1.  ANTAI ao TERAA te Atua?

E rairaki te kabarabara aio man ana mwakoro teuana te boki ae 'Mystery of the Ages' ae e koreaki i roun H.W. Armstrong, 1985. Iai tabeua kamataata n aron katootoo aika kaineti ma maiura i Kiribati ao references man booki ao Báibara n Kiribati are kam na boni kinai - aikanne bon au karinrin iaan te iango are ena matataa riki nakoiia taan wareware n Kiribati. Ao bon akea n au kaantaninga ba Nna ibita nanon taiani kabarabara nte boki aio. Tekeraoi te wareware.  Ngkana ko kan warekia nte taetae n I-Matang, n aron are e bon koreaki HWArmstrong, ao nakon te link aio: 

https://www.hwalibrary.com/cgi-bin/get/hwa.cgi?action=getbook&InfoID=1325950907&SearchWhat=KeyWord&SearchFor=mystery%20of%20the%20ages%20-%20chapter%201&NoShow=&page=&return=search 

 I aon Inria (India) ao te man-te-kao (cow) bon te man ae tabu (holy) nakoiia kaain te aba. Katoa bong ao a bon inaomata maan-kao aikai n rerebu inanon kaawa n kakaea kanaia. A konaa maan-kao aikai n toua nako kawaia ae tao irabwii te kiromiita abwakina imarenan  taian auti ni maeka ke ni makuri. Ao ngkana e a tairiki ao a bon kaoka kawaia n okira aia tabo ni matu, ke, n okira ana auti te aomata are ana man ngaiia. Ao ai arona aei ni katoa bong. A bon aki konaa ni bua kao aikai ibukoia mirion ma mirion aomata are kaain te kaawa. Ngkana e a roko te tairiki ao a bon okira oin katikuiia: e bon aki konaa n bure aia auti, ke ni bua kawaia nakon aia tabo.

Man aia mwakuri man-kao aikai ao tao ti na uringnga te kibu are n ana boki Itaia ae kangai,

 “Taiani karawa, kam na ongora, ao ngkoe te aonaaba katanimaia taningam:  bwa E taekinna Iehova, I karikirakeia natiu ao I kaikawaia, ao a tia n kaaitaraai. Te kao e ata te aomata are ana man ngaia, ao te aati e ata naba nena n amwarake: ma a aki ataai Iteraera, e aki muuti Au botanaomata. Te botanaomata aika kakaraoa te bure, aika a taonaki n te buakaka, ae bwebwerake mai iai roro aika taan iowawa, ataei aika babanikawai: a tia n kitana Iehova . . . . . a rairaki nako ni manga kerikaaki” (Itaia 1:2-4, Kiribati Protestant Bible, KPB.).

Aei are e bon taekinaki ibukin Iteraera, te botanaomata are e bon kaotia nakoiia te Atua, i nanon kakai ao miterio. Te botanaomata riki ae ngaa ae e kinaa riki te Atua – bwa ANTAI ao TERAA te Atua?

E ngae n anne, ao botanaomata ake tabeua (other nations) bon aomata (human beings) n aroiia kaain Iteraera. E nangi kakawaki bwa man moanakin ara kaongoraa aio ao e riai n ataaki bwa te Atua e bon weteia aomata aikai (botanaomata ake tabeua) naba bwa oin natina. A mwaiti aomata a taku, “E bon aki taraa ni koaua te Atua nakoiu.” Te Atua e bon raba nanona (God is a great mystery) nakoiia.  Ma, tamaia are bon oin tamaia (human father) e bon aki raba nanona nakoia. E bon taraa ni koaua (seem real) nakoiia.

 E aera e aki taraa ni koaua te Atua?  

    E bon kaotia te Atua nakoira i nanon te B’aibara, ngkana ti kan kaotaira, ao ti na bon nooria bwa e boni koaua.

Nakoia aomatan te Embwaea n Rom (Roman Empire), ao te Atua e karinna n ana iango (inspire) te abotoro Bauro bwa e na korea aio:

“E kaotaki mai karawa, ba e un te Atua n aia bure aomata ni bane, ao n aroia nako aika a bubuaka, a tuka te koaua n aia makuri aika bubuaka. E boni matata irouia taekan te Atua ae e kona n ataki, ba e kaotia te Atua nakoia. Iai aron te Atua aika a aki noraki, ba makana ae akea tokina ao arona n Atua. Ma a kona n nori baikanne aomata ni wanawanaia, i muini karikan aonaba. Ba a noraki ni baike e karaoi te Atua. Ma ngaia ae a boni bukinaki n te bure. A bon ata te Atua, ao a aki anganna te nebonebo ma te katituaraoi ae e riai n anganaki; ma e bua te wanawana mai nanoia, ao a riki n ro aia iango ba a maninganako. A baka ni wanawana, ao a riki ni baba (Roma 1:18-22, Kiribati Catholic Bible, KCB).

Birion ma birion aomata aika a maiu ngkai i aon te aonaaba a bon aki tii aki ataa (ignorant) te rongorongo ae kakawaki (important knowledge) – ANTAI ao TERAA te Atua (WHO and WHAT is God) – ma a taraaki bwa a bon rawa n kan ataia! A bon kariaia bwa ana aki ataa (willingly in ignorance) te bwai are e nangi kakawaki n maiun te aomata!

E kamiimii – ma e KOAUA!

E aera ngkai a kariaia botanaomata bwa ana aki kan ataa aron te reitaki ae nangi kakawaki aio? Ti teuana kaekaana! A tia ni mamanaaki botanaomata ni kabaneia (Kaotioti 12:9, KCB). Ao ngkana e koaua bwa e mamanaaki te aonaaba ao e riai ni kakoauaaki bwa iai te bwakuaku ae te TIA MAMANAIA aomata (super DECEIVER!).Ti na taetae iaon aei rimwi.

E aki koaua te Atua nakoiia kaain rimoa

      Atam, te moan aomata, ngke e anaa uaan te kai are kaota te raoiroi ma te buakaka, ao ikai are e a moanna naba n aki butimaea (rejecting) te Atua (God) ae te Tia Karikibwai (as Creator). .

    Ti na bon kakoauaa bwa te Atua e bon meemena irarikin Atam ao E bon kakaotia nakoina ao n angaanganna taian wanawana ma ataibwai tabeua.

E ngae n anne, ao Atam e a bon tia ni korea baina (cut himself off) mairoun te Atua.  Ma ti konaa ni kakoauaa bwa taeka n reirei ake e anganaki Atam iroun te Atua a bon tauaki iroun te karo ao manga i roun te nati (father to son) inanon rooro ma rooro (for many generations).Iesu e katokaa aran Abera, ana kauoman n nati Atam, bwa “Abera te kororaoi”(righteous Abel). E karaoa te bwai ae e eti ngke e anga te man te tiibu bwa te karea. Imwiina riki, ao Enoka e “nakonako ma te Atua” (Enoch “walked with God”). E taetae te Atua (spoke) nakon Noa ao e tuanga (instructed him) aron kabaakin te aake (ark).

Imwiin te Ieka ao iai rongorongo ni kawai (history) ae taekinna (imply) bwa Teem (Shem), natin Noa temanna, bon iai ataakin te Atua irouna. Ma e a kakoauaaki bwa inanon rooro ma rooro imwiin te ieka ao ataakin (knowledge) te Atua e a moanna ni betanaki (distorted).

Nimrota (Karikani Baai 10:8, Kiribati Catholic Bible, KCB) ae kanoan Noa, e bon karikia bwa kanga te atua ngaia. Ao inanon rooro ma rooro imwiin Nimrota ao ataakin te Atua (knowledge of God) e a bon kuri ni mauna nako (faded almost completely). Aaba aika a beekan a bon karaoa atuaiia aika a bon mwaiti, aika boua aika kaaraki (idols) man te atiibu, te kai, te bokaboka ae mwau ao bwaai riki tabeua. Angin boua aika kaaraki aikai a bon tia ni kuneaki irouia taan kakae rongorongo man te keniken (archaeologists) ao a kawakinaki inanon auti n umwa-ni bong (museums). N aron ae taekina te abotoro ae Bauro, a taromauriia te bwai aika a karikaki, ao a aki taromauriia te Tia Karikibwai (worshipped creation rather than the Creator) (Roma 1:25, Kiribati Catholic Bible, KCB).

Aia Iango Kaain te Moan Tienture (1 – 99 A.D.)

Inanon te Nu-Tetemanti ao ti nooria bwa iai aki ataakin (ignorance of any knowledge) te Atua irouiia kaain te tai anne. Taan reirei (scholars) n taai akekei bon taan rabakau man te aba ae Kuriiti (Greece). Tabeman irouia a bon kaaitiboo ma te abotoro Bauro n te kaawa ae Atenti (Athens).

“E kaekaki naba irouia tan reirei temangina ake Ebikurio (Epicureans) ao Titoiko (Stoicks). A taku tabeman mai buakoia: “Tera nanon ana taeka te tia kabararia aei?” A kangai tabeman: “Kanga te tia taekinia atua ianena!” A kanganne kioina ngke e tabe Bauro n taekina Iesu ma te mangauti (resurrection). Ma ngaia are a kaira Bauro nako matan te Kabowi ae te Ariobako, ao a taku nakoina: “Ti kan ataia ba tera te reirei ae bou ae ko tataekinna.

                “E tei Bauro i matan te kabowi, . .ao e taetae ni kangai: “Ngkami I-Atenti (men of Athens), I noria ba e bati te nano n taromauri iroumi n aromi nako. Ngke I nakonako I nanon ami kawa ma n neweabai ami kateitei aika a tabu (objects of worship), ao I nora naba te baonikarea teuana ae e makoro iai te taeka ae e kangai: ’Nakon te atua ae e aki ataki’. Ane kam taromauria anne n aki ataia, ao I a nakomai ni kaota taekana nakoimi. Iai te Atua are e karika aonaba ma kanoana nako. Boni ngaia Ueani karawa ma aonaba, ao e aki maeka n uma aika karaoaki irouia aomata . . . e aki kainanoa te bai teuana . . . e angania aomata te maiu, te ikeke ao bai ni kabane. Boni ngaia are e karikiia botanaomata ni kabaneia mairoun te aomata ae ti temanna, ba a aongan maeka i aonaba . . . ti riki irouna, . . . ti maiu . . . ti kakamakuri irouna . . . “ (Makuri 17:18-19, 22-26, 28, KCB).

    Taan rabakau (scholars) mai Atenti, n te moan tienture, a bon aki ataa te Atua.

                Ao ai teraa aia koaua ara taan rabakau n taai aikai? N ara iango n aomata ao ti mwiokoia raora n aomata aika beeba, aika mwatita, aika taokita, bwa ana ataia bwa ANTAI ao TERAA te Atua. Ma, e boni koaua bwa a ataa aei naakai?

             Ti bon konaa n taekinna, bwa taian kabanea ni wanawana n aomata a riai n ataia bwa ANTAI ao TERAA te ATUA! Tao kona titirakiniia 100 tia reirei man kuura n reirei aika rietaata aika a kakaokoro, “Ko kakoauaa te Atua?” Tao teniman ke aman aika ana taku, “I bon kakoauaa bwa iai te Atua.” Ma a aki konaa n tuangko bwa ANTAI ke TERAA TE ATUA!A aki konaa n tuangko bwa e kangaara aron te Atua bwa e aki koaua te Atua irouia. Tao ti na kaangai bwa te Atua bon te bwai ae raba nanona (mystery) nakoia. Tao ena iai naba ibuakoia aika ana taku bwa a bon aki ataia raoi bwa bon iai te Atua.

Reirei n taai aikai (modern education) bon taabo n kamatenano (memory instillation). Man te Kinta (pre-school) nakon kuura aika a rietaata ao a bon karinaki taian koaua aika a tia ni karaoaki (ready made concepts), aia iango tabemwaang (ideologies), ao te rengan (mixture) ni koaua (facts) ma taian kario (fables) inanoia ara ataei, ara roronrikirake ao ara rorobuakanataei. Ataei aika reirei n reirein abara a bon karinannaki (graded) nakon aron butimaean (acceptance), kamatenanoan (memorize), ao mani konaa n atongngii (recite) ke ni koreia n tain te ukouke (tests) bwaai aika a tia n reireinaki – tao te reirei ae koaua ke ae kaairua.

Reirei n taai aikaii (modern education) a bon tia n kabutaa i aon te aonaaba butimaean te kario (fable) ae e kabwarabwaraa aron rikira aomata mai irouia maan (evolution). ‘Evolution’bon aia koaua naake a aki kan ataa te koaua (agnostic) ao naake a aki kakoauaa te Atua (atheist) ni kataia ni kabwarabwaraa (explain) rikin (existence) te kariki bwai (creation) n akea (without) te Tia Karikibwai (the Creator). Te kario aio e kaakeaa te Atua man rongorongon te kariki bwai. A kamatakiia aomata man te kamiimii ae raba nanona (mystery) aio, ngke a kakeaa te Atua.

A taraa riki ni koaua bwaai ake iai rabataia

Te karikibwai (creation) e bon rabata (material), e nooraki (seen), ngaia e bon taraaki bwa e koaua. Aron ana waaki te reirei (education system) e booboto i aon bwaai aika rabata (material). Ana reirei te tiainti (science) e bon kakeaa ke n aki kakoauaa bwaai aika aki nooraki (the invisible) ao a aki kakoauaa bwa iai anti aika a maiu (existence of spirit beings).

Ma ara kaangaanga (problems) nikabaneia ao te buakaka (evils) i aon te aonaaba aio a bon rekereke ma te maiu n tamnei (spiritual innature).

E taekinaki aio n te Boki ae I-Rom 1:28 ae kaangai, “…. a rawa n kariaia ataakin te Atua irouia.” E warereke ke bon akea te reirei ibukin te Atua, ao n reirein te kinta (pre-school) ao a reiakinaki ataei aika warereke aikai kawaia nakon te ataibwai (APPROACH to knowledge) ae e kateitei i aon te evolution.

Tao e na bon kamiimii bwa ngaia ara taan rabakau a aki ataia bwa ANTAI ao TERAA te Atua? A bon tii kakoauaa are a tia ni kamatebwaia.

I aon Tiaina (China) ao e a kaaniia uoua te birion (2-billion) ana mwaiti n aomata – e bon kaniia teuana te kaamwakoro (¼) mwaitiia kaain te aonaaba. N te tai imwaain Iesu ao Tiaina e bon taua te aro ae Confucianism ae e iorooro mwaitina ma kaain te Taoism. Imwiina ao e manga roko te aro ae Buddhism mai Inria (India), n rimwiiaki ma Christianity. Ma n ririki aikai ao e a riki bwa Kominiti Tiaina (Communist China) ao e a riki bwa te botanaomata ae a aki kakoauaa bwa iai te Atua (atheists).

Aia taan kairiiri Tiaina a bon moamoa-aomata, a nangi ataa te katei n aomata, ma ataakin bwa ANTAI ao TERAA te Atua e bon raroanako man aia iango.

Inria (India) bon te kauoua n mwaiti ana botanaomata. Ma teraa ataakin bwa ANTAI ao TERAA te Atua irouiia? BON AKEA!

Rutia (Russia) bon te katenua n aba n mwaiti ana botanaomata. Bon Kiritian ngkoa ma ngkai a bon aki kan kakoauaa bwa iai te Atua (atheism).

A aki kabuaakakaaki naakai ke tao ti na bairea taekaia. Te Atua naba e bon aki bairea taekaia ngkai bwa E bon tangiriia ao are e na bon weteiia nakon te kamaiuaki n taina are E a tia ni baireia. Ma n te tai moa aei ao a bon tuai n ataia bwa ANTAI ke TERAA te Atua.

         N aban Aikobita (Egypt) ngkoa ao a taromauriia anti n aron Isis ao Osiris. Kaain Kuriiti (Greek) iai antiia naba n aron Jupiter, Hermes, Dionysus, Apollo, Diana ao a mwaiti riki. I aon Kiribati ao iai naba antiia n aron Nareau, Nei Tutuabene. I aon aaba nako bon iai antiia are a tataromauriia ao ni bubutia buokaia mai irouiia.  Ma a bon bane n aki ataaia bwa ANTAI ao TERAA te Atua.

E aera a bon rawa n kan ataia?

N te Boki ae Rom ao e taekinaki bwa aomata n te tai anne bon akea kan ataakin bwaai aika rekereke ma te Atua ae Maiu. Ibukin teraa? E taekinaki riki n I-Rom 8:7, Kiribati Protestant Bible, KPB, bwa anakaantaningnga (natural mind) te aomata e bon ririba te Atua.” E aki nanonaki ikai bwa tii naake a aki kakoauaa te Atua a bane n riiribaa te Atua, ma bon aomata nikabaneia aika iai ribaakin te Atua, ae raba, irouiia. Anne bukina ae ngkana e taekinaki te Atua inanon ara marooroo ao kanga ti mwengabuaka iai, ke tao ti maamaa iai ao ti kataia n ibita te marooroo i aon te Atua nakon te bwai riki teuana. Ti bon bane n aki ataia (we do not realize), ma iai te nano inanora n kan kaitaraa (hostile attitude) te Atua. Bukin aei are ti aki kan ongoongo marooroo i aon te Atua. Aio bukina ae e oti n anuara (pyschological), are ti kan katuaa te marooroo i aon aei. Angiia aomata (average person) a bon aki ataia ae iai ribaakin te Atua irouiia. N aron ae ti bon aki kaataningaia ao ti tangiria bwa te Atua e na aki karinna inanon ara waaki nako (keep out of our business) – ma n te tai are tia rootaki n te kangaanga ao tia waekoa n tang nakon te Atua bwa E na buokiira.

            Bwaai aika tamnei (spiritual things) – bwaai aika aki nooraki (invisible things) – bon bwaai aika a raba nanoia (mystery) nakoira. Akea ataakin bwaai aikai iroura, e ngae ngke a boni iai (they exist), ma bukina bwa ti aki noorii. A boni nangi raba nanoiia nakoira ngaia are ti bon aki kakoauai bwa iai.

          Boni iai bukin aki kan ataakin te Atua iroura. Ao e tuangiira te B’aibara bwa uoua bukina: 1) akea ataakin teraa ae riki (occurred) i mwaain te kariki bwai (prehistorically), ao 2) akea ataakin ana babaire te Atua imwiin karaoan te moan bure iroun Atam.

          Bwaai aikai, ao RIKIN (CAUSE) waaki n riaboro (evils) aika taotira i aon te aonaaba, a bon taekinaki iroun te Atua ae Mwaakan ana Boki ae Tabu ae te B’aibara. E na kamatataaki aei inanon waakira nako.

Ma, teraa moa ae kaotia te B’aibara ibukin ANTAI ao TERAA te Atua? Bon tii inanon te B’aibara ae e bon kaotia te Atua nakoira. Ma angiia aomata a bon aki kakoauaa te Atua – ke,ana taeka te Atua!

E bon kakaaitiboo te Atua ma Atam ao Nei Ewa, taian moan aomata, n tain aia marooroo nako. Ao e bon anga ana kariai te Atua nakonTatan bwa e na kawariia. Tatan e kamwanea (tricked) Atam rinanon buuna. Ara moan bakatibu (Atam ma Nei Ewa) a bon kakoauaa Tatan ngke e tuangiia, “Kam na bon aki mate,” imwiin are a tia n tuangaki iroun te Atua, “Ko na boni mate” ngkana a kanna uwaan te kai are tabu.

           Ngke e taetae Iesu Kristo i aon te aba 4,000 te ririki imwiina, ao tii 120 aomata aika a kakoauaa te rongorongo (Mwakuri 1:15, Kiribati Catholic Bible, KCB), e ngae ngke a tataekinna te rongrongo ae raoiroi, mai iroun te Atua, nakoiia botanaomata aika a nga ma nga (multiple thousands) mwaitiia.

       Moriwaka, bon akea ibuakon aaro aika amwaiti (religions, sects, denominations), ma tii ana Ekaretia te Atua are e warereke ae kateaki iroun Iesu Kristo, n te ririki A.D. 31, ma kaaina naake tebubua-ma-uangaun (120), aika a kakoauaa te Atua, are nanona bwa nikiraia aaro a bon aki kakoauaa teraa ae e taekinna te Atua inanon ana TAEKA (B’aibara). Ana Taeka te Atua e bon kamatataa bwa ANTAI ao TERAA te Atua. Ma iai bukina ngkai a rawa n kan ataia aomata. E na kamatataaki aei inanon waakira nako.

          Bwa, ANTAI ao TERAA, ngkanne, te Atua? E kangaara n kaotia (reveal himself) nakoira? E a bon tia n taekinaki ikai ana taeka te abotoro Bauro nakoiia taan wanawana (intellectuals) n te aba ae Atenti (Athens) bwa te Atua bon te Tia Karikabwai (Creator), are iangoa tamnein (designed), karika rabatan (formed), katea tamnein rabatan (shaped) ao ni karika (created) te AOMATA.

          Ao e taku te Atua nakoia naake a nanououa (agnostic): “E taku Iehova, Kam na uota mai taekan aromi . . . . . Kaoti bukin nako ami taeka aika kakoauaia. Ke uoti mai mani kaoti nakoira b’āi aika ana roko (what is coming): kam na tuangira baike rimoa (the past), ba baika ra, ba ti aongan iangoi ma n atai mwiia; ao kaoti naba baika na roko (future). Kam na tuangira baika na roko rimwi, ba ti aonga n ataingkami ba anti (gods); eng, kam na karaoa ae raoiroi ke tao ae buakaka, ba ti aonga ni kuba, ma n uaia n taraia.” Ao e kamoamoa te Atua nakon te tia aki onimaki (atheist) “Noria, bon akea bongami, ao akea naba manenan ami makuri” (Itaia 41: 21-24, Kiribati Proteatant Bible,KPB). Kiibu aika i eta a bon kaota korakoran (power) te Atua [ma tiaki teraa (what) te Atua], bwa e aongan reke kakoauaakina iroun te tia wareware.

Te Atua, e karika te unibweeti

Te Atua e bon KARIKII BWAAI NIKABANE – bwaai nikabane inanon te unibweeti (universe) ae nangi raababa – itoi, taian karaeketii (galaxies), te aonaaba aio, te aomata ao bwaai nikabane n te aonaaba.

       Anne kabwaraan TERAA te Atua – teraa ae E kakaraoia. E KAKARIKIBAI! (CREATES!) E katei tamnei (designs), E karikii rabata (forms) ao E katei tamnein rabata (shapes). E anga te MAIU! Bon Ngaia teTia ANGNGAANGA (GIVER). Ao ana tua (his law) – anuan maiuna (way of life) – bon te anua n ANGNGAANGA (GIVING), tiaki te anua n ANANAIA (GETTING) are bon anuan te aonaaba aei.

        Ma e kanga aron raoi te Atua? ANTAI te Atua? E rawata taian iango i aon aei. Tabemwaang a taku bwa te Atua bon te anua ae raoiroi (good intentions) are e mena inanon temanna ma temanna. Tabemwaangina a taku bwa te Atua bon te boua-ae-kaaraki (idol) ae e karaoaki man te koora ke te tirewa, te atibu ke te kai. A taku kaain Iteraera ngkoa bwa te Atua bon, ke kanga, aron tein te man te bun-ni-kao (calf) ae koora.

          A mwaiti aomata aika a taku bwa te Atua bon tii temanna ae te kabanea ni mwaaka. A taku tabemwaangina bwa te Atua bon te tamnei (spirit). Ma te koaua are e nangi butanako i aon te aonaaba bon te iango are te Atua bon Teniman n Temanna (Trinity): Te Tama (Father), Te Nati (Son) aoTe Tamnei ae Tabu [Raoiroi] (Holy Spirit) are e aranaki naba bwa te “Ghost”.Te taeka ae Trinity bon akea n te B’aibara ao akea naba taeka n reirei inanon te B’aibara i aon aei. Ti na maroroo i aon aei rimwi.

Te Atua imwaain rikin bwaai.

Ngkana ti titirakinaki bwa te tabo raa n te B’aibara ae e konaa n reke iai moan rongrongon te Atua, ao tao ara kaeka bon, “E na reke iaa riki, ma n moan kibun te B’aibara ae Karikani Baai 1:1.” E eti?

         E bure!

      Moan rongorongon te Atua imwaain karikan te bwai teuana ao are e kaotaki bwa ANTAI ao TERAA te Atua e bon reke n te Nu-Tetemanti: n te boki ae Ioane 1:1.

      “I maini karikani bai, ao boni iai teTaeka. E memena te Taeka iroun te Atua. Ao bon te Atua te Taeka. E memena iroun te Atua i main tai nako. A tia ni karikaki bai ni kabane irouna. Akea te bai teuana ae e a tia ni karikaki n aki karikaki irouna. E mena irouna te maiu. Ao te maiu anne bon otaia aomata” (Ioane 1:1-4, Kiribati Catholic Bible, KCB). Ao rairana teuana: “Ngke a tuai ni karikaki b’āi, ao bon iai te Rokou, ao e memena te Rokou iroun te Atua, ao bon te Atua te Rokou. E memena Teuarei iroun te Atua ngke a tuai ni karikaki b’āi. A bane ni karikaki b’āi i Rouna; ao ngke tao akea Ngaia, ao e aki karikaki te b’āi teuana ae karikaki. E mena te maiu i Rouna; ao otaia aomata te maiu arei” (Ioane 1:1-4, Kiribati Protestant Bible, KPB). Nooria:.Iai te aki booraoi, imarenan kiibu akana uoua man ara B"aibara n I-Kiribati ake uoua, i aon te tai are a karikaki iai bwaai ni kabaneia. Angiia B'aibara n I-Matang a tii taekinna bwa "a bane ni karikaki b'ai i Rouna".

    Ti na reitia.

     “Te Taeka/Rokou” ae kabonganaaki ikai e bon rairaki man te taetae n Kuriiti (Greek) ae “logos”, ae nanona “te tia taetae,” “te taeka” ke “te iango ae taekinaki.” E bon kabonganaaki bwa aran te Aomata (Personage) temanna. Ma teraa ke antai te‘Logos’ aio? Bon noora kabwarabwaraana n te kibu 14:

    “Ao e riki n iriko te Rokou, ao E maeka i buakora (ao ti nora mimitongina, are kānga mimitongin ana rikitemanna te Tama) ae on n te akoi ma te koaua.”(Ioane 1:14, KPB).

    Ngke e bungiaki te Rokou/Taeka bwa Iesu Kristo, ao bon te iriko (flesh) ao te raraa (blood), iai rabatana (materialistic) ao e konaa n nooraki (seen), n tauaki (touched) ao n namakinaki (felt). Ma teraa Ngaia? Ngke te Atua – ngke te Rokou Ngaia? Aio e bon kaekaaki n Ioane 4:24, KPB, “Bon te Tamnei te Atua,” ao te tamnei e aki nooraki. Ti ata tein ao tamnein rabatana ngke e riki bwa te aomata ae Iesu. Ma teraana aron tein ao tamnein rabatana ngke te Taeka/Rokou ngaia? E na kabwarabwaraaki rimwi aio.

Te ‘Taeka’ ngkanne, bon te Aomata (Personage) are e karikaki bwa te iriko – ae natinaki (begotten) iroun te Atua, are e riki bwa Tamana. Ma, n te tai are Ioane 1:1, ao te ‘Taeka’ e bon tuai n riki bwa Natin te Atua. Ma e kanakoa (divested) tamneina ae mimitongina bwa e na bungiaki bwa te aomata. E karikaki bwa Natin te Atua, man ana ‘kariki’ (sired) te Atua ao e bungiaki iroun te kiibono ae Nei Maria.

Ikai are e a kaotaki uoman (2) ‘Aomata’ (Personages). Temanna bon te Atua. Ao raon te Atua n te tai are imwaain bwaai nikabane (prehistoric time) bon temanna naba te ‘Aomata’ (another Personage) – are e natinaki (begotten) ao imwiina e bungiaki (born) bwa Iesu Kristo. Ma, ‘Aomata’ (Personages) aika uoman aikai bon tamnei, aika a aki konaa n nooraki (invisible) n mataia aomata ma ti ngkana a bon kaotiia (supernaturally manifested). E ngae n anne ma te tai are e taekinaki n Ioane 1:1 ao Iesu e tuai n riki bwa Natin te Atua, ao te Atua e tuai n riki bwa Taman Iesu.

Antai Merekitereka?

Imwaain rikina bwa Iesu ao iai riki rongorongona ae taekinaki n te boki ae Ebera n te mwakoro 7. E taekinaki ikai teuare Merekitereka, are uean Ierutarem ngkoa n ana tai Aberaam, ao are e taekinaki bwa bon ana ibongo/berebitero te Atua are te Moan Rietaata. E a kaman iai (existed from eternity) teuae Merekitereka – “akea tamana ma tinana, ao akea naba ana kateiriki, are akea moan ana bong, ao akea naba tokin maiuna, ma e karaoaki bwa katotongan Natin te Atua, e memena bwa te ibonga n aki toki” (kibu 3, Kiribati Protestant Bible, KPB). 

    Taekana n ara B’aibara are teuana e kaangai, “akea taekan tamana ma tinana ke ana bakatibu, ao akea naba taekani bungiakina ma matena, ma e kaboutauaki ma Natin te Atua, ao ai bon te berebitero ngaia n aki toki” (Ebera 7:3, Kiribati Catholic Bible, KCB)..

B’aibara ni Kiribati ake uoua a kabonganai taeka aika ‘katotongan’ (copy) ao ‘kaboutauaaki’ (comparison) ngke a karekerekea Merekitereka ma Iesu. Ma angin B’aibara n  I-Matang a kabonganaa te taeka ae “like”“made like unto the Son of God” (KJV) – are rairana ae te kabanea ni tamaroa bon te taeka ae ‘kanga bon’- kanga bon Natin te Atua.

Ngkai e a mataataa bwa Merekitereka “kanga bon Natin te Atua,” ao “te ibonga/berebitero ngaia n aki toki”, ao Iesu Kristo bon ngaia ngkai (now) te Ibonga/Berebitero ae Rietaata, ao nanona bwa Merekitereka ao Iesu bon tii temanna n Aomata.

           Iesu bon “akea tamana ma tinana, ao akea naba ana bakatibu (n ana tai Aberaam), ao akea taekani bungiakina ma matena.” Te Atua e a kaman iai (existed eternally), ngaia ma te Taeka. Iesu, ngke “te Taeka” ngkoa ao bon te ‘Tamnei’ ae e aki kona ni mate (immortal being) are e a kaman iai – bon akea te tai are akea ngaia – akea moan ana bong (no beginning of days)..N te tai anne, ao ngaia “kanga bon” (like) Natin te Atuama e bon tuai riki bwa Natin te Atua. Ma, bon ngaia naba te Atua, irarikin te Atua.

          Kiibu aikai a kaotia bwa te Taeka, mai moana – imwaain karikani BWAAI nikabaneia – e memena iroun te Atua, ao bon te Atua naba ngaia. Ni kangaara?

       Te kabotau: Iai te aomata ae arana John. Ao John e mena irarikin te aomata temanna ae Smith, ao John e konaa naba n aranaki bwa Smith bwa John bon natin Smith, ao Smith bon aran te utu.

          Iai teutana kaairuaan ara kabotau aio ma Ioane 1:1 bwa n te tai aio ao te Taeka e bon tuai n riki bwa Natin te Atua. Ma e bon mena irarikin te Atua, ao bon te Atua naba ngaia. A bon tuai n riki bwa te Tama ao te Nati – ma bon Ngaiia ABANUEAN TE ATUA (the GOD KINGDOM) ni kauoman!

         Te utu (family) anne e bon kaainaki, ngkai, iroun te Atua te Tama ao Iesu Kristo are Natina, ao aomata aika A TIA N NATINAKI (BEGOTTEN) IROUN TE ATUA (Rom 8: 14; 1 Ioane 3:2, KCB), aika kaain ana Ekaretia te Atua ngkai i aon te aonaaba. A natinaki (begotten) ma a tuai ni bungiaki (spiritual birth) nakon te utu anne.

    Te bwai ae te UTU – ana UTU te ATUA – e nangi kakawaki, ao e na kamatataaki raoi rimwii.

Imwaain rikin te bwai teuana, ao iai uoman “’Aomata’ aika rabatanaki n te Tamnei” (Spirit Beings), aika a aki konaa ni mate (immortal), aika a KAMAN IAI (ALWAYS EXISTED).

E kangaara n riki Kristo bwa te Tia Karikibwai?

Ti na okira ara titiraki, “ANTAI ao TERAA te Atua?” Imwaain rikin te bwai teuana ao iai te Atua ao te Taeka, aika tamnei (composed of spirit), tiaki bwaai (matter) ake iai rabataia, aika a bon maiu (real). Uoman (2) “Aomata” – tiaki teniman (not 3). Ao man te kibu 3 n Ioane mwakoro 1, ao bwaai ni kabane (te unibweeti ma kanoana nako) a karikaki iroun te Taeka.

     Ti na oota riki n aei ngkana ti taraa Ebeto 3:9.

    N ara B’aibara n I-Kiribati ni kauoua (Boretetanti, KPB / Katorika, KCB) ao e kangai taekaia, “. . . . te Atua ae karikii baai ni kabane.” Ma n te taetae n Greek are e moan koreaki iai te Nu-Tetemanti ao e kangai taekana n te taetae n I-Matang, “God, who created all things by Jesus Christ”, ao rairana n I-Kiribati: “ te Atua, ae kariki bwaai ni kabane iroun Iesu Kristo (Rairana man te B’ai bara n Greek, BYZ, ao B’aibara n I-Matang n aron NKJ, KJV, HNV, GNV).

      Reitana n te boki ae te Taramo e kangai, “E taetae, ao a riki bai.” N te boki ae Taian Areru ao e kangai taekana, “Ba E taetae, ao a riki naba b’ai.” Antai ae taetae? Bon Kristo are te TAEKA! E kaotaki ikai bwa a riki bwaai mai roun Iesu Kristo!

    “Te Atua, ae kariki bwaai ni kabane iroun Iesu Kristo,” n aron ae mwakoro n tabeua B’aibara. E na kangaa n reke aei?

       Ti na kataia ni kabwarabwaraa ikai. I aon Amerika ngkoa ao iai te tia karao ka (car) ae arana Henry Ford. Bon ngaia are e moan kabaa te ka ae te Ford. Ma, n ana tabo ni mwakuri ao irabubua (100+) ana taan mwakuri aika a mwakuriia katean te ka aio. E aranaki teuaei Mr. Ford bwa ngaia ae e karaoa te ka ae te Ford. Ma e bon karikaki te ka aio i rouia ana taan mwakuri, are a kabonganaa bawan (power) te iti (electricity) ao mitiin (machines).

        Ao ai aron naba te Atua te Tama te Tia Kariki Bwai. Bwa e ”kariki bwaai ni kabane iroun Iesu Kristo.” E taetae Iesu ao a riki bwaai. Ma te Atua ngaia are e tuanga Kristo te bwai ae e na karaoia (Ioane 8:28-29, KCB). E taetae Iesu, kanga te tia mwakuri, ao te Tamnei ae Tabu (Holy Spirit) bon te BAWA (POWER) ae ongo (responds), ao e karaoa (and does) are e taekina Iesu.

         Ngaia are ti warekia naba n te boki ae Korote 1:12-17, “Kam na kukurei ni katituaraoa te Tama . . . e kairira nakon Uean Natina . . .boni katotongan te Atua . . .ba a bane bai ni karikaki irouna, i karawa ao i aon te aba, . . baika a noraki ma aika a aki noraki, Uea, Tautaeka, Maka ma Korakora. A bane ni karikaki irouna ao i bukina. Boni iai ngaia i maini bai ni kabane, ao a bane bai n teimatoa irouna” (kiibu 12-13;15-17, KCB).

        E teretere n kiibu akana i eta bwa imwaain rikin bwaai nikabane ao bon iai uoman “Aomata” (Personages) – te Atua ao te Taeka - aika a kaain ni maiu (co-existed) ao AKEA RIKI.

         Akea te kateniman ae taekinaki – akea te Anti (Ghost). Te Atua ngkanne bon tii uoman? Te koaua are teTrinity e bon katoka mwaitin te Atua nakon tii teniman. Ma te Atua bon akea tokin mwaitina. E aki toki n tataekinna ana kaantaninga te Atua bwa e na kabatiaa mwaitina (reproduce himself) rinanoia aomata, nakon tao birion ma birion mwaitiia. Ao te iango are bon ti teniman te Atua e bon mamanaiia aomata nikabane, bwa a na aki riki bwa natin te Atua.

       Te Atua ngkanne bon tiaki ti uoman, ke teniman, n aron te iango are “Temanna n Teniman” (Trinity). Ti nooria bwa ngaia ana kaantaninga te Atua bwa e na kabatiaa mwaitina (reproduce himself) i rouia aomata. Te Atua ao te Taeka nikauoman bon TAMNEI (SPIRIT), ao a kakamwanganaa (project) Tamneiia (Holy Spirit) man te tabo teuana nakon te tabo teuana. Ti na kabwarabwaraa. Man am taratara (eyesight) ao ko kona n noora iteran te ruu (across te room), ao n noora taai (sun) ao itoi (stars) aika iraua okiokin buburaiia nakon ara taai (our sun), ma a raroa nako riki. Ma, inanon am taratara ao ko bon aki konaa ni karaoa (cannot act) te bwai teuana nakon te bwai anne ko taraia (te bwai n iteran te ruu, taai ke itoi). Ao n aron aei, te Atua e konaa ni kakibaa (project) Tamneina (Holy Spirit) nakon te tabo are e tangiria n aki tabe ma raroana (distance), ao rinanon Tamneina aei ao e konaa n karaoa (can act) te bwai teuana nakon te bwai are e taraia ke n ibitia (change) nakon are e taku. Ngaia are e taekinaki bwa te Atua e mena n taabo ni bane (omnipresent).

       Tao maanra (how long) aia tai n iango (thought), n karekea tamnein (plan), ao ni katei tamnei (design), imwaain karikan te bwai teuana?

     Bwaai aika rabata – te aonaaba aio, itoi, nangin karawa (nebulae), karaekitii (galaxies) – bon tiaki bwaai aika a moan karikaki. A karikiia moa anera (created angels) imwaain (before) karikan bwaai aika iai rabataia (matter).

       E taekinna aron ana kariki bwai Te Atua n ana boki Iobi mwakoro 38. E taekinaki bwa, ngke e karikaki te aonaaba, ao anera nikabaneiia a anene ni kimwareirei (kibu 7, Kiribati Catholic Bible, KCB).  A bon kaman iai anera imwaain karikan te aonaaba.

          N Karikani Baai 1:1 ao e taekinaki karikan te aonaaba ma karawa iroun te Atua. Te rairairi (translation) n I-Matang man te ‘Authorised Version’ ao te taeka ae “karawa” – tingkura (singular) – e kabonganaaki. Ma are e moan koreaki n te taetae n Ebera are e koroboki iai Mote, ao are e tauaki inanon rairairi (translations) riki tabeua, e koreaki n bururare (plural) – taian karawa – ae nanona bwa kanoan te unibweeti ao te aonaaba bon tii teuana te tai are a karikaki iai. E kateretereaki raoi aei n Karikani Baai 2:4, KCB: “Ai ngaia naba anne aroni karikani [taiani] karawa (heavens - bururare) ma te aonaaba ngke a karikaki, n te bong are e karika [taiani] karawa (heavens) ma te aonaaba te Uea ae te Atua (Lord God).”

        Ma, te taeka ae te bong (day) are e kabonganaaki e konaa n aki nanonaki iai te bong ae 24 te aoa (24 hours) ma e nanonaki kanoan te tai teuana ma teuana (general period of time). E konaa n reke bwa nga ma nga, ke miron ma mirion te ririki n nako. A bon kamaekaaki anera i aon te aonaaba imwaaia aomata. Bukina ngkai bon anti (spirits) anera aika a aki konaa ni mate, ao a maeka i aon te aonaaba nga ma nga ke mirion ma mirion te ririki imwaaia aomata. Tao iraua te ririki, e aki kaotia te Atua. Te aonaaba, man te moan, bon aia tabo ni maeka anera. Ma, e manga taku Iuta (Jude) kibuna 6, bwa iai “. . . anera ake a aki kawakina kakanatoia, ma a kitana aia tabo ni maeka.”

Teraa aron taraakin te Atua?

Ti na nooria riki bwa ANTAI ao TERAA te Atua.

         Te Atua bon te Tamnei (Ioane 4:24). E aera ngkai kanga e aki koaua te Atua nakoiia tabemwaang? Bukina bwa te Atua ao te Taeka bon TAMNEI, e aki matoatoa rabataia (matter) - tiaki te iriko (flesh) ma te raraa – n aroia aomata. E aki nonoraki te Atua n mataia aomata (I-Korote 1:15, Kiribati Protestant Bible, KPB) ngaia are e aki taraa ni koaua. Ngkana e na taraa ni koaua nakon te aomata ao ana iango (mind) te aomata ao e na tangiria bwa e na konaa ni katea tamnein (visualize) te bwai ae iai tamnein ao aron tein rabatana (definite form and shape). Ma e ngae ngke e tamnei rabatana (composed of spirit) ao tiaki te iriko ma te rii ae matoatoa (matter), te Atua bon iai tein tamnein rabatana (have definite form and shape).

                Teraa ngkane tein tamnein rabatan te Atua?

                N Karikani Baai 1:26, “E taku te Atua: Ti na karaoa te aomata ba katotongara ao ai aekara.”

    Te titiraki: “Teraa ngkanne tein tamnein rabatan te Atua?”

                Ao kaekaana e reke n Karikani Baai 1:26,Kiribati Catholic Bible, KCB, “E taku te Atua: Ti na karaoa te aomata ba katotongara ao ai aekara.” Ti ata tein rabatan te aomata. Ao anne naba aron tein rabatan te Atua.

                N mwakoron nako te B’aibara, ao e nooraki bwa te Atua bon iai ubuna (face), iai matana (eyes), iai bairina (nose), iai wiina (mouth) ao taningana (ears). Iai iran (hair) atuuna. E kaotaki naba bwa iai baina (arms) ao rangana (legs).Ao iai naba tabonibaina (fingers). Akea manin aon te aba, te moa, te manikiba, te ika, ke te man riki teuana ae iai baina n aron bain te aomata. Tao e ngae ngke iai riki te man ae ti ataia ae iai ana iango (mind), ma ngkana akea baina ma tabonibaina n aron te aomata ao e aki konaa ni karao bwai n aron te aomata.

                Te Atua iai rangana, taboniwaena ao rabatana, Iai ana iango. Maan (animals) iai aia kaburoro (brains), ma akea bawan aia iango (mind power) n aiaron te aomata.

Ngkana ko ataa taraakin te aomata, ao ko a ataa naba tein ao tamnein te Atua, bwa e karika te aomata n katotongana ao n aekana te Atua.

                Temanna ana reirei Iesu ae titirakina Iesu bwa e kangaara taraakin te Atua te Tama. E kaeka Iesu: “Ai maanra au tai n mena i buakomi, ao ko aki ataai naba Biribo? Are e a tia n norai, ao e a tia n nora naba te Tama . .” (Ioane 14:9, KCB). Iesu e bon katotonga te Tama. Iesu bon “Te Atua i Buakora” (Mataio 1:23, KCB). Tiaki iroura, ma i buakora! E bon natinaki (begotten) ao e manga bungiaki (born) Iesu bwa natin te Atua.

                Ao teraana aron tein tamnein rabatan Iesu? Bon aron naba tein tamnein rabatan te aomata, bwa bon ngaia naba Natin te aomata. E bon katotoonga tarakiia raona n I-Iutaia n taai akekei are ana kairiribai (enemies) a kabooa (bribed) Iuta (Judas) bwa e na koteia (point out) nakoiia ao ni kaotia (identify) bwa e ngaa Iesu i buakoiia baronga n aomata (crowd).

                Bon ti taboo taraakin te Atua ao tarakin te aomata. Ti ataia bwa e rabata n tamnei (spirit) ao tiaka te bwai ae matoatoa (not matter) n aron te aomata. Te tamnei e bon aki konaa n nooraki n matan te aomata, ma tii ngkana e bon kaotia (manifest itself) n korakorana.

                Ao ngkana a kaotii rabataia ao ti na bon konaa n noora te Atua ao Iesu i karawa ma ubuia (face), ae aron ubuiia aomata, aika kanga otan taai n kabanean korakorana (sun at full strength). Mataia (eyes) kanga uran te ai (flames of fire), rangaia (legs) kanga buraati aika kaokaoaki (burnished brass) ao iraia (hair) a mainaina n ai aron te tinoo (white as snow) (Te Kaotioti 1:14-16, Kiribati Protestant Bible, KPB).

 

Te Atua ma kateina

Ao are te kabanea ni kakawaki bon teraa aron anuan te Atua – KATEINA! Ko aki konaa n kinaa te Atua ngkana ko aki ataa KATEINA!

                Katein te Atua te Tama ao Kristo te Nati e bon tabu n te aro n tamnei (spiritual holiness), bwa a kakaraoa te eti (righteousness) ao te kabanea n tamaroa (absolute perfection).

                Te katei anne e konaa n kabwaraaki n teuana te taeka ae te TANGIRA (LOVE),ae kabwarabwaraaki bwa kanga  bwaronakon (outflowing) te tangira n motinnano (loving concern). Bon te aro n angngaanga (giving), n toro (serving), n buobooki (helping),  tibwatibwa (sharing), ao tiaki te aro n ANAANAI (GETTING).

                Bon te katei ae akea (devoid) iai  mataaiakinakin ana bwai temanna (coveting), te iango-buaka (lust) ao te ngenge (greed), te kamoamoa (vanity) ao tangiram i bon iroum (selfishness), te kabotoa (competition), te kaunrakeaki (strive), te bakantang (jealousy), te iowawa (violence) ao te urubwai (destruction), te mataai (envy) ao te bakantang (jealousy), te aki kukurei n taian babaire (resentment) ao te buakaka-n-nano (bitterness).

                Katein te Atua bon kawain te rau (peace), te moti-raoi (justice), te NANOANGA (MERCY),te KUKUREI (HAPPINESS) ao te KIMWAREIREI (JOY) nakoiia ao naake a karikiia.

    Ara titiraki n ae nako e kaangai taekana: “Te Taeka ao te Atua a kaain ni maiu. Teraa ae a kaakaraoia?A kangaara ni maiu – teraa katein maiuiia”?

                Ti na kaeka ni kaangai: A bon maiuakina kateiia are bon te tamaroa – te katei are e bwaro nako (out flowing) mai irouiia te TANGIRA. Ngke e babititoaki (babtized) Iesu, ao e taku te Atua te Tama, “Natiu ae Ko tangiraki Ngkoe” (Ruka 3:22, Kiribati Protestant Bible, KPB). E tangira te Taeka te Atua. Ao te Taeka e tangira naba te Atua – e ongotaeka ma nanona nikabane iroun te Atua.

                A aki konaa n kaain nakonako ngkana e aki booraoi nanoiia. A bon kaain nano teuana ao ni rereitaki. Irarikin aei ao e aki konaa n reke te rau i rouia uoman ma tii ngkana iai temanna ae riki bwa atuuia (head), ke te tia kairiiri (leader), ae a bane babaire irouna (in control). Te Atua (God) bon te tia kairiiri (leader).

                Kateini mauiia (way of life) e karika te rau (peace), te kaai-ni-buobooki (cooperation), te kukurei (happiness), katian bwaai (accomplishment). KATEIN mauiia aio e riki bwa te TUA (LAW). Te Tua bon aron rekerekeiia ke te aroaro, i marenaia uoman ke e nako riki. Iai tabemwaang aika a arana aron kairan te takaakaro (rules of a game) bwa “tuan” (“law”) te takaakaro. Ngkana iai te tua (laws) ao e na iai naba te rekenikai (penalties) i bukin te riaontua (for infraction). E bon aki konaa n iai te tua ao e na akea te rekenikai i bukin uruana, ke, riaonna.

 

Te Atua – Te Tia Katei Tautaeka

Ngkai iai tuua (laws) ao e na iai te TAUTAEKA. Te tautaeka (government) bon taraakin (administrating) ao kamatoaan (enforcing) tuua i roun temanna (one) ae taua te babaire (in authority). Aio ae karika tangiran (necessitates) te tia kairiiri temanna ae mwaaka – ae e na tia babaire (in command).

                Ngke a kaman maiu ‘naake’ Uoman, ao te Atua bon te tia kairiiri – ae mwaaka ana babaire. E ngae ngke tii ngaiia uoman bwa te Atua ao te Taeka, e bon iai te TAUTAEKA, ao te Atua ae te kabanea mai ieta n tia babaire. Aekan ana tautaeka te Atua bon te tautaeka mai ieta nako rikaaki (from the top down).

    Eng, ana Tautaeka te Atua bon tiaki te ‘tautaeka ae e kariaiakaki irouiia taan tautaekanaki’ (government by the consent of the governed”). Tuan ana tautaeka te Atua a moan karaoaki (originate) ao ni karuoki riikaaki nakoiia aomata i roun te Atua – a aki karaoaki i rouiia aomata – e aki baereaki irouiia taan tautaekanaki bwa e na kangaara aron tautaekanaiia. Kioina bwa a karikiia anera ma aomata, ao aekan bwaai riki tabeua aika maiu (life beings), ao ikai are e riai ni kateaki ana TUATAEKA te Atua i aoia ana kariki bwai nikabaneia, ma te Atua ae te kabanea mai ieta n Tia Tautaeka.

                Ara botanaoamata (human civilization) a tia n karekea mwaakaia (assumed power) bwa aongkoa tii ngaiia (prerogative) taan karaoi tuua (lawmakers). Tautaeka n aomata, inanon te kaawa ae totoa (city), ke mwakoron te aba (state), ke aaba aika banin (nation), bon iai aia rabata (bodies) i bukin te karao tua – kauntira n abamwakoro (island councils), te Auti n Maungatabu (Kiribati), te Reichstag (Tiaman), te Diet (Tiabaan), te Knesset (Iteraera). Ma inanon 6,000 tabun aia ririki ni maiu aomata ao e a tia ni teretere mai iai aia aki konabwai aomata ni bairea (decide) bwa teraa ae e eti (right)  ao ae e bure (from wrong), ao ni karaoi tua i bukin kateiia aomata ma aroaroiia.

                        Aia taan karaoi tua aomata a bon tia ni karaoi tuua aika bon nangi mwaiti are e boni nangi kangaanga nakon te buretiman (policeman) temanna bwa e na uringng nikabane are e riai ni kamatoai. Ti nooria bwa e nangi korakora te karao tua i rouiia ara taan karaoi tua, ma e ngae n anne a bon aki konaa ni karaoi tua aika ana kaaitaraa aia kaairua nikabane aomata.

                Ana tua te Atua e bon rekereke ma te tamnei (spiritual) ao e konaa ni aranaki n ti teuana te taeka – te TANGIRA (LOVE). Ana tua (laws) ibukin aroaron te aomata (human conduct) e tibwaaki nakon uoua tuua aika kakawaki:- tangiran te Atua ao tangiran raom (neighbor). Tuua aikai a manga tibaaki nakon te Tua ake Tebwiina. E manga karaababaa (manify) te tua aio Iesu bwa e na kaitarai nikabaneia nako aekan nako aia kaairua aomata (every possible human infraction)

   2-Korinto 3 e kaotia bwa e riai n iraki ana tua te Atua n aron tein taekana (in principle). Ngkana e iraki n aron aei ao e bon tonu raoi!

                Ti na uringnga bwa ana tautaeka te Atua e boboto i aon ana TUA te Atua, ae te maiu n itangitangiri, te rereitaki, te umannano ibukiia akana tautaekanaki. Ao ana tua te Atua aio e karika te rau, te kukurei, te rereitaki inanon te ongotaeka.

 

Te Atua bon Te Utu (God is a Family)

Ti na manga okira Karikani Baai 1:1: “Ngke e nang tiba kariki b'ai te Atua . . .” Aei are e bon koreia Mote n aron are e tuangaki (inspired) iroun te Atua. E koroboki n Ebera teuai Mote. Te taetae n Ebera are e rairaki iai te taeka ae te Atua bon Elohim – te nauna (noun), ae bururare (plural) nanona, ma koreana (grammatical usage) e bon tingkura (singular). E bon titeboo ma taeka n aron te utu (family),te ekaretia (church),te kurubu (group) – teuana te utu ae kaainaki irouia uoman ke teniman aomata – te ekaretia teuana ae kaainaki irouia aomata aika mwaiti – teuana te kurubu ae kaainaki irouia tabeman aomata.

                Elohim e bon nanoniia ‘Aomata’ aika tei ke ni karika te rabata ae ti teuana ae te Atua, are ti nooriia n Ioane 1:1 – te Taeka ao te Atua – ao NAAKE UOMAN aikai bon te Atua.

                AE NANONA, BWA TE ATUA BON TE UTU n ‘Aomata’ (Persons), ae kaainaki moa ngkai irouiia NAAKE UOMAN –Te Atua te Tama ao te Atua te Nati. Ma ngkana e mena iroun temanna te aomata te Tamnei ae Tabu ao e kairaki maiuna iroun Tamnein te Atua, ao ngkanne (Roma 8:14, Kiribati Catholic Bible, KCB) e a natinaki (begotten) iroun te Atua. Ao, n tain manga okin Iesu n mimitongina nako aon te aonaaba bwa e na katea (set up) ABANUEAN TE ATUA (KINGDOM OF GOD), ao ni kaoka (restore) ana TAUTAEKA TE ATUA are e kamaunaaki iroun Rutibeero, ao ngkanne naake are e mena irouia ao ni kairaki iroun Tamnei te Atua, a nangi BUNGIAKI (BORN) bwa natin te Atua – kaain te Utu n Atua.

    Ao ngkanne ANA UTU TE ATUA A NANGI TAUTAEKA I AOIA BOTANAOMATA NI KABANE n ANA TAUTAEKA TE ATUA AE E NA MANGA KAOKAKI! (RESTORED!)

                Te koaua are te Atua bon ”teniman n temanna” ke te “Trinity Doctrine” e bon katoka (limit) mwaitin te Atua nakon tii teniman. E bon urua (destroy) ana euangkerio (gospel) Iesu Kristo! Ana euangkerio Iesu bon te rongorongo ae raoiroi ibukin ABANUEAN TE ATUA ae nangi roko – ae na kaainaki irouiia kaain ana UTU TE ATUA!       

Te ‘Trinity Doctrine’

Te koaua are e nangi butimaeaki irouiia Kiritian bon te koaua are te Atua bon teniman, ke, te Trinity – Te Atua n teniman rabatana – te Tama (Father), te Nati (Son) ao te Tamnei ae Raoiroi - ae Tabu (Holy Spirit – are e aki toki n aranaki naba bwa te HolyGhost).

                E kangaara n rin te Trinity Doctrine aio n aia koaua moan Kiritian (traditional Christianity)?

                Ti na kamatoaa ikai bwa e bon aki roko te koaua aio man te B’aibara. E a tia n taekinaki ikai bwa botanaomata nikabaneia a bon bane ni mamanaaki iroun Tatan te riaboroo (Kaotioti 12:9, Kiribati Protestant Bible, KPB). E kangaara, ngkanne, Tatan n karinna (introduce) te koaua aio n te aro n “Kiritian”?

                E kakaongoraa rongorongon te titiraki aei. E bon nangi kamiimii bwa Tatan e aki ti mamanaa (deceive) te aonaaba ni kabuta, ma e mamanaa naba te aro n “Kiritian” – te aro are e uota aran Kristo ao are ngkoa bon te aro ni koaua. Eng, e bon karaoa aei Tatan!

                E karaoia rinanon ana ekaretia ae kewe (false church), ae moan tei n A.D. 33iroun Timon te tia tabunea (Simon te Sorcerer), ae taekinaki n Makuri mwakoro 8. Bon ngaia atuun te aro are Babiron ae raba nanona (Babylon te mystery religion) i aon Tamaria teuaei.

                E kangaara n tei aia aro ni beekan aio i Tamaria? Bwa bon tiaki kawaan Iteraera ngkoa?

                 E koreaki n te boki ae 2 Uea 17:23-24 bwa Tiaremaneta (Shalmaneser), uean Atiiria (Assyria), e buakana te abanuea are i meang (northern kingdom) – ae Iteraera – ao e kamwaingiia nako kaaina man te kaawa ae Tamaria, ao e karokoia ana botanaomata mai Babiron ao e kamaekaiia iai. Te botanaomata aio bon kaain te aro ae raba nanona mai Babiron. Bon tiantaire ngaiia.A maekana te tabo are i meangin Baretaina (Palestine) n ana tai Iesu. Kaain Iutaia (Jews of Judea) n ana tai Kristo a bon aki kan karekerekeiia ma aomata aikai, ao a weteiia bwa kamea (dogs). Ma, tiantaire aikai a bon kateimatoaa aia aro ni beekan aio ae raba nanona mai Babiron inanon te moan tienture (1st century).

                N te ririki A.D. 33, uoua te ririki imwiin katean ana Ekaretia te Atua (Church of God) n te bong ae te Bentekota (Pentecost,) iroun Iesu Kristo, ao te rikan (deacon) ae Biribo (Philip), ae e a manga riki bwa te tia nakonako n tataekina taekan te euangkerio (evangelist), e wairio nako Tamaria ao e tataekina ana euangkerio Kristo ikekei. Timon are te tia tabunea e roko naba, ibuakoia baronga n aomata, bwa e na ongora naba irouna.

                Timon e a bon tia ni maamanaia kaain te aba aei, ao a iriria (followed) bwa aia tia kairiiri n aia aro ae raba nanona mai Babiron “ao a bane ni baroakinna ataei ma ikawai, ao a kangai: Teuaei, boni M’aakan te Atua” (Makuri 8:10, Kiribati Catholic Bible, KCB).

                Ngke a kakoauaa rongorongon abanuean te Atua (kingdom of God) are e tataekinna Biribo nakoiia, ao a babititoaki (baptized) aomata aikai, ao Timon e bon reke naba angana ni babititoaki irarikiia.

                Ao e manga roko Timon ni kawariia abotoro aika Betero ao Ioane, ao e uota te mane (money) bwa ana bwai n anainano (bribery), ao e tuangiia abootoro aikai bwa ana anganna te mwaaka ni katoka bai (laying of hands) i aoia aomata bwa e na reke irouiia te Tamnei ae Tabu (Holy Spirit). E bon kaota aki kukureina (rebuked him) ma te bwanaa ae matoa Betero. E ngae n anne ao Timon e manga tataekina bwa bon ngaia naba temanna aia abotoro Kiritian (Christian apostle), ao e arana ana aro are e raba nanona mai Babiron bwa te “Aro n Kiritian” (“Christianity”). E kabonganaa te koaua (doctrine) are te akoi (grace) ibukin kabaraan buure (forgiveness of sin), ma e raira te koaua aei nakon te raitienti (license) n aki kan ongo iroun te Atua (Iuta 4). E mwakuri korakora bwa e na karika ana aro ni beekan aio, are e aana i aan te ara n Kiritian, bwa e na riki bwa te aro ae taabangaki (universal religion), bwa e aongan reke irouna te mwaaka n tautaekana te aonaaba (political rule of the world).

                Timon, te “Pater”(Peter), man te aro ni kewe aio, e aki koro bukin ana iango aio n ana tai ni maiu. Ma taan kairiiri imwiina, man aia etukuata (headquarters) ae kamwaingaki nako Rom (Rome), a bon kakoroa bukin aia kan tautaekana te Embwaea n Rom (Roman Empire), ao onean mwiina ae te “Embwaea n Rom ae Tabu” (“Holy Roman Empire”). Te embwaea aio, Holy Roman Empire, ai aoni kawaina n bobongaraoi kateana kaua iroun aban Erube (Europe) aika a kaaina te ‘European Union’ n taai aikai.

 

Te Euangkerio ae Kewe

Inanon 60 A.D., ao aban nako te B’aibara aika kinaaki ngkai bwa te ‘Middle East’ a bon tia n rairaki man te euangkerio ae koaua (true gospel) nakon are e  tokobitoaaki (I-Karatia 1:6-7, Kiribati Protestant Bible, KPB). E boni maiu te abotoro Bauro n te tai aei bwa bon ngaia are e korea te reta aio nakoiia kaain Karatia. Ao inanon 90 A.D. ao e a manga korea te boki ae te Kaotioti n te abamwakoro ae Patmos.

                Bon teutana te tai i mwiin aei ao te aro are e kateirakea Timon n te ririki 33 A.D. e a kataia n ibita aia waaki Kiritian ni koaua (true Christian) ae te Riao (Passover) nakon aia nebonebo (ceremony) kaain Babiron ae ataaki n arana ngkai ae te ‘Easter’ – ingoan atuaia te aine ae Astarte ke Ishtar.

                Imwiin maten te abotoro ae Ioane, ao temanna ana ataein te reirei (disciple) ae Polycarp, e a teirakea te kauntaeka i aon te Riao/Itita (Passover/Easter) ma te Bishop n Rom, ae te tia kairiiri ngkanne n te aro are e kateirakea Timon.

                Ao imwiina riki ao temanna naba ana reirei Kristo, Polycrates, e bon manga tabekarake riki te kauntaeka i aon naba te Riao ma temanna naba te Bishop n Rom. Te kaunikoaua aei e ataaki n arana ae te Quartodeciman Controversy. E taekinna Polycrates, n aron are a tataekinna Iesu ma ana reirei, bwa te Riao e riai n karaoaki (observed) n aron te waaki n Kiritian ae boou are e moan karaoaki (introduced) iroun Iesu ao te abotoro ae Bauro (1 Korinto 11), are a kabonganaa te burawa ae e aki riki  (unleavened bread) ma te uain (wine) bwa onean miin te karea (sacrifice) ae te tiibu (lamb), n moan tairikin (eve) te ka-14 n bongin te moan namakaina ae Nisan n ana karenta te Atua, ae bakara te Spring, ke, tain te Maiu. Ma te ekaretia are i Rom e bon kamatoaa bwa e na kakaraoaki n moan bongin te wiiki are e bwakara ara bong are te Tabati (Sunday).

                Ao inanon te tai naba aio ao iai naba te kauntaeka ae e boo, imarenan Dr. Arius man te aono ae Alexandria, te Kiritian temanna ae mate n A.D. 336, ma bishop aika a mwaiti, i aon taekan te Atua ae Teniman (God a Trinity). E bon kaitaraa te koaua aei Dr. Arius ma bon iai naba kaairuaana.

                N te ririki A.D. 325, ao te Embora ae Constantine e tewea ana bowii te Kauntira n Nicene (Nicene Council) bwa ana karaoa aia babaire i aon taian kauntaeka aikai. E bon tuai n riki bwa te Kiritian te uea Constantine n te tai anne, ma bon iai m’aakana ngkai bon te uea ngaia. Te Kauntira aio e kabwaatia (approved) bwa te Riao, ke, te Itita e na bakaraa moan bongin te wiki n taai nako (Easter-Sunday), ao e kabwaatia naba bwa te Atua bon teniman (Trinity). Constantine, ngkai te uea ngaia, ao e a kamatoai bwa te TUA. Ma e bon aki konaa ni kamatoaa bwa te KOAUA!

                E a tia ni mwamwanaa te aonaaba Tatan ibukin ANTAI ao TERAA te Atua – ao ibukin Kristo ao te Tamnei ae Tabu (Holy Spirit). Ao ibukin ana TAUTAEKA TE ATUA (GOVERNMENT OF GOD),are e kateitei i aon tuan te tamnei (spiritual laws) are ana TUA TE ATUA (GOD”S LAW). Ao, TERAA ao BUKIN TERAA te aomata, teraa te kamaiuaki (salvation), e na kanga ni reke i roum, teraa te euangkerio ae koaua (true gospel), teraa (what) ao bukin teraa (why) te ekaretia (church) ao teraa kanoan taai aika ana roko (future)!

 

Teraa Aron te Atua?

Te taeka ae ‘Trinity’ e bon aki kabonganaaki n taekan nako te B’aibara n I-Matang, ke ni koreaki irouiia taan korea bokin nako te B’aibara. E na kamatataaki aio rimwi. Te Atua e bon aki katoka (limit) mwaitina nakon ‘Teniman’. Te koaua aio, ngkana e a ataaki, bon te kaotioti ae nangi kakukurei nakon te aomata!

                Te moan tai ni iangoaki ke ni tataekinaki bwa te Atua bon Teniman e teirakeaki inanon banen te ka-2 n tienture – tebubua (100) te ririki imwiin korean angin bokin te Nu-Tetemanti. Te aro n Kiritian ae kewe (Te Kaotioti 17, Kiribati Protestant Bible, KPB) are e kateirakea Timon te tia tabunea e bon teimatoa ni tataekinna te kewe aio n raonaki ma te waaki ni beekan (pagan) ae te Easter. Ma ana Ekaretia ae Koaua te Atua (True Church of God) e bon teimatoa n aki butimaea. Te kauntaeka i aon aei e a roko n korakorana are e a moanna n aki karekea te rau (peace) i aon te aonaaba. Te beekan ae te uea Constantine e a wetea te Kauntira n Nicene bwa ana karekea etin kakauntaeka aikai. Ma ana taan boutoko te uea Constantine a bon nangi mwaiti are a taubararaanako ana Ekaretia te Atua ae e bon uarereke ana mwaiti (Kaotioti 12, KCB).

              

    Angiia kaain te Kauntira n Nicene a boutoka te Uea Kontitantiin n kabwatia bwa te Riao (Passover) e na kakaraoaki n te bong ae te Tabati (Sunday) n taai nako, ao are te Atua bon teniman mwaitiia (Trinity).

                Ko konaa n wareka rongorongoiia ekaretia aika uoua aikai n te boki ae te Kaotioti. N te ka-12 n mwakoro ao e taekinaki iai ana Ekaretia te Atua, ae e korakora bainkiriana (persecution).E aranna te ekaretia aio Iesu bwa “te nanai ae werereke”. N te ka-17 n mwakoro ao ko na wareka rongorongon te ekaretia ae kewe – te ekaretia ae nangi totoa, ae e aranaki iroun te Atua bwa “Babiron ae kakannato, ae raba nanona, tinaia kabekaau” (kibu 5, Kiribati Catholic Bible, KCB). E tei ibuakoia ao n toka i aoiia tauatekan te aonaaba. Ana miimii kaain aon te aonaaba ngkana a noora te aro-tautaeka (religio-political) aio ngkana e na manga kataia n kateirakea te tautaeka ngkoa bwa ai te Holy Roman Empire! E a moan tei rabatana bwa te Common Market, ma n taai aikai ao e a kinaaki ngkai bwa te Europen Union.

 

A Karinaki Kiibu aika Kewe

Bon tii teuana te kibu man te B’aibara are a kateitei aona naake a taua te koaua ae “teniman te Atua (Trinity). E kuneaki te kibu aio n 1 Ioane 5:7-8, n te B’aibara n I-Matang ae te Authorized Version, ao anne e rokinaki n taekan te kibu anne inano: “Ba teniman tani kakoaua,[i karawa, te Tama, te Taeka, ao te Tamnei ae Raoiroi: ao boni teniman ngaiia. Ao teniman tani kakoaua i aon te aonaaba], ba te Tamnei, te ran ao te rara, ao a boraoi aia koaua ngaia teniman (KCB). Taeka aika rokinaki akanne a bon karinaki irouiia taan korea te B’aibara nakon te rairaiiri ae te Latin Vulgate n maon te ka-4 n tienture. E bon aki nooraki inanon aia koroboki kaain Kuriiti (Greek manuscripts) rimoa ao inanon B’aibara n I-Matang n taai aikai. A bon karinaki inanon te tai n kauntaeka imarenan Rom ma Dr. Arius ao ana Ekaretia te Atua.

                E kabwarabwaraaki n ana komantare B’aibara nako (Bible commentaries) bwa taeka aikai a bon aki koreaki n ana boki te abotoro Ioane, ke tao inanon ana boki aika e a kaman korei. Inanon ana boki ake teniua (3 epistles) ao n ana boki naba ae te Kaotioti, ao te abotoro Ioane e taetae ibukin “te Tama, ao . . . te Nati” (1 Ioane 1:3, KCB), ao bon akea “te Tama ao te Taeka”, n aron are e koreaki n te kibu are e karinaki n 1 Ioane 5:7-8.

                Bon iai bukina ae koaua ngkai e tangiria Tatan, te tia mamanaia aomata, bwa e na karinaki taeka ni kewe aikai, n te Latin Vulgate ao imwiina e karekeaki rinna n te Authorized Version.Ana koaua te Trinity e bon tiringnga ana euangkerio Iesu. Ana euangkerio bon te RONGORONGO mai iroun te Atua nakoiia aomata, te rongorongo ae raoiroi ibukin ABANUEAN TE ATUA ae ena roko (coming KINGDOM OF GOD). Anne te bwai teuana ae e tangiria Tatan bwa e na kamaunaa rongorongona. E na mataata riki inanon ara waaki.

                E kamatoaaki te koaua are e aranaki te Tamnei bwa te mwaane (he) n tabeua kibun B’aibara nako. Ma tiaki n taai nako – tabetai e aranaki bwa te bwai (it) inanon B’aibara naba aikai. Te katootoo teuna, n rongorongon moan ruon te Tamnei ae Tabu ao moan katean ana Ekaretia te Atua n te bong ae e ataaki bwa te Bentekota.

 

E Bwaro Nako (Poured out) te Tamnei

E roko mai karawa te Tamnei ae Tabu kanga kaberoron te anga ae korakora, ao “e (it – Tamnei ae Tabu) kaona te auti ike a tekateka iai.” Imwiina, e nooraki te Tamnei ae Tabu – e KONAA N NORAKI – e karikia bwa e na noraki (manifested itself) – “A nori baike kanga newe ake ai aron taian ai” (Makuri 2:2-3, KCB). N te kibu 18, ao Betero e bon kabongana ana taeka te burabeti ae Ioera ae e koreaki n te taetae n I-Matang ikai: “I will pour out . . .of my Spirit . . “”N na kabwaroa . . .” Te Tamnei ae Tabu, n aron te ran, e konaa ni kabwaroaki.

                E konaa ni kabwaroaki, ke n raanga nako, te aomata temanna nako nanon te aomata temanna? 

E Baronako te Tamnei ae [Tabu]

Te Tamnei ae Tabu e roko mai karawa, e kaberoro (audibly), kanga te ang ae korakora (mighty wind), “ao e kaona te auti ike a tekateka iai.” Imwiina, ao e kaoti (appeared) – E NOORAKI (WAS VISIBLY SEEN) – e karikia n rabata (manifested) – “A nori baike kanga newe[uaai] (cloven tongues) ake ai aron taian ai (fire), ake a uamae nako n toka i aoia n tatabeman” (Makuri 2:2-3, Kiribati Catholic Bible, KCB). N te kibu 18 ao Betero e bon anai taeka (quote) mai iroun te burabeti/ibonga ae Ioera: “N na karuoa (pour out- taekana n B’aibara n I-Matang) . . .  Tamneiu (of my Spirit).” Te Tamnei ae Tabu, n aron te ran, e kona ni “KABAROAKI” (POURED OUT). Ko konaa ni kabaroa temanna te aomata nako nanon temanna riki te aomata – tao te Atua nako nanoiia aomata ake a mena ikekei?

                Ioane 7:37-39, KCB:

                “N te bong are e kakananto, are kabaneani bongin te toa, ao e tei Iesu, ao e kangai n te bana ae e korakora: ‘Ngkana iai te kani moi, ao ke e nakoiu, ao ke e moi. Ba e kangai te koroboki: Ane e kakoauaai, ao a na raanga nako mai nanona karanga n ran ni kamaiu.’ Ana taeka Iesu anne, bon taekan te Tamnei, are e na anganaki akana a kakoaua Iesu. N te tai arei ao e tuai n reke te Tamnei, ba e tuai n neboaki (glorified) Iesu.”

                Ao n te boki ae Makuri, “. . . a ruanaki [poured out] naba bekan (Gentiles) n te karea (gift) ae te Tamnei ae [Tabu] (Holy Spirit)” (Makuri 10:45, KCB).

 

Te Tiamarii

Te Atua (God) bon te UTU (FAMILY) ae kaainaki (composed) moa ngkai (at present) irouiia UOMAN ‘Aomata’ ake n Ioane 1:1-4, ma e ngaa ma ngaa riki aomata, aika a tia n natinaki (begotten) iroun Tamnein te Atua (by God’s Spirit), aika a kaaina  ngkai ana Ekaretia te Atua (God’s Church), ao aika i aon kawaia n manga bungiaki (born) nakon te utu are mimitong n okin Iesu nako aon te aonaaba. Iesu Kristo, ngke e kautaki man te mate (resurrected), ao e a manga BUNGIAKI (BORN) bwa Natin te Atua ae mimitong (Roma 1:4) – te karimoa i buakoia taari (sons) aika a mwaiti (Roma 8:29, KCB) n ana Utu te Atua (God’s Family).

Te Atua ao Kristo a bon rabatanaki (composed of) n te tamnei (spirit),  taraakiia bon aekan ao katotongan te aomata, ma mataia (eyes) aika n aron te ai (fire) ao ubuiia (faces) ae raneanea (bright) n aron tokin korakoran taai (sun at full strength)!

                Te Atua bon te tia karikii bwaai (Creator) nikabane aika iai (exists). Te Atua ao te Taeka (are e manga riki bwa Iesu) a bon kaman iai n aki tootoki ao imwaain bwaai (before all else). Mai irouiia ao e otinako (emanates) Tamnein te Atua (Spirit of God), are e karika te Atua bwa e na mena n taabo ni bane (omnipresent) ao n atai bwaai nikabaneia, ke, akea tokin ana ataibwai (omniscient). Te Atua te Tama bon te Tama ae mimitong (divine Father) n ana Utu te Atua (God Family), are a na ‘bungiaki’ (born) nako iai Kritian ni koaua.

 

 

  Reita am Wareware: Te Iango man te Moan Tienture imwiin Iesu

*Kiibu nikabane aika a kabonganaaki ikai a bon tangoaki man ara B'aibara n I-Kiribati ake uoua n aron taekaia are a koreaki iai, ma tabetai a koreaki n aron ana rairaiiri te tia koroboki ngkana e taku bwa e aki mataata raoi te rairaiiri man B'aibara n I-Matang.