ÚTGONG EN ÚTGEAN

De opfolger fan de (Frys)lân skriuwer Furmerus t. w. Pier fan Winsum (Pieter Winsemius) jout oan dat út de âldste boarne wêryn ÚTGONG *) neamd wurd, ferteld wurd, dat yn de stêd Útgong in wanskepen, twa mei de rêgen tsjininoar oane berntsjes berne binne, mei twa hollen en fjouwer earmen. It wanskepsel hie noch 3½ wike libbe. It wie yn it jier 606. It plak hie in treflike haven mei in syl of slús om it oerstallige binnenwetter nei bûten ta te oasen en mei ien wie it de útfeart nei de see. Al yn de 15e ieu wie it ferbûn mei it dêrneist lizzend doarpke (thorpke is terpke) BELCUM **) troch de hege tsjerkebuorren. De skieding wie it dêryn op de helte fan dizze buorren lizzende pypke. Der binne gjin bewizen dat der 2 tsjerken west hawwe. De terp fan Útgong wie in hichte wêrop pleatsen stien hawwe. It wie hiel dúdlik te sjen by de bou fan it eardere rêst- en fersoaringshûs “Berlingahiem”. Tsientallen laagen fan min of mear 10 sinti-meter dik en in pear meter djip wienen der yn de stylkanten te sjen fan eardere ophegings troch seadden, dong en oar húshâldlik ôffal by it ôfgraven en yngraven fan de terp foar kelders en berchromten foar dit tehûs. Ik ha der mei ferbjustering nei stien te sjen hoe ’t dol- of graafmasines samar harren gong gienen, sûnder dat der in argeolooch of oare saakkundige by wie en dêr op taseach.

BERLTSUM wie de foarhaven en dus “de útgong” fan it doedestiids hast yn alle opsichten wichtiger stedsje FRJENTSJER. No is BERLTSUM yn it wykein op sneontejûn miskien noch wol folle wichtiger as (“útgong”, “útgean”, ) útgeanssintrum as Frjentsjer. In oare skriuwer neamd 768 as earste gewach meitsjen fan it stedsje Útgong wêrfan de oarspronklike stifting net bekend is. It wurdt dan neamd as stêd mei in feilige haven - en lizplak foar skippen, dat treflik bloeide troch ynlânske- en bûtenlânske hannel. Ubbo Emmius (1547 - 1625) neamd deroan- geande: “Ter plaatse waar nu BERLIKUM is, heeft weleer eene stad gestaan, welke om haare gemakkelijke haven zeer vermaard is geweest door grooten toevloed van kooplieden. Zij had den naam UITGONG, welken naam nog tegenwoordig in een gedeelte van het dorp overgebleven is. Ook zijn de kenteekenen van eene stad nog niet geheel teniet gegaan. In 998 is UITGONG door de NOORMANNEN geheel verwoest, en weer opgebouwd. In 1118 vreeselijk geteisterd door een hevigen storm uit het N. W. in December welke 3 dagen aanhield, het water in de Middelzee (Bordine, Burdine, Bo(o)rne) zeer deed wassen en den zeedijk doorbreken (de Wiersterdyk by it Leegje/Moddergat? en / of de Bitgumerdyk by de Meseame < Mar seame < Mearsmen (Meer- zoom?) tengevolge waarvan de omliggende landen, m. u. v. de terpen, werden overstroomd. Den 27 d. a. v. vernielde een brand 19 huizen en de Waag. Het Stadhuis had ook reeds vuur gevat, doch bleef gespaard en door de hulp der ingezetenen behouden. De brand zou wegens onvoorzichtigheid bij den bakker ontstaan zijn, van wien 3 kinderen in de vlammen om kwamen. Tien jaar later werd den geheelen stad door de Noormannen geplunderd en verwoest. Verscheidene inwoners weken uit naar Franeker (Froonacker) en hoewel UITGONG weder gedeeltelijk herbouwd werd, was haar bloei verdwenen en zelfs haar naam verdwenen”. Te BERLIKUM stond vroeger eene stins, “Amkema–state”, genoemd, een Uithof of landhoeve van het Klooster - Lidlum, die, gelijk met het Klooster, door (it haad fan de Skieringers te Frjentsjer) Sicke Sjaardema in 1389 is afgebroken. Waar de stins gestaan heeft is onbekend.

Fuotnoaten:

*) Út âlde stikken blykt, dat de stavering earder Tuytgum of Tutgum wie en dat soe letter ferbastere wêze ta Útgong. Tutingaheem en Berlingaheem soenen neamd wêze nei twa sibben dy ’t hjir op de beide terpen wenne ha, sa is ek wol de hjitting.

**) Der wurdt wolris sein, dat BERLTSUM út twa lytse “doarpkes” ûntstien wêze soe. Ik betwivelje dit. Neat wiist derop, dat hjir twa tsjerken stien hawwe. In gehucht of útbuorren krige pas de status fan doarp(ke) as dêr in tsjerkegebou (op in terp) oprjochte waard. Hjir hat altyd mar ien tsjerke stien by myn witten. Frjentsjer soe ek ûntstien wêze út in gearfoegjen fan de terpen Froone-acker en Gods-acker sa wurdt achte.

(It froonhôf (Keltyske preesters, froonhearen of Druïden) sizze guon. Oaren sizze dat de frane of frone, krekt as de asega of easge en de skelta of skelte, ta it rjocht behearde. De earste waard as adjunkt of mei-rjochter fan de greve oanmurken, troch it folk ferkeazen en troch de kening beëedige en hy oardiele oer boargerlike- en jildsaken. Neist him folge de skelta dy’t troch de kening oansteld wie en oan de greve tafoege waard mei de lêst om foar de rjochten fan ‘e kening te weitsjen, syn ynkomsten yn te barren en tafersjoch te hâlden op allehanne boargerlike saken as iepenbiere wegen, fearten, diken, silen, mjitten en gewichten. Wegerders waarden by de skelta oankla ge en troch dizze man feroardiele. En de lêste fan allegear dy’t ta it rjocht behearde wie de Frana of Frone dy’t de ynsittenden foar it gerjocht roppe of finzen nimme moast. Hy wie tagelyk ek doarp- of buor(skip) rjochter. Frane, Frana, Fren is in Keltysk wurd en betsjut ienfâldich Heer.)

***) De âlde slinke fan BERLTSUM nei Doanjum, ek wol slinge of rie(d), ryd, riid neamd en fan Getswertersyl nei Roptasyl rint. (It lege lân de Riedslinke bylâns is yn 1669 fergroeven ta streamkanaal.) De ôffier fan it oerstallige wetter wie min, men wie dêrfoar oanwezen op de “sassen” (slúzen) yn Harns, Roptasyl, de Koehoalster of Lidlumersyl, de Biltsyl en in rige binnensilen. Van der Aa neamd it in rivier en fermeld fierder, dat Frjentsjer wierskynlik net oan in haadfeart of ferbining mei de see lein hat en ta fersterking fan harren belangen de rin fan de Riedslinke ferlein hat en de beide takken groeven hat dy ’t no Doanjum en Getswerdersyl (de namme is ûntliend oan it destiids oanbuorjend gehucht Geatswerd) mei de stedsgrêft ferbine. Yn 1296 waard û. o. troch de Grytman fan Froneckere oan de Hamburgers frijstelling fan - rjochten ferliend. Harns hat yn 1584 mei Deputearre Steaten in oerienkomst slúten, dat de Koehoalster, ek wol neamd de Lidlumersyl, nei dy stêd oerbrocht wurde soe en kocht yn 1601 de Roptasyl fan de erven Liauckema. De Magistraat fan Frjentser hânhâlde dêrtsjinoer it rjocht fan dy stêd op it frij trochfarren nei see.

DE ALGEMEENE GESCHIEDENIS VAN FRIESLAND. (Steensma, 1845)

De curieuze en gruwelijke geschiedenis van de Friezen (deel 119)

Gedurende een dertigtal jaren werd Friesland geplaagd door aanvallen met plunderingen van de Noormannen. Ook in 1191 kwamen deze rovers de oude Middelzee opvaren. Ze landden bij ÚTGONG, welke stad werd geplunderd en in de as gelegd. ÚTGONG werd later weliswaar herbouwd, maar kon de oude roem niet herstellen en de stad ging later op in het dorp BERLIKUM. Om zich te kunnen verdedigen tegen de invallen van de Noormannen bouwden de Friezen na de verwoesting van ÚTGONG TWEE STERKE STINZEN aan de Middelzee. (By BERLTSUM en twa oan beide siden by de yngong fan de Middelsee yn de Westhoeke (Sjoch de kaart fan it Bildt, Jacob Heeresz. 1545, detail fan in stins oan de Sappesloot, alias Monnickerydt /Holle Ryd (Tresoar.) Kollega amateur histoarikus Sytse Keizer út Âlde Biltsyl docht hjir ûndersyk nei.) Kooplieden trokken nu aan op de veiliger en nabijgelegen gehuchten Fraanacker en Godsacker, welke plaatsen daardoor in bevolking aanmerkelijk konden groeien. Er bleef door de wederkerige handelsbelangen nog lang een goede verbinding tussen ÚTGONG en die nieuwe stad, het huidige Franeker. Franeker werd al snel bevolkt en welvarend. Vanaf de ‘rivier’ de Ried werd een kanaal gegraven om de bij ÚTGONG binnenkomende zeeschepen doortocht te bieden. Omstreeks deze tijd werd ook het dorpje Leeuwarden steeds meer een stad, mede door de aanleg van versterkingswallen ter verdediging tegen de Hollandse graven.

TERPFYNST

Yn de Berltsumer terp is destiids in bienen hingamulet fan tusken de jierren 700 en 900 fûn, foarstellende in hertshoarn mei sirkeltsjes. Dizze bienen amulet is no te sjen yn it Ryksmuseum fan Âldheden yn Leien.

Ek is by BERLTSUM in net ôfwurke fabula út de 9de en 10de ieu, ek wol in “strikje” neamd, fûn, sa lies ik yn it blêd DETECTOR MAGAZINE fan maart 2007. Dit wiist op lokale produksje dêrfan.

Yn 1973 binne by BERLTSUM in oantal konkreesjes mei pseudogaylussiet fûn. It binne losse kristallen fariearjend yn grutte fan pl. 1-7 centimeter en besteane meastal út inkeldfâdige dûbelpyramiden.

DE DOANJUMER MARREN.

De Katharine mar lei ten N. W. fan BOER. Noardlik fan DOANJUM lei de Muontse mar. (dizze wie der om 1700 hinne noch) Ten N. W. fan DOANJUM lei de Doanjumer mar. (dizze plm. 180 bunder grutte mar is yn 1776 foar it meastepart ynpoldere) De ynpoldering troch de Lidlumer muontsen woe earst net rjocht slagje. Mei de komst fan de wettermûnen is it dochs noch slagge. Tusken BERLTSUM en RIE streamde (as ôfstreamkanaal) de Reidstream (it WIID). Barradiel wie dus in eilân troch in breed wetter skieden fan de gemeenten MENAMERADIEL en Frjentsjerteradiel. De Hemmemapiip yn de Grienedyk by BERLTSUM wie de ienichste ferbining mei dit “eilân”. ( Dit is no de brêge dy ‘t de Krússtrjitte mei de Wiersterdyk ferbynt.) Fandêr dat by dizze Hemmemapiip yn tiden fan oarloch in garnizoen soldaten lei op de Kamp, (de “Kompanjy ’s Kamp” of doe ek wol neamd de “Luitenant ‘s Kamp” ). It hynstefolk koe terjochte by it dêrby lizzende “Hynstewaad”. Men hie dêr dan hiel Barradiel mei de havenstêd Harns yn ‘e greep. De Wiersters kinne no BERLTSUM yn komme oer de Hemmemabrêge fia de Krússtrjitte en oer de Kamp fia it Kampsterbregje. By Doanjum wie destiids ek noch in waad of trochreed troch de Riedstream om yn Barradiel te kommen.

Út in út it Latyn yn 1723 yn it Hollânsk fertaald boek: Oudheden en Gestichten van VRIESLAND

Tusschen ‘t VLIE en de LAWERS

Een onbekend Schrijver, by Ubbo Emmius vermeld, schijnt met kennisse van zaken raakende de opkomst van Leeuwaarden te spreeken. Eerst verhaalt hij eenige geschiedenissen, die Leeuwaarden niet of weinig raaken; maar die den leezer evenwel niet onaangenaam zullen zijn: en die wy daarom ook een plaats zullen gunnen. Vier Vriesche Edellieden, namelijk Franciscus Roorda, Cyprianus Mekkema, Taco Ringia en Franciscus A(y)lva, nadat ze in Britanje, zoo by de Engelschen als by de Schotten, den krijg zes jaaren lang gevolgd hadden, zijn in’t jaar 1180, thuys gekomen. En Douwe Burmania, die tien jaaren in Italië gezworven had, is vandaar naar’t Heilige Land en verder naar Arabië en Babylonië getrokken; door den Koning van Jeruzalem (ta) Ridder geslagen, en eindelijk ook behouden in Vriesland aangekomen. Noch zegt hy ‘t geenen anderen ook zeggen, dat de plaats, die thans BERLIKOM genoemd word, den naam van UTGONG plagt te hebben, en door den brand schrikkelijk ontcierd in’t jaar 1181: maar tien jaaren daarna is ze veel leelijker gehavent door de Noormannen. Eerst wierd ze gansch uytgeplundert en daarop te vuur en te zwaarde vernielt; zoo dat er niet overbleef als puin en smeulende assche. Naderhand heeft ze tot geen verhaal kunnen koomen, en heeft zelfs haaren EERSTEN NAAM (UTGONG) verlooren. De Noormannen, die door het verdelgen van die stad ruim baan gekregen hadden, om zonder vreeze of kommer over al te rooven, en ‘t hartje van Vriesland in te dringen, zijn naderhand noch verscheidene reizen weder gekomen. De Vriezen, om dit gespuys te weeren, hebben zeer sterke sloten (slotten, kastielen) van klinkerts aan BEIDE der kanten van boezem (fan de Middelsee, en dus hjir ek te BERLTSUM en û. o. oan de oare kant by Ljouwert sil bedoeld wurde, tink ik) gemaakt. Maar de Edellieden in de partijschappen van de Schieringers en Vetkoopers verdeeld, hebben ook diergelijke sloten of vastigheden tot hunne veiligheid gebouwt; dewelke mettertijd roofnesten, om het platten land af te loopen en spelonken van moordenaars geworden zijn. Ubbo Emmius wil liever gelooven dat die sloten en stinzen, van welke wij beneden (dêrnei)noch spreeken zullen, niet gebouwt zijn tegen de Noormannen: maar dat de Edellieden, door een dolle oorlogtzucht gedreeven, die moordgaten tegen hun eigen Vaderland opgebouwt hebben. Maar de Schrijver kan daar gelijk in hebben, dat ze EERST tegen de Noormannen gebouwt zijn geweest. Eindelijk zegt gemelde Schrijver dat de BUURT FRANEKER, NA HET VERDELGEN van UTGONG, DAGELIJKS grooter en GROOTER wierd, en dat de Vriezen DIE PLAATS zowel als LEEUWARDEN, uyt vreeze voor de Noordsche roovers VERSTERKT hebben; dat versterken zal DOOR BEWALLEN en BEMUREN te zeggen zijn; want andere Schrijvers zeggen ook dat Leeuwarden omtrent deze tijd EEN STAD geworden is ....... .......

..............

RIE / RIED. (Frjentsjerteradiel.)

De namme fan it doarp komt yn 1273 foar it earst foar as REEDE, dy fariant fine wy ek yn 1335. It wetter wêr ’t it doarp nei neamd is wurdt yn 1402 oanhelle as de “RESTERAE ende “BUURSTE-RA REDE” (de RIED fan RIED en BOER) De namme RIED komme wy foar it earst tsjin yn 1428. Fanôf it midden fan de 16de ieu komme gjin foarmen as REED mear foar. RIED(T) is sûnt dy tiid de algemiene fariant. De kaart mei Fryske farianten oan it ein fan de 16de ieu neamt RYD. It giet hjir om in oarspronklike wetternamme – dy fan de hjoeddeiske RIEstream – dy ‘t op de delsetting fan it doarp oergien is. De wetternamme betsjut slinke, streamend wetter. By BERLTSUM hawwe wy it oer it Berltsumer Wiid of de Frjentsjerterfeart.

PARTY FLOCK

TdF BERLIKUM ook in 2010 het grootste uitgaanscentrum van Fryslân. Na weer een jaar van gezellige avonden zal TdF in 2010 er weer een schepje bovenop doen, zoals je van TdF inmiddels gewend zult zijn. Met zijn area’s, een capaciteit van 2200 man en een groot op elkaar ingesteld team streeft TdF erin 2010 naar om nog breder, verassender, gezelliger en bovenal de grootste te zijn in de zuiverste zin van het woord. Bovendien heeft TdF ook een te gekke Apres Ski Hut en een prachtig nieuw café binnen zijn gelederen waar het ook elke week fijn vertoeven is. Wees er ook in 2010 dus weer elke week bij en mis het niet in het grootste uitgaanscentrum van Friesland met elke week voor elk wat wils.

(GOOGLE)

...........................................................

DE V. O. C.

De yn 1602 oprjochte V. O. C. stie symboal foar it swiid ferneamd ferline fan Nederlân. It wie it earste bedriuw yn ‘e wrâld dat oandielen útjoech. Yn de 17de ieu reizgen ús dappere âldfaars de wrâld rûn. It thúslân plôke dêr de rike fruchten fan. Welke Nederlanske koken hat gjin buske piper of nutemuskaat yn de kast stean? Sa ek guon minsken yn FRYSLÂN. Alhoewol de V. O. C. hat mar in beheind oantal Aziatyske lúkseprodukten lykas nutemuskaat, swarte piper en krûdnagel nei de Nederlannen ferfierd en ferkocht, mar grif gjin wêzenlike feroaring yn de ekonomy teweibrocht. Wa kin net de útdrukking “piperdjoer”. It oandiel fan de Nederlânske keapfardijfloat wie beskieden: Op it jierlikse oantal fan 4000 skippen makken de 50 oant 60 útfarrende en oankommende V. O. C.-skippen mar in pear prosint út. De V. O. C. -skippen wienen wol grutter as de oaren, dus de impact wie rommer as dy pear prosint. De impact fan de V. O. C. waard einliks pas nei in it jier 1700 – dus nei de Gouden Ieu – grutter. It blyk in kommersjeel netwurk te wêzen dat de algehiele weromgong fan de Nederlânske ekonomy in bytsje ôfremme. Mar dy remming hat net bydroegen oan de modernisearring fan de ekonomy. Neist de V. O. C. wienen noch wit hoe folle priveerederijen aktyf dy ‘t op fiere bestimmings farren. Mar foaral de Reginteklasse, dy ‘t yn it lange steedhâlderlike tiidrek yn de earste helte fan de 18de ieu fêst yn ‘t seal kamen te sitten, seach yn de V. O. C. in ynstrumint om fêst te hâlden oan de alâlde maatskiplike struktueren, wêr ‘t de V. O. C. ta behearde. Doe ‘t de Patriotten tsjin it ein fan de 18de ieu hieltiid sterker fanwegen kamen, wie de V. O. C. dan ek in doelwyt fan harren grime en spot.

KOFJEDRINKE.

Yn it neijier fan 1661 komt de earste kofje mei it V. O. C. skip yn Amsterdam oan en wurdt de earste iepenbiere kofjefeiling hâlden. Fanôf dat momint rekket it drinken fan kofje yn swang; tsjintwurdich is in kop kofje amper noch fuort te tinken yn ús kultuer. Ien druk op ‘e knop fan de Nespresso-masine en in farskset kopke kofje stiet foar jin noas. Eartiids wie dat wol oars. Fan de trije nije dranken – kofje, tee en sûkelade – dy ’t yn de 17e ieu op de Hollânske merke ferskinden, kost it setten fan kofje de measte tiid. Earst moasten de beantsjes brând wurde, dan fynstampt en meald en ta eintsje beslút as kofje set. Hoe ‘t de de húsfrou dit oanpakke moast, kin hja yn de boeken fan Bontekoe of Blankaert lêze. Twa of trije pûn beantsjes geane yn in ierde panne op in net te fûl fjoer. As de beanen waarm binne, wurde se mei in spatel of leppel omrierd om lykmjittich en stadichoan in kastanjebrúne kleur te krijen. Dan wurde de beantjes fan it fjoer helle en wurde de brâne kofjebeantsjes yn in fizel “stjitten” en “stampt”. Troch siedend wetter op de mealde kofjebeanen te jitten, wurdt de kofje setten en is klear om dronken te wurden. Kofje wie yn it begjin net goedkeap. Noch wer letter waard der ek wol wat “Buisman” (surrogaat kofje fan Herman Buisman út Swartslús) by de kofje dien omdat men dan net sa ’n folle mealde beane hoegde te brûken. Ek sûkerei (in kofjesurrogaat) waard in protte brûkt yn minne tiden en troch minsken dy ’t it net altyd betelje koenen mar dochs kofjedrinke woenen. Yn BERLTSUM hawwe ek twa fan dy fabrykjes stien yn de Buorren en ien by it eardere feilingsterrein oan de Hôfsleane.

DE V. O. C.

De VOC wie de grutste hannelsûndernimming yn de 17de en 18de ieu en jilde as it earste multinasjonale fennoatskip yn ’e wrâld mei frij te ferhanneljende oandielen. De hannel yn voc-oandielen foarmen de opmaat foar it ûntstean fan de Amsterdamske Beurs, de âldste effektenbeurs op ’e wrâld. Sa waard bgl. op 6-10-1606 troch de Amsterdamske winkelman Theunisz. in oandiel oankocht foar in bedrach fan 600 gûne.

L. C. 31-3-1948.

BARRADEEL: eens een Waddenlandschap.

(Tusken BERLTSUM en Doanjum skieden fan MENAMERADIEL troch de Ried.)

IN VOGELVLUCHT.

KWELDERWAL BERLIKUM - DONGJUM.

door Paul Paris.

Omstreeks 1200 voor Christus vormde het gebied rond de MIDDELZEE één groot estauarium. Onder de terp van BERLIKUM zijn (4,2m + NAP) resten van de oorspronkelijk niet opgehoogde woonplaats gevonden. Het betreft hier sporen van de ZEIJENERkultuur uit 600 - 500 voor Christus. De vroeger zeewaartse flank van de kwelderwal ligt nu aan het riviertje het Berlikumer Wijd. Het hoogste deel van de kwelderwal ligt ter hoogte van de weg BERLIKUM – Ried; de Kloosterdijk. Deze weg verbond vroeger als een lint de vele naast elkaar gelegen terpen. De meeste van deze terpen zijn nu afgegraven. De ligging van terpen is duidelijk aan kwelderwallen verbonden.

(Wy witte net hoe âld de dêrop letter opsmiten terpen binne. De kearnen stamme mooglik út de Romeinske tiid, mar it meastepart fan de opbouwingslagen is midsieusk. W. H. P.)

Ook de aanwezigheid van drinkdobben voor het vee hangt veelal samen met een vroegere terpen kolonisatie. De eerste bedijkingen begonnen in de eerste helft van de 10e eeuw. Deze bedijkingen hadden een fragmentarisch karakter en betroffen het afsluiten van erosie geulen die tussen de kwelderwallen lagen. De kwelderwal BERLIKUM - Dongjum lag relatief hoog. Uitgebreide bedijking was niet nodig. Wel zijn enkele laagten in de wal wat opgehoogd. Met de aanleg van de eerste zeedijk langs de waddenkust (op de kwelderwal Harlingen – Sexbierum - Tzummarum) kwam er een einde aan de vorming van natuurlijke kwelderwallen etc. ..... .....

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

RAPPORTEN: Een archeologisch bureau-onderzoek en een verkennend en inventariserend veldonderzoek door middel van boringen aan de Ds. van Eyck van Heslingastrjitte 1 te BERLIKUM, gemeente MENALDUMADEEL. (Fr.) (Is de lokaasje fan de C. B. S. “de Fûgelsang”.)

M. Verboom - Jansen A R C - Rapporten 2011-125 Geldermalsen 2011 ISSN 1574 - 6887.

Hjirút oernommen:

............. kwelderwallen ontstaan tijdens stormen langs de rand van de kwelder. Zandige sedimenten, afkomstig van het wad worden langs de rand van de kwelder afgezet en vormen zoo een kwelderwal. (Vos 1999) Doordat de kwelders zich zeewaarts uitbreidden, werd op deze manier in Westergo een reeks kust parallelle kwelders gevormd. De kwelderwallen zijn gemiddeld 200 tot 500 meter breed en ca 0,5 tot 1.5 meter hoger dan de omgeving. Deze kwelders werden in de IJzertijd en Romeinse tijd intensief bewoond. ........ .........

It FERSKIL yn hichte tusken de lokaasjes “De Fûgelsang” en “Berlinga State” is sawat 2.5 meter. Plm. 350 meter ten beoarden “De Fûgelsang” binne metalen Romeinske munten út de Romeinske Tiid en hertshoarnen dingen (saken) út de Izer Tiid - Romeinske Tiid oantroffen. (waarnimming 33.339) De DOARPS-TERP is út de Midden Romeinske Tiid – Nije Tiid. (monumint nr. 14.783) De TSJERKE-TERP (Koepeltsjerke) is út de Romeinske Tiid – Lette- Midsieuwen. (monumint nr. 8281) De HÚS-TERP (“Marsma” of “Maersma”) der tsjinoer de Wettertún is út de Lette-Midsieuwen. (monumint nr. 1028) Alle trije terpen binne fan de kategory “tige hege argeologyske wearde”. Foar fynsten jild konform art 53 fan de Monumintenwet út 1988 in meldingsplicht. (Dit kin opûnthâld hawwe op de bou aktiviteiten.)

HJIR FÛNE SAKEN

Hjir yn/en om BERLTSUM hinne binne yn it ferline Germaanske hoarne dingen en Romeinske munten fûn dy ’t no noch te besjen binne yn it Ryksmuseum fan Âldheden te Leien.

L. C. 26-1-1885.

Vergadering van de Kamer van Koophandel en Fabrieken te Leeuwarden.

(onder voorzitterschap van Menalda.)

............... o. a. een ingekomen stuk van 28 Oct. j. l.: van L. A. van der Meij, fabrikant te BERLIKUM, daarbij namens vele andere belanghebbenden inzendende een afschrift van een door hem ingediend adres aan de Staten der Provincie, tot verbetering van den ondiepen toestand van de vaarwateren van BERLIKUM naar Franeker en van BERLIKUM naar Ritsumazijl, en daartoe medewerking van de Kamer inroepende ....... ..........

L. C. 20-8-1931.

Het kanalenplan en H. S. N. te Harlingen.

Het jaarverslag van de vereeniging tot bevordering van Handel, Scheepvaart en Nijverheid (H.S.N.) te Harlingen. etc. .......... ..........

Als wij in de geschiedenis eens heel, heel ver teruggaan tot in de tweede helft van de 15e eeuw, dan zien wij Harlingen als DE Friesche zeehaven, waarover vrijwel alle producten uit onze Provincie, het zij bestemd voor vreemde landen, hetzij voor andere provincies van eigen land, moesten worden vervoerd. Dat er reeds toen een waterverbinding met Leeuwarden was laat zich verstaan. HET WAS DE KRONKELENDE VAART, DIE RITSUMAZIJL, MENALDUM, BERLIKUM en FRANEKER naar hier (Harlingen) kwam en die thans nog een enkele maal wordt genoemd, als zij geheel of gedeeltelijk aan deelnemers aan de elfstedentocht per schaats als de beste weg van Leeuwarden naar Harlingen wordt voorgeschreven. Toen echter, NA HET DICHTSLIBBEN VAN DE MIDDELZEE Harlingen het monopolie van den Frieschen uitvoer kreeg, werd DIT VAAR-WATER ONVOLDOENDE GEACHT en werd in 1507 door den Stadhouder Graaf Hendrik van Stolberg tot de uitvoering besloten van het plan VOOR EEN KANAAL dat HARLINGEN met LEEUWARDEN verbond. Over de verdere geschiedenis van dit kanaal dat IN 1645 van een JAAGPAD voorzien werd en toen tot TREKVAART werd, is een vrij uitgebreid boek geschreven, waarin haast doorlopend wordt gesproken over verbeteringen die moesten worden aangebracht, over moeilijkheden die daarover ontstonden, maar ook over de goede samenwerking, die in dezen altijd tusschen Harlingen en Leeuwarden heeft bestaan, daar laatstgenoemde stad groot belang had bij alles wat de scheepvaart op Harlingen vergemakkelijkte en bevorderde. De pogingen om het vaarwater tusschen Harlingen en Leeuwarden verbeterd te krijgen hebben tot op den tijd van heden haast niet opgehouden en herhaaldelijk zijn dan ook verbeteringen aangebracht. etc. ........ .........

BERLTSUM wie hjir doe IT krúspunt tusken de farwegen, krekt as mei de hannelswegen nei Harns en Frjentsjer. Wa ’t BERLTSUM besette, hie de sizzenskip oer de hiele omkriten hjir, ynklusief oer Frjentsjer en Harns. De ferbining Ljouwert mei Frjentsjer en Harns wie dan ferbrutsen en koe der neat útwiksele wurde, sawol op ekonomysk as op militêr gebiet.

...............................................................................

L. C. 19-4-1961.

FRANEKER en de ZEEVAART.

(BERLIKUM, Hamburgerrrak, Dongjumervaart.)

L. C. 25-8-1913.

DERDE BLAD.

Opkomst en bloei der oude Friesche steden.

FRANEKER.

Oer ....... het KLOOSTER - ANJUM viel onder het Dekenaat Franeker ofschoon het in MENALDUMADEEL lag etc. ....... ........ De Leeuwarder- en Harlingertrekvaart (in 1947 verbreed tot het huidige Van Harinxmakanaal) moesten nog gegraven worden. In hoofdzaak bepaalde zich de zorg van de Grietenijen tot het onderhoud der RIEDSTROOM, die verbinding gaf tusschen BERLIKUM met de omliggende dorpen en FRANEKER met de ZEE ten westen door ROPTAZIJL (no in gemaal boppe Winaam) en langs de vaart ten westen van Wijnaldum en HARLINGEN. Door deze waterwegen te verwaarloozen zou men zich in geheel Noord - Westergo hebben benadeeld en daarom werd daaraan, voor zover dit in dien tijd mogelijk was, vrijwel de beschermende hand gehouden. De Dongjumervaart verbond ten Zuiden van Ried de in opkomst zijnde jonge floreerende stad Franeker. Deze vaart is gegraven en MET OPZET over Franeker aangelegd ter bevordering van haar bloei en welvaart, waarbij de Ried, die van Boer tot noord waarts Dongjum op de later aangelegde GETZWERDERZIJL uitliep, MET OPZET is verwaarloosd om de schippers te dwingen over Franeker te varen etc. ..... .....

L. C. 2-7-1971.

FRANEKER centrum.

Froonacker ...... uit een akte uit 1397 valt te zien, dat de Grietmannen der (ge)meenten van het gebied Franeeckere (no dus mei in a) een verdrag met Hamburg hebben gesloten etc. ..... .....

(Frjentsjer is letter as hannelsknooppunt (it Hamburgerrak en no noch sa neamd) om 1600 hinne benefterlitten troch Harns en Ljouwert. Smalskippen, yn begjinsel ek seeweardich, koenen ek troch slúskes as der wienen tusken de Riedstream - fia BERLTSUM en WIER - en de Biltske Blikfeart fia Âldeleie en Âldebiltsyl nei de Waadsee farre. De platboaiemige karveel hie as skût-type de mêst op ien tredde fan de foarsteven en wie dêr op syn breedst. Hjirtroch wie it net allinne flugger mar wie it ek seeweardich en hie meiien mear romte foar fracht.)

L. C. 8-6-1994.

BOER, bij ouds Buurstra: in tsjerke mei in hanfol (mominteel sa’n 19) huzen.

Bour of leaver Buur, by ouds Buurstra lykas de Tegenwoordige Staat van Friesland it doarp yn 1786 neamde. Yn de tiid (1790) dat J. Bulthuis de tsjerke tekene hat (no yn it Printekammenet Fries Museum) lei it oan IN DROK BERIDEN HAADFERBINING tusken Frjentsjer en Ljouwert. Boer hie noch wat ekstra ’s, omdat tichteby nei it westen ta in mar lei: de Katharina mar. De Ried run dêrop út. Dy mar, dy ’t neffens de yn 1836 ferskinde beskriuwing fan H. Steenstra, “zeer vischrijk” wie, is der al lang net mear, hy is droech makke. De om 1700 hinne makke kaart fan Schotanus jout de mar al net iens mear oan. Al dit drokke ferkear gie dus ek troch BERLTSUM.

Alle ferkear fanôf Ljouwert oer de wei, sawol nei Frjentsjer as net Harns moast eartiids oer BERLTSUM gean. BERLTSUM wie IT KRÚSPUNT fen de beide wegen. Wa ’t BERLTSUM besette, koe de tagongswegen nei de beide stêden ôfslúte en de omkriten behearskje. Hjir lei dan ek fakentiden in garnizoen of kompanjy op de Kamp. Noch earder wie dit ek it gefal mei al it skipfeartferkear oer it wetter nei Frjentsjer en Harns ta.

L. C. 23-9-1890.

Eenige aantekeningen omtrent de Grietenij (Gemeente) MENALDUMADEEL.

................BERLIKUM of BELKUM is niet minder schoon aan den vroegeren weg van Leeuwarden naar Harlingen gelegen. (De Harnser strjitwei wie der fansels noch net, de Menamer Mieden en de Dronrypster Puollen stienen in grut part fan it jier ûnder wetter en wienen dêrtroch ûnbegeanber om yn Harns komme te kinnen.) Voormaals was BERLIKUM eene stad en zeehaven. UITGONG geheeten, die sedert het opslijken van de MIDDELZEE, waaraan zij gelegen was, vervallen is. In 1183 werd deze stad grootendeels door brand vernield en eenige jaren later door de Noormannen uitgeplunderd. De beroemde Hemmema State werd hier vroeger gevonden. Thans bestaat het dorp uit een lange straat (vanwaar het spreekwoord: “Zoo lang als BELKUM”.) Aan het einde daarvan staat een sierlijke koepelkerk met torentje en terzijden daarvan eene steenbakkerij en houtmolen. Bovendien verschaft dit dorp aangename wandelingen langs moestuinen, boomkweekerijen en zeer vruchtbare bouwlanden. Indien de geschiedsschrijvers ons waarheid melden ten opzichte van UITGONG, dan bestond deze plaats reeds ten tijde van de Romeinen, doch het is niet zeker dat de stad door dat volk is aangelegd. Zonder twijfel evenwel kan men aannemen, dat zij zeer oud in datum dagteekend. Zij was in die tijden om de veiligheid tegen de westelijke en noord westelijke winden en stormen zeer geschikt als haven of reede voor schepen die de Middelzee bevoeren. En deze gunstige gelegenheid dier plaats, waar de oude rivier de RIED zich in de zee stortte, was ook wel eene oorzaak, dat men hier begon te bouwen. Ook geeft de naam UITGONG duidelijk te kennen, dat men hier met schepen de rivier uitvoer. Nog in 768 wordt gemeld, dat de stad eene veilige haven en ligplaats aanbood en toen aanmerkelijk bloeide. Van hier uit had de scheepvaart langs de RIED naar het binnenste gedeelte van Friesland plaats. Het jaar 793 was voor onze provincie zeer ongelukkig door de hevige watervloeden, een natuurlijk gevolg van het gemis van zeedijken. Men was er toen meer en meer op bedacht hoogten of terpen aan te leggen, om in tijd van nood tot toevluchtsoord te kunnen dienen. Zoo werden toen ook zoodanige gemaakt te UITGONG of BERLIKUM. De terpen ten zuiden van UITGONG werden met veel arbeid en moeite eerst in 796 voltooid. De geschiedschrijver voegt hierbij het volgende: “daar men dicht bij BERLIKUM geene zulke buitengewone hooge terpen aantreft zoo denken wij, dat men door deze terpen op het zuid van UITGONG, die met zoo grooten arbeid gemaakt zijn, de hooge terpen van Slappeterp moet verstaan, zuid of zuidelijk van UITGONG gelegen”. Deze terpen werden wegens hunne verdere ligging van de zee, slapers of slapersterpen genoemd. Van deze slapersterpen is het daarna aldaar gebouwde dorp Slappeterp geheeten. Wij denken dat de kerk aldaar niet lang daarna gebouwd en aan St. Dionisius toegewijd is. In 992 kwam UITGONG in aanraking met de Noormannen. Deze kwamen toen de Middelzee binnen, verwoestten UITGONG en trokken toen naar de binnenste deelen des lands. Omstreeks het jaar 1064 genoot Friesland uitwendig eenige rust, doch de edelen werden steeds machtiger, en, door hunne groote macht, tegen elkander vaak hoogmoedig, eerzuchtig en ontoegeeflijk. Evenals in 992 kwamen de Noormannen ook in 1191 de Middelzee opvaren en landden te UITGONG, welke stad zij geheel uitplunderden en daarna te vuur en te zwaard verwoestten, zoodat naar men verhaalt, er niets overbleef dan puin en smeulende asch. UITGONG is wel weder gedeeltelijk opgebouwd, doch heeft zich naderhand niet weder kunnen herstellen en is allengs verdwenen. In het laatst der vijftiende eeuw bezat het echter nog stedelijke rechten, hoewel toen reeds of geheel of bijna in het dorp BERLIKUM ingelijfd of ingesmolten zijnde. Behalve deze ramp had UITGONG tien jaren vroeger er eene te verduren gehad, die niet minder erge gevolgen opleverde. Den 27 December van 1189 woedde er nl. in de stad zulke zware brand, dat 19 der beste huizen der stad verloren gingen. etc ....... ....... (Sjoch út supra.)

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

BY DE DOKTER

In Berltsumer komt by dr. Jacob Kwast op besite en seit tsjin de goede man: “Sjoch dokter, as ik op myn bûk druk, docht it tige sear.

As ik op myn knibbel druk, docht it tige sear.

En it docht ek tige sear as ik op myn skonk druk.

Oeral wer ’t ik ek druk, dan haw ik pine!”

“Aha”, seit de dokter, “ik sjoch it al: jo finger is brutsen”.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

L. C. 8-2-1828

Uit de hand te koop of te huur, om op den 12 Mei 1828 vrij te aanvaarden: Eene Stelphuizinge, gekwoteerd met no 68, voorzien van vier kamers en eene ruime schuur, verder Put, Bak en Bleek, staande aan de Rijdweg te BERLIKUM. Nader onderrigt is te bekomen by H. J. Viersen, Mr. Bakker te Franeker.

(Teake Looijenga wie yn tsjinst as koetsier by dr. Kwast sr. Dr. Kwast sr. hat it hûs Wiersterdyk húsnûmer 3, (“sinnewente”) no bewenne troch de famylje Joh. P. Algra, destiids foar syn koetsier bouwe litten. Dêrfoar stie hjir in dûbele wente. Yn 1832 wie de yn plm. 1785 te Hantumhúzen berne Hendrik Jelles Viersen, bakker te Frjentsjer, hjir ek de eigner fan. Hy wie troud mei Eentje Ates Bijlsma, de dochter fan de doe yn de (brede) Buorren (doe de Foarstrjitte neamd) wenjende destiids fan Frjentsjer ôfkomstige (fear)skipper en hellingbaas, Ate Taekes Bijlsma, troud mei de destiids yn de (smalle) Buorren wenjende bakkersdochter Trijntje Hanses Faber út BERLTSUM.)

..............................................................................................................................

L. C. 9-11-1907.

DE KLOCK van FROONACKER.

Door J. van Stralen Sz. te Leeuwarden.

Het dorp BERLIKUM is in de geschiedenis van de middeleeuwen bekend als het zeestadje aan de Friese Middelzee onder de naam van ÚT- of UITGONG. Het stedeke werd herhaaldelijk door Noorse zeerovers bezocht en zwaar geteisterd. Toen de plaats zich nauwelijks na een grote brand had hersteld, werd ze in ‘t jaar 1192 totaal leeggeplunderd en geheel verwoest door de Noormannen. Schreiende armoede trad in de plaats van gelukkige welvaart. De doodarme, hongerlijdende bevolking zag zich ten einde raad, genoodzaakt het terrein van verwoesting te verlaten en vond een nieuwe heimat in de buurt van Froonacker, (Froone-acker en Gods-acker) een paar uur zuidelijk gelegen dan de verwoeste stad UITGONG. Volgens oude geschiedschrijvers gaf deze nederzetting zo ‘n grote uitbreiding aan die buurt, dat binnen korte tijd stedelijke rechten (troch Frjentsjer) werden verkregen. De buurt Froonacker (Froneacker, Fraanacker, Franeker) was stad geworden, breidde zich steeds uit en bloeide door handel en bedrijvigheid (Hamburgerrak, fan út Frjentsjer fergroeven nei de Riedsleat) eeuwen lang onder ‘t stadswapen: ‘n Klock. Was Útgong uitgegaan, op de puinhopen werd na verloop van tijd het fundament gelegd van het dorp BERLIKUM, dat in de 15 de eeuw, als elders, weder ‘t aanzien van onlusten was, doch toen door inlandsche twisten. In deze tijd van de z. g. Schieringers en Vetkopers gewaagt de geschiedenis van Bouck van BELSUM. Bouck, de Friese Kenau Simons Hasselaar; die bij afwezigheid van haar man hun kasteel zo dapper tegen de Vetkopers verdedigde! BERLIKUM was toen geen zeestad meer. In de loop van de eeuwen was de Middelzee verdwenen en waren door opslijking zware (Biltse) kleigronden tegen het dorp ontstaan. Door inpoldering werden deze gronden in greiden, bouwlanden, moestuinen en kwekerijen herschapen, waarop de eigenaardige Koepeltoren als pièce de milieu van Leeuwardens groentetuin ten huidigen dage met welgevallen neder ziet. Het tegenwoordige BERLIKUM heeft, zooals bekend is, wel een lang, doch geen oud vookomen. Op een enkel huis na, dat door enig beeldhouwwerk nog spreekt van vervlogen tijden, draagt de plaats overigens geen opvallende tekenen van hoge ouderdom. In steegjes en gloppen, uitkomende aan de Voorstraat (is de brede Buorren, mar hjir wurdt de smalle Buorren bedoeld), herinneren hier en daar nog alleen de grote metselstenen van de zijgevels, aan “den ouden tijd”. Van jaren en eeuwen vóór deze “oude tijd” spreekt een z. g. “gelofte steen”, waarop de godin Hludana in 1888 gevonden in de nabijheid van BERLIKUM (en Bitgum). De steen getuigt van de schuldplichtigheid van de Friezen aan de Romeinen en wordt in het Friesch Museum te Leeuwarden bewaard.

“Âld is de groun fen BELSUM en yn it roun”.