Te Oro n Reirei

Te Oro – E barongaaki raoi?

 Teatarake T. Rotan, Tiebetemba, 2020

 Tabeua te bong n nako ao e reke rokou n te workshop teuana i aon Taborio ae a taetae iai Tia Reirei aika rine man ana kuura n Tia Reirei Kiribati ae te KTC. Ao teuana te iango are e boboto aia marooroo i aona bon “E Tabuaki Oreaia Ataei n te Reirei.

Ngke e manga rinanonaki te titiraki aei ao Ia aki tabara ma Ia kanakoa naba au titiraki ae biri n aron aei: “Antai ke tao te rabata ra ae e karioa te tua anne ao e bon reke mai iaa m’aakaia (authority) ba ana konaa n katea taian tua aika ana konaa n urua kateira ngaira kaain Kiribati?” Bon tiaki au kaantaninga ba N na katounakoia n aron au titiraki ma I kan ataia ba e na tiitaboo aia kaeka ma te kaeka ae I moan ongo 30 tabun te ririki n nako, ke e na okoro. I aki kubanako ngke e bon tiitaboo.

Te titiraki aio bon aia titiraki aaba tabeua are a kaberoroa te aonaaba ba mai iaa te tua anne ae e na barea aron kateiia n abaia aika kakaokoro? ngke e moan otinako te rogorongo ba e nangi karikaki ba te tua i aon aaba aika a kataniia iaan ana kiaba te UN,  A kateitei i aoia aia bakatibu ba ngaia aika a kabonganaa te oro i bukin kairakiia natiia aika a ‘matoatoa’ atuuia. E taekinaki naba irouiia tabeman ba te oro (ae riai) e bon kauka ana iango te ataei ba e na ata ana bure ke kaairuaan ana makuri. A reitia n taku ba e bon nooraki te ongeaaba ao karakon te iowawa n taai akekei ngke e kabonganaaki te oro n te utu, n te kaawa ao n te aba. 

E moana n tanoata rongorongon te tua aio n 1987 i aon Rabi ngke I makuri n te Rabi High School ao i muina 1994 ngke Ia manga makuri i Levuka Public School. Ao I bon kaaitiboo ma ngaia naba i aon Kiribati n aia bowi teuana tia reirei i KGV/EBS n te ririki 2000. Ao tebwii tabun te ririki i muina ao e a manga kaota ‘atuuna’ rinanon te workshop ae e reke rokou iai n Tiebitebwa 2020.

Ongo raau n aia kauntaeka aomata i aon kaawa n reirei i Biti ao e otinako ba bon iai okoron te oro n te reirei, ma are i tinanikun te kawa n reirei. I ataia naba ba ngaia iai aron te oro ae e kabwatia te tautaeka (n Biti) ma bon tii Principals (ke naake a rineaki irouna) aika a uki n oro, ma e na iai te bureitiman ae e na taraia ba e iraki aron te oro, ao e na karaoaki i mataia ana karo te ataei are e aki ongeaaba. E kateretereaki nakoira n aia workshop Bureitiman n te aba arei ba iai aron te ORO N REIREI ae e kariaiakaki n te tua (by-law) ae e okoro ma te oro ae tiriboan te ataei ae e aki kariaiakaki n te tua. Bon aei ngkanne aron karaoan aia ‘discipline’ reirein te aba aio nakoiia aia ataei aika a reke n buure aika e a tangiraki te oro n reirei.

Te aba ae Nu Tiiran e noora naba te kangaangaa ae e na riki ngkana a aki oreaki n reireinaki aia ataei. E riki aio i Nu Tiiran n 1990 tabun. E karika te maningoongoo  ae bubura irouiia kaain te aba, ao e bon tabekaki naba te titiraki, “Antai ae e anganiia te m’aaka ba ana bairea aron kairan (discipline) ara ataei? Te oro bon kateira mangkoangkoa. Ti bane n kairaki n te oro ao bon akea muina ae buakaka ma ti bane wanawana mai iai.” I muin te beroro aio ao te tautaeka n Nu Tiiran e a karinna n ana oin tua te by-law teuana ae te “legal spanking”, ke orean te buki n te bai, ba kamanoaia kaaro ngkana a bon kan orea natiia ba ana reireiniia. E riki n karaoa aio Nu Tiiran ngke e kateaki n te kabowi te karo temanna ngke e orea natina ba e na reireina. E nooria ikai te tautaeka aio ba te oro n reirei bon tiaki te iowawa nakon te ataei, ke te ‘child abuse’, ba bon te oro n tangira ba e na aki buburebure kawain te ataei.

Ma, i aon Kiribati, ao e mangaongao iai ara iango ni kakatabemaniira nako ba bon angiia ngkai aomata (n retaki ma ara taan rabakau ma ara taan wanawana) a boni katiiteuanai – te oro n reirei ma te tiriboaki – i aan “Child abuse.” I nangi mataaiakiniia taan kamataata i aon aei ngkana a atongii taeka n aron anne: “Children’s Rights,” “Children’s rights to Life,” “A Child is a Human Being,” ma aikai bon taeka aika a bon kauataoa inaomataia ataei ake e a kaman reke irouiia mangkoangkoa.

Ngke e moan tobaaki te iango i bukin kamanoaia ataei man makuri n iowawa iroun Nei Eglantyne Jebb n te ririki 1924 ao tii teuana te kainibaere iai ba: The right to protection against all forms of neglect, cruelty and exploitation. Ao rairana: ‘Inaomataia (Ataei) ba ana kamanoaaki man makuri n aki tararua, makuri n iowawa ao aroia ni kabonganaaki n akea inaomataia.’ Te botoniango aei e bon karinaki n te rabata ngkoa ae te League of Nations (1924) ao i muina iroun te United Nations (UN) n 1959.

Te taeka ae “cruelty” n ana kabarabara Encarta bon “an act that deliberately causes pain and distress”, ke, “te makuri ae e nanonaki n karaoaki ba e na karika te maraki ma te nanomaraki”. Ngkana ko orea te ataei ba i nanom ko kan kamarakia ao iai te anua n “cruelty” iroum: ngkana ko orea te ataei ba ko na reireina ma te kaantaninga ba e na raoiroi riki maiuna ao ko kaotia ba ko tangiria.

Te tua are e tabuaki te oro n te tabo n reirei e a tiba karinaki irouiia aomata aika a aki ataa okoron te oro n iowawa ma te oro n tangira. Riki bon ana anga teuana te UN n kairii aaba ake a mena i aana ba e na kamangaoa aia botanaomata ngkanne e karinna te tua aio ae kaaitaraa aia katei. Ngkana e a riki te mangaongao ae bubura ke te “unrest” ao tao e a rinnako te UN, ke aban te UN teuana. N boong aikai ao ti noora te mangaongao i aon Amerika. Bon roronrikirake ake a karao makuri n iowawa n aron uruan ao kimoan baain nako titooa ao bon te tiritiri. Ti bon konaa n taekinna ma akean te nanououa ba e a oti muin te aki kairaki – akea te kairi ngke a uarereke!

N aron are kam nooria i eta ba iai aaba aika a kaitaraa te tua aio ba a bon noora te kangaangaa ae e na riki nakon te utu, te kawa ao te aba ngkana akea te anga n kataere aei nakoiia ataei aika ana rikirake ba ikawai rimui. Ao ti ataia ba te UN ngaia are e “tuangiia” aaba ake a mena i nanona ba ana ‘ongeaaba’ nakon te tua aio.

Aaba nikabane aika a mena i aan te UN a bon imanonoaki ba ana karinna te tua aio n aia oin tua, ba ngkana a aki ao iai te rekenikai ae e na karaoia te UN nakoia – tao e na tauii mane ni buoka nakon te aba anne e aki ‘ongotaeka’, ke ana katukaki man makuri ni buoka, ke tao e na tauaki te vaccine i bukin te aoraki ae buti mairouia, ke e na aki buokiko ngkana e niniaki abam i roun te aba teuana. Eng, angiia aaba, moarariki aaba aika a uarereke kaubwaia, a bon kainanoa ana buoka te UN ngaia are a bon karaoa te bai are e tuangiia te UN, e ngae ngke a kaaitaraa aia koaua, aia katei, aroni mauiia. Kam uringnga te tua are e kariaia te m’ane ba e konaa n mare ma raona n m’ane? ao te aine ma raona n aine? E bon moan kamatoa aei te UN – e aki tabe ma aia kouaua aaba n Kiritian. Kam uringnga  rongorongon te UN, te rabata ae e taraaki ba kanga te “karo”, ae e katoka aia kakariki ainen aban Aberika teuana n akea aia kariaia ba e keweiia te UN ba aongkoa te bai n katoki aoraki? A karaoa aei ngke e butimaea te ribooti teuana te UN ba te maiti n aomata (overpopulation) e karika kabuebuen te aonaaba ngaia are e riai ni kawarerekeaki maitiia aomata. E karaoa naba aei i Inria ba aongkoa te makuri n ‘buobuoki’ nakoiia ataeinainen te aba anne. Eng, aei te rabata ae e baerea aron te aba teuana ma teuana n akea kubana nakon taian kangaangaa aika ana riki nakoia kaain te aba – nakoni mauiia ke nakon aia koaua.

Ngkai e a matoa ana babaere te UN (uringnga ba tiaki nanoiia kaain aaba nako) ao ai teraa ngkai muina nakon te aba?

Ao teraa muin katean te tua aei, ae e tabuaki orean te ataei n te tabo n Reirei ao e a kananaua kaaona nakon te mweenga? Iai muina ae e raoiroi ae e nooraki?

Nikabane ataei ma roronrikirake a kainanoa te reirei ao te reireinaki. A kainanoia ba ana reireinaki ba e nga ae eti ao ae bure. A kainanoia ba ana baati n karikirakea mauiia ae raoiroi. A kainanoia ba ana rinanon (experience) ao ni karao aron maiu nako. Kainanoiia aikai a bon konaa n tobaaki irouiia aia karo. Ngkana e aki kaekaaki kainanoiia aikai n te mweenga ao bon akea riki aia anga ma ana kakaea i tinanikun te mweenga. Te aro aei e na karikia ara ataei ba ana barannano ao n unuun ao ni kai mamanaaki nakon taian kangaanga nako.

Barannanoiia ao unia aei a uotia nakon aia Reirei. Tia Reirei (aika bon aomata naba) a manga reke n te kangaanga ba ana kataia ni karaoa tabeiia kaaro ake a aki kaman karaoia. Ikai ngkanne e a buburanako te kangangaa: akea tokanikain te karo, e aki tokanikai te Tia Reirei ao bon akea tokanikain te ataei ae reke ae raoiroi - tii rooea aika ana tokanikai ikai ba e reke aia mane.

Teraa aroia ara ataei n taai aikai?

Eng, ti boni bane n taratara ao ti na aki kataia ni kamatakiira nakon kateiia ma anuaia aika maiuakinna n taai aikai.

                Teraa ana taeka te B’aibara i aon oreiakiia ataei?

                Ti bon ataia ba ngke e moan karikaki te aomata ao ngke e a reke natiia ao e bon teirakeaki mai ikanne te oro. Iai ooro n reirei ao iai ooro n iowawa. Ma te oro bon iriaia aomata ngke a moan karikikaki, a bungiaki nikarokoa te tai aei. Ti na taraa te boki ae “Taeka n Rabakau” ba ngaia ae e ‘tabenna’ taeka n reirei.

Ti na noora te Mwakoro 29:15 man aia B’aibara Katorika: “E karekea te wanawana te kai n oro ma te taeka n reirei, ma e kamamaea tinana te nati ae e aki kakaetaki.”

E nooraki ikai te oro n reirei. Ko na tuanga am ataei ba bukin teraa ngkai e na oreaki ba e na ataia ba teraana buakakan te bai are e karaoia ao e na aki manga karaoia nikarokoa e a kara. “Reireina te tei aroarona ae riai, ao e na aki tibanako ngkana e ikawai” (Taeka n Rabakau 22:6).

Eng, ti kabaeaki ngaira ikawai – kaaro, tiibu ao akana a tia n noora buakakan nako te maiu – ba ti na reireiniia ataei ba bukina ba bon akea buakakan te maiu aei are a tia n ataia.

Ngkana ti manga taraa te mwakoro 19 kibuna 18 n te taetae ni I-Matang man te Good News Bible, Todays English Version ao e kaangai taekana: “Discipline your children while they are young enough to learn. If you don’t, you are helping them to destroy themselves” (Proverbs 19:18).

Rairana n ara B’aibara n Kiribati teuana: “Ko na kataerea natim n reireia, ngkai iai am kantaninga irouna. Ao tai karekea nanom ba ko na kamatea” (Taeka n Rabakau 19:18, man aia B’aibara Boretetanti). Te taeka are “tai karekea nanom ba ko na kamatea” e bon reke man te rairairi man te Revised Standard Version ao tabeua riki aika a kabonganaa te taeka ae “do not set your heart on their destruction”. Bon iai kaairuaan taian rairairi ikai ma e bon nooraki etin Todays English Version: “If you don’t, you are helping them destroy themselves” – “Ngkana ko aki [kataerea natimi n reireiia] ao ko bon buokia n urua aron mauiia.”

Ti nooria n te kibu aio ba iai bukin kataerean te ataei – ba e na aki urua maiuna. E karaoaki te oro n reirei ikai ngkana iai ara kaantaninga ba e na tamaroa mauiia nikarokoa a ikawai. “Reireina te tei aroarona ae riai, ao e na aki tibanako ngkana e ikawai” (Taeka n Rabakau 22:6).

Teraana ae e na riki ngkana ti aki botum’aka n reireia ara ataei?

“Ngkana ko aki orea natim ao ko aki tangiria” (Taeka n Rabkau 13:24, man aia B’aibara Katorika). “Ma ane tangiria ao e botum’aka ni kataerea” (Taeka n Rabakau 13:24, man aia B’aibara Boretetanti). Ti orea natira ba ti kaota tangiraiia. Ti tangiriia ba ana wanawana, ba e na raoiroi mauiia, a na rau, a na kukurei. Ngkana a ikawai ao ana manga katei utu. Ana reke baai aikai ni kabane nakoina ngkana e kataetaeaki te ataei – ao n oreaki ngkana e nooraki riaina. “E karekea te wanawana te kai n oro ma te taeka n reirei” e taku ana taeka teuare e reke irouna te wanawana ae akea n ai arona – Toromon (Taeka n Rabakau 29:15, man aia B’aibara Katorika).

Ngkana a ikawai ara ataei ao ana manga bon katei utu. Ti tangiria ba e na iai te rau ao te kukurei n mweengaia? Ke tao akea kubara ba boni mauiia anne? E taku te taeka:”E riai te wanawana i bukin katean te [utu]” (Taeka n Rabakau 24:3). E na kaangara n reke wanawanaia ara ataei ngkana ti aki kakaraoa tabera? Ngkai kaaro ngaira ao ti kabeaki iroun te Atua ba ti na “reireina te ataei arona ae e riai ao e na aki tibanako ngkana e a ikawai” (Taeka n Rabakau 22:6, man aia B’aibara Katorika).

Tao tabeman a aki noora koauana ma e teimatoa te Taeka ni kauringiira ba te Atua e boni teimatoa naba n “boaa[reireina] anne E tangiria, n ai aron te karo nakon natina ae e tangiria” (Taeka n Rabakau 3:12).

N taai aikai ao ti mamanaaki iroun Tatan ba te oro n reirei bon te makuri ae e aki raoiroi, ba bon te oro n iowawa. Ngkai e a kaan roko ana tai ni katokaki ana tautaeka i aon te aonaaba ao e a iburoki ni kabati’a riki “konana” ae e na anaia man ana nanai te Uea.

E kakoauaaki ba e a rikirake riki makuri n aki ongeaaba ao n iowawa irouiia ara ataei ma ara roronrikirake. Ao ti bon kakoauaa ba aikai ataei aika a aki reireinaki ngke a ‘uarereke’. Ao ti riai ni kakoauaa ngkai ba aei bon muin ara makuri, ngaira kaaro ma ikawai, ngkai ti aki kakaraoa tabera n reireiniaa ba tao bukina ti aki tangiriia? (Taeka n Rabakau 13:24).

Ngkoa, ngke E rinnako n te Temboro Iesu i Ierutarem ao e nangi uun ba e karaoaki te Temboro ba te maakete. N te birim ae e karaoaki rongorongon te karaki aei ao e nooraki ”Iesu” ba iai ana kai ni kataera i baina ngke e kakioia nako taan maakete. Ao e taekinaki n te B’aibara ba ngke e a tia ni kakioianako ao ni karangai aia taibora n boobai ao E a reireiniia – ti nooria ikai ba E boni karaoa bannan “te kai n oro ma te taeka n reirei” (Taeka n Rabakau 29:15). E ataia Iesu ba e makuri te oro n kataere aei. Ti na katotoonga Iesu ke ti na ongo i rouiia aomata aika a aki iangoia ba ana aki rikirake ma te ongeaaba ara ataei?

             E bon aki kakukurei te oro - ao e kamaraki - nakon are e oreaki ao nakon naba te tia oro. Ma, te anga n reirei aei e na boni kabwebwerakea te maiu ae rau ao te maiu ae eti i rouiia akana a anganaki te aekan anga reirei aei (Ebera 12:11).