20). Ao n te tai anne ao bon tii te Atua ae e na buakani aaba aika a kaaitara i nanon te eti.
Ao kaain te aonaaba n te tai anne? “A na aki tabeka te kabāng te botanaomata teuana n eka nako te botanaomata teuana, ao a na aki manga reirei’a te buaka” (te kibu 3, KPB).
Te buaka e rekereke ma te reirei n kairiribai ao te tiritiri! E na toki kamatoaakiia ataeinimaane ba a na REIAKINNA te katei are e boni kaaitara ma Ana Tua te Atua are te tua n tangira!
E taku ana taeka te Beretitenti ngkoa i Amerika ae Eisenhower: “Ana kariaria te aomata i bukin te rau i aon te aonaaba e aki tuku i nanoni baiia taanga ni buaka aika uoua, ma inanon te iango teuana. Te iango anne bon karaoan bukin te KAIRI N TE TUA (RULE OF LAW) ba te anga i bukin taoboraan taian itabararaa i marenaia aaba aika a kakaokoro.” Tao e ataia ke aki, ma te Beretitenti aio e boni kaotia ba bon tii Ana tautaeka te Atua are e aanaki n Ana Tua ae e na tii konaa n katoka aia kangaanga aomata ma botanaomata!
Ma e ngae n anne, ao Kristian ni koaua a riai ni makuria ao n tataroakina abanuean te Atua ae rau, ao ti riai n ataia ba te nano n bubuaka bon te nano n TIRIAOMATA – ao are ti na kararoaira mai iai.
Iesu Kristo ao te Buaka
N boni etina ao Iesu Kristo e boni ribai taiani nano n tiriaomata n aekaia nako. E ribaa te buaka – ao n te bong teuana ao E na boni katoka te uaaki aio n aki manga riki!
E ribai naba taian makuri n kan iowawa ao te mataai ao te kairiribai. E taekinii taeka n reirei i aon kakawakin te aomata ao katabuakin maiun te aomata – “Ae e karikaki ba katotongan te Atua.”
Ao Taman Iesu Kristo, te Atua ae M’aaka ae e tautaekana te unibweeti man Ana kaintokanuea i karawa, te Atua are n tain te roo, te iowawa ao te kakaaitara, E taetae n banaana ae kanga reben te baa: “Ko na tai tiriaomata.”
Te Kaitiua n Tua
88888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888