Czasy święte

(Kpł 23)

Dalej mówił JHWH do Mojżesza: «Przemów do Izraelitów i powiedz im: Oto czasy święte JHWH, w których będziecie wzywali ich na zwołania święte, to są moje czasy święte! (Kpł 23, 1-2)

Otwieramy bardzo ważny rozdział, który wprowadza fundamentalną instytucję świąt liturgicznych. Od naszego pobytu na górze Synaj przez wiele rozdziałów poznaliśmy szczegółowo konstrukcję i funkcjonowanie Namiotu Spotkania (hebr. oHeL MoeD). Niniejszy rozdział wprowadza nowe pojęcie: MoeD jako zwołanie święte, spotkanie święte. Zwołana jest cała wspólnota wierzących na spotkanie z Bogiem. Zrozumcie ogromną zmianę, która się rysuje wraz z rozwojem historii zbawienia: do tej pory mówiliśmy, że Namiot Spotkania jest zarezerwowany samemu Mojżeszowi, później została ustanowiona instytucja kapłaństwa hierarchicznego, umożliwiająca kapłanom na wejście do Namiotu Spotkania. Odtąd spotkanie z Bogiem staje się otwarte dla całej Wspólnoty wierzących! Na tym przykładzie widać Bożą pedagogikę rozwijającą się w historii ludzkości. Polega na stopniowym objawieniu się w celu doprowadzenia do pełni zaślubin z Bogiem.

Taka jest radosna perspektywa. Sprowadzenie MoeD (spotkanie) do pojęcia “uroczystości” niszczy całą dynamikę zbawienia do poziomu martwej, pompatycznej ceremonii, odciętej od dynamiki zbawienia tętniącej pełnią życia. MoeD (spotkanie) to święto zapowiadające ostateczne spotkanie Boga ze swoim ludem, to zadatek wieczności przeżyty w teraźniejszości, to uwielbienie dobroci Boga wywyższającego swój lud (wśród prześladowań) i doprowadzającego go do bycia świadectwem Bożej dobroci w oczach narodów. Nie należy więc mylić MoeD (spotkania) z jakąś świecką ceremonią upamiętniającą minione wydarzenia.

Na te święte spotkania (MoeD) członkowie ludu bożego nie są zaproszeni, ale są wezwani, tak samo jak Aaron i jego synowie zostali w dziewiątym rozdziale wezwani do pełnienia służby kapłańskiej (Kpł 9, 1 - link). Drugi werset można równie dobrze przetłumaczyć w taki sposób: “Przemów do Izraelitów i powiedz im: święte spotkania JHWH, do których będziecie wzywani są wezwaniami świętymi”! To jest pozytywne nastawienie, to dynamizuje, to tchnie radość i nadzieję, oddala smutek i depresję będącymi udziałem niewierzących pogan!

Prześledźmy jeszcze raz historię zbawienia i uświęcenia. Do tej pory wierzący na rozkaz Boży zbudowali świątynię (Namiot Spotkania - oHeL MoeD), otrzymali szczegółowe wskazania co do przestrzeni świątynnej, niniejszy rozdział wprowadza nas w kalendarz świątynny (MoeD). Ustrukturyzowany jest już czas a nie tylko przestrzeń. Czas liturgiczny posiada różne okresy dobrze zdefiniowane, które jak bicie serca podtrzymują życie duchowe całego ludu.

Nie dziw że jako pierwsza wymieniona jest instytucja szabatu, najważniejszy i najbardziej podstawowy okres czasu. Dziwić może natomiast, że opis tej jakże ważnej instytucji zajmuje jedynie jeden werset. Posłuchajmy:

Przez sześć dni będzie wykonywana praca, ale siódmego dnia jest uroczysty szabat, jest zwołanie święte, nie będziecie wykonywać żadnej pracy - to jest szabat dla JHWH we wszystkich waszych siedzibach. (Kpł 23, 3)

Pierwsze wezwanie święte nie jest związane ze świątynią materialną, z tym lub innym miejscem. To wezwanie jest podstawowe i nadaje sens wszystkim pozostałym wezwaniom. Bez ciągłości spotkań tygodniowych coroczne uroczystości liturgiczne stają się jedynie ceremoniami folklorycznymi, jak na przykład koszyczek wielkanocny lub kwiaty na groby pierwszego listopada. Dla kogoś opuszczającego cotygodniowego wezwania, takie święta są pustą tradycją, szybko porzuconą przez następne pokolenie. Kiedy przeżywa się cały rok liturgiczny tydzień po tygodniu, coroczne święta owszem mają głęboki wymiar duchowy. Szabat już został szeroko omówiony w poprzednich rozdziałach (link), dlatego redaktor się nad nim nie zatrzymuje i przechodzi do opisu drugiego najważniejszego zwołania: do obchodów Paschy (link) i następującego po niej tygodniowego święta Przaśników (link):

Oto czasy święte dla JHWH, zwołania święte, na które wzywać ich będziecie w określonym czasie. W pierwszym miesiącu, czternastego dnia miesiąca, o zmierzchu, jest Pascha dla JHWH. A piętnastego dnia tego miesiąca jest Święto Przaśników dla JHWH - przez siedem dni będziecie jedli tylko przaśne chleby. Pierwszego dnia będzie dla was zwołanie święte: nie będziecie wykonywać żadnej pracy. Przez siedem dni będziecie składali w ofierze dla JHWH ofiarę spalaną, siódmego dnia będzie święte zwołanie, nie będziecie w tym dniu wykonywać żadnej pracy. (Kpł 23, 4-8)

Zwolnienie z niewolniczej pracy w dniu święta nawiązuje do wyzwolenia z Egiptu, gdzie Izraelici byli niewolnikami, co zostało barwnie podkreślone na samym początku Księgi Wyjścia (link). Uświęcenie Ludu Bożego czyni go ludem oddzielonym, wyzwolonym. Świętość i wolność są prawie synonimami. Kodeks Świętości oddziela wierzących od pogaństwa i wydziela strefę wolności.

Kolejne opisane zwołanie to składanie pierwocin ze swoich zbiorów podczas pierwszego szabatu po Passze, w miesiącu Nissan, kiedy w Ziemi Świętej owies zaczyna dojrzewać.

Potem JHWH powiedział do Mojżesza: «Przemów do Izraelitów i powiedz im: Kiedy wejdziecie do ziemi, którą Ja wam dam, i zbierzecie plon, przyniesiecie kapłanowi snop jako pierwociny waszego plonu. On wykona gest kołysania snopa przed JHWH, aby był przez Niego łaskawie przyjęty. Wykona nim gest kołysania w następnym dniu po szabacie. W dniu gestu kołysania snopa złożycie ofiarę całopalną dla JHWH, baranka bez skazy, urodzonego w tym samym roku, wraz z ofiarą pokarmową z dwóch dziesiątych efy najczystszej mąki rozrobionej oliwą, jako ofiarę spalaną, woń miłą JHWH, a także ofiarę płynną - ćwierć hinu wina. Aż do tego dnia nie będziecie jedli ani chleba, ani prażonych ziaren, ani kaszy, dopóki nie przyniesiecie daru dla waszego Boga. Jest to ustawa wieczysta dla waszych pokoleń, we wszystkich waszych siedzibach. (Kpł 23, 9-14)

Znaczenie tego święta jest podane: chodzi o czasy po osiedleniu w Ziemi Obiecanej. Człowiek ma wówczas sobie przypominać za pomocą cielesnych obrzędów, że wszystko co posiada jest darem od Boga. Oddawanie Bogu pierwszej i najlepszej części zbiorów uświadamia człowiekowi, że jest jedynie zarządcą dóbr otrzymanych od Boga. To ofiarowanie przyjmuje konkretnie formę gestu kołysania, który spotkaliśmy już w Księdze Wyjścia (Wj 29, 24 - link) oraz przy ceremonii wyświęcenia pierwszych kapłanów (Kpł 8 - link). Człowiek tym gestem wyraża swoją wiarę w to, że choć sam włożył własny wysiłek w uprawie tych roślin, jednak człowiek nie jest sprawcą płodności ziemi. Płodność ziemi pochodzi od błogosławieństwa Bożego. Bliskość święta Paschy zaznacza, że wyzwolenie z ucisku i dar płodności ziemi pochodzą od Boga, że za te dwa dary należy się konkretna wdzięczność Bogu.

Wyjście z Egiptu jest podniesieniem ku Ziemi Obiecanej (por. Kpł 11, 45 - link). Pascha i połączona z nią ceremonia podniesienia pierwocin jest pamiątką pierwszego kroku w ruchu podniesienia, dokonującego się zwłaszcza poprzez codzienne ofiary w świątyni. Święto wdzięczności za dar wyzwolenia i za dar płodności ziemi jest obchodzone pierwszego dnia po szabacie, a więc w niedzielę. Niedziela staje się dniem, w którym obchodzi się święto przejścia ze śmierci do życia, z niewoli do wolności. W Nowym Testamencie ofiarowuje się Ojcu w niedzielę nie tylko pierwociny ziemi, ale pierwociny nowej społeczności dla której Chrystus jest “pierworodnym spośród umarłych” (Kol 1, 18). W święto pierwocin ofierze roślinnej z chleba przaśnego i wina towarzyszy ofiara z baranka bez skazy. W ofierze eucharystycznej (a więc dziękczynnej) Nowego Przymierza te trzy elementy są połączone podczas sprawowania liturgii.

Następny akapit opisuje święto pięćdziesiątnicy (link), czyli święto obchodzone w niedzielę wypadającą pięćdziesiąt dni po święcie Paschy. Posłuchajmy.

I odliczycie sobie od dnia po szabacie, od dnia, w którym przyniesiecie snopy, aby wykonano nimi gest kołysania, siedem pełnych tygodni, aż do dnia po siódmym szabacie odliczycie pięćdziesiąt dni i wtedy złożycie nową ofiarę pokarmową dla JHWH.

Przyniesiecie z waszych siedzib po dwa chleby kwaszone, aby wykonano nimi gest kołysania, każdy z dwóch dziesiątych efy najczystszej mąki. To będą pierwociny dla JHWH. Oprócz chleba złożycie w ofierze siedem baranków bez skazy, jednorocznych, jednego młodego cielca i dwa barany. One będą ofiarą całopalną dla JHWH razem z ofiarą pokarmową i z ofiarą płynną. Będzie to ofiara spalana, woń miła JHWH. Ofiarujecie też jednego kozła jako ofiarę przebłagalną i dwa baranki jednoroczne jako ofiarę biesiadną. Kapłan wykona nimi przed JHWH gest kołysania razem z chlebami pierwocin, razem z dwoma barankami. Będzie to rzecz poświęcona JHWH, przeznaczona dla kapłana. Tego samego dnia zwołacie lud. Będzie to dla was zwołanie święte. Nie będziecie wykonywać tego dnia żadnej pracy. Jest to ustawa wieczysta dla waszych pokoleń, we wszystkich waszych siedzibach. Kiedy będziecie zbierali plon waszej ziemi, nie będziecie wycinać doszczętnie skraju pola i nie wyzbieracie do końca kłosów. Zostawisz je dla ubogiego i dla przybysza. Ja jestem JHWH, Bóg wasz! (Kpł 23, 15-22)

W święto pięćdziesiątnicy należy składać kolejną ofiarę roślinną (korban minha - link) jako święto po żniwach. Znaczenie duchowe tego święta odnajdziemy nie w samym tekście, ale w obliczeniach czasowych co do kalendarza wyjścia z Egiptu. Według obliczeń pierwsze święto pięćdziesiątnicy wypadło w dniu, kiedy Prawo Boże zostało przekazane Mojżeszowi na górze Horeb (link), trzy miesiące po wyjściu z Egiptu. Należy odliczyć siedem tygodni od święta Paschy, stąd hebrajska nazwa Szawuot - święto tygodni. Ale to słowo jest spokrewnione ze słowem Szawuah, znaczącego przysięgę. A więc ten dzień jest również świętem przysięgi Przymierza, którego Bóg tego dnia zawarł ze swoim Ludem. Dla upamiętnienia tego dnia należy składać oddanie pokojowe (link), ofiary przebłagalne za grzech (link) i ofiarę całopalną (link), całość wyraża więc uwielbienie, skruchę i dziękczynienie za dar Przymierza.

Ni stąd ni zowąd pojawiło się przypomnienie o przykazaniu pozostawiania części pola dla ubogiego i przybysza. Ma to prawdopodobnie służyć temu, aby przypomnieć że choć związek z Bogiem jest pierwszym, to jednak związek z drugim człowiekiem jest nie mniej ważnym. Nie wolno zaniedbywać troski o biednych pod pretekstem służby Bogu. Dlatego Prawo Boże streszcza się zawsze jako miłość Boga i bliźniego. Kto zadowala się miłością dla jednego z zaniedbaniem drugiego nie wypełnia Prawa. Ten przepis umiejscowiony w środku omawiania ofiar świątynnych uświadamia nas, że najmilszą Bogu ofiarą jest troska o najbiedniejszych, że nie wolno jej zaniedbywać pod pretekstem służby Bogu, do czego prawdopodobnie nawiązał Jezus w swojej opowieści o miłosiernym samarytaninie.

Święto pięćdziesiątnicy jest jednym z trzech głównych świąt pielgrzymich wraz z Paschą i ze świętem namiotów, o którym jest mowa w dalszym ciągu tekstu. Najpierw przypomnijmy, że święto nowiu w starym kalendarzu było obchodzone co miesiąc jako dodatkowy dzień wolny od pracy, jako dodatkowy szabat. Święto nowiu siódmego miesiąca jest szczególne, ponieważ wypada dziesięć dni przed świętem Jom Kippur, które już poznaliśmy siedem rozdziałów temu (link). Kalendarz liturgiczny jest oparty na symbolice siódemki: siódmy miesiąc ma znaczenie tak samo szczególne jak siódmy dzień tygodnia i siódmy rok jubileuszowy. Siódme święto nowiu jest szczególnie ważne i jest ogłoszone wszem i wobec na pomocą dęcia w róg (hebr. szofar - link):

Następnie JHWH powiedział do Mojżesza: Powiedz Izraelitom: Pierwszego dnia siódmego miesiąca będziecie obchodzili uroczysty szabat, dęcie w róg, zwołanie święte. Nie będziecie wykonywać żadnej pracy. Złożycie ofiary spalane dla JHWH. (Kpł 23, 23-25)

W późniejszym kalendarzu święto nowiu siódmego miesiąca stanie się nowym rokiem żydowskim Rosz Haszana ale dopiero w czasach Seleucydów, nie był nim jeszcze za czasów Mojżesza. Ze względu na dęcie w róg, w niektórych tradycjach to święto przyjęło nazwę święta Trąbek. Trąbienie zapowiada kolejne trzy święta liturgiczne, jest też zapowiedzią Bożego sądu nad światem.

Ciąg dalszy tekstu opisuje święto Jom Kippur - Dzień Wielkiego Przebłagania (link), kiedy to Bóg “pokryje” winy ludu dzięki krwi kozła wypędzonego na pustynię. Tym razem opis tego święta podkreśla dwa elementy: po pierwsze że dzień Jom Kippur jest dniem postu, po drugie że jest dniem zawieszenia wszelkiej pracy.

Dalej mówił JHWH do Mojżesza: Dziesiątego dnia siódmego miesiąca jest Dzień Przebłagania. Będzie to dla was zwołanie święte. Będziecie pościć i będziecie składać JHWH ofiary spalane. W tym dniu nie będziecie wykonywać żadnej pracy, bo jest to Dzień Przebłagania, ażeby dokonano przebłagania za wasze winy przed JHWH, Bogiem waszym. Każdy człowiek, który nie będzie pościł tego dnia, zostanie wyłączony spośród swego ludu. Każdego człowieka, który będzie pracował tego dnia, wytracę spośród jego ludu. Żadnej pracy nie będziecie wykonywać. Jest to ustawa wieczysta dla wszystkich pokoleń, we wszystkich waszych siedzibach. Będzie to dla was uroczysty szabat. Będziecie pościli. Dziewiątego dnia miesiąca, wieczorem, to jest od wieczora do wieczora, będziecie obchodzić wasz szabat. (Kpł 23, 26-32)

Jom Kippur jest “szabatem szabatów”, jest “najszabatem”. Przypominam, że po hebrajsku stopień najwyższy uzyskuje się poprzez powtórzenie danego słowa: na przykład najświętsze miejsce w świątyni to “Kodesz haKodaszim”, pieśń nad pieśniami to “Szir haSzirim”, tutaj mamy “Szabat Szabaton”, czyli uroczysty szabat. Ten dzień jest przygotowywany przez dziesięć dni, podczas których jest czas na pojednanie się z naszym bliźnim: uzyskanie przebaczenia od brata jest warunkiem dla uzyskania przebaczenia od Boga.

Zauważmy, że święto Jom Kippur jest wielkim szabatem, choć wcale nie wypada w sobotę. Tak więc istotą szabatu nie polega na tym, że szabat musi być siódmym dniem tygodnia, ale jest dniem poświęconym Bogu. Dlatego zasadne jest dekalogowe tłumaczenie słowa szabat jako “dzień święty”. W tym rozdziale mamy pięć wzmianek o niedzieli (w. 7.11.16.35n.39). Jest to prefiguracja jej znaczenia w Nowym Testamencie. Nacisk na zaprzestanie pracy w te wielkie święta czyni je “podobnymi do szabatu”. Nowy Testament uczy, że odpoczynek będzie nagrodą dla tych, którzy przychodzą do Chrystusa (Mt 11, 28-30; Hbr 4, 1-11). Tak więc historyczne święta starotestamentalne prowadzą ku wiecznej radości, jaką Bóg przygotował dla swoich wiernych, gdy wejdą do Jego odpoczynku dzięki ofierze Baranka Paschalnego.

W święto Jom Kippur obowiązuje post i zaprzestanie pracy. Chodzi tu o akt publicznej pokuty, cały lud jest zobowiązany w tym dniu do “upokorzenia dusz”. Nie tylko Arcykapłan ma w tym dniu wielką pracę do wykonania, cała społeczność wierzących towarzyszy mu umartwieniem i powstrzymaniem się od ziemskich przyjemności.

Święto Jom Kippur jest przedłużony przez siedem dni w formie święta namiotów (Sukkot), opisanego w następnym akapicie:

I powiedział JHWH do Mojżesza: «Powiedz Izraelitom: Piętnastego dnia tego siódmego miesiąca jest Święto Namiotów, przez siedem dni, dla JHWH. Pierwszego dnia jest zwołanie święte: nie będziecie wykonywać żadnej pracy. Przez siedem dni będziecie składać ofiary spalane dla JHWH. Ósmego dnia będzie dla was zwołanie święte i złożycie ofiarę spalaną dla JHWH. To jest uroczyste zgromadzenie. Nie będziecie wykonywać w tym dniu żadnej pracy. (...) Tak więc piętnastego dnia siódmego miesiąca, kiedy zbierzecie plony ziemi, będziecie obchodzić święto JHWH przez siedem dni. Pierwszego dnia jest uroczysty szabat. Ósmego dnia także uroczysty szabat. Weźcie sobie pierwszego dnia owoce pięknych drzew, liście palmowe, gałązki drzew o gęstym listowiu i wierzb nadrzecznych. Będziecie się weselić wobec JHWH, Boga waszego, przez siedem dni. Będziecie obchodzić to święto dla JHWH co roku przez siedem dni. To jest ustawa wieczysta dla waszych pokoleń. W siódmym miesiącu będziecie je obchodzić. Przez siedem dni będziecie mieszkać w szałasach. Wszyscy tubylcy Izraela będą mieszkali w szałasach, aby przyszłe pokolenia wasze wiedziały, że kazałem Izraelitom mieszkać w szałasach, kiedy wyprowadziłem ich z ziemi egipskiej. Ja jestem JHWH, Bóg wasz! (Kpł 23, 33-36.39-43)

Niewierzący komentatorzy sprowadzają święto namiotów do poziomu świeckich dożynek, zwłaszcza kiedy patrzą na procesję z owocami, podczas której wymachiwuje się gałązkami w geście radości. Istota święta namiotów leży natomiast w tym fakcie, że należy przez siedem dni mieszkać w namiotach, uzasadnienie jest podane: “aby przyszłe pokolenia wasze wiedziały, że kazałem Izraelitom mieszkać w szałasach, kiedy wyprowadziłem ich z ziemi egipskiej. Ja jestem JHWH, Bóg wasz!”. Więc to święto wpisuje się w ruchu wyzwolenia, o to przecież chodzi w duchowości mojżeszowej. To święto jest świętem radości zdobytej po pokonaniu próby, po zwycięstwie w bitwie o zaufanie Bogu. Radość nie pochodzi tylko z obfitych zbiorów, ale przede wszystkim jest radością zwycięstwa w próbie. Radość święta namiotów wybucha po dziesięciu dniach przygotowania do Jom Kippur, dnia poświęconego nawróceniu. Radość jest więc owocem nawrócenia. Jest tak wielka, że będzie trwała przez siedem kolejnych dni, tak samo jak święto Paschy jest przedłużone siedmiodniowym świętem Przaśników (link), stąd chrześcijańska oktawa: czyli tygodniowe przedłużenie trzech najważniejszych świąt chrześcijańskich: oktawa Bożonarodzeniowa, oktawa Paschalna oraz oktawa po Zesłaniu Pięćdziesiątnicy (która nie wiedzieć czemu została zlikwidowana przez posoborową reformę liturgiczną).

W święto namiotów przez cały tydzień podniesione są ku Bogu ofiary roślinne i zwierzęce, szałasy są zbudowane przy pomocy gałęzi, a więc cały świat stworzony uczestniczy w radości święta Sukkot, jak druhny towarzyszy wspólnocie wierzących ku zaślubinom, do których są wezwane wszystkie pokolenia wierzących. W ostatnim, ósmym dniu Święta Namiotów Jezus wypowiedział słowa objawiające Swoją tajemnicę: “Jeśli ktoś jest spragniony, a wierzy we Mnie - niech przyjdzie do Mnie i pije! Jak rzekło Pismo: Rzeki wody żywej popłyną z jego wnętrza” (J 7, 37).

W środku opisu święta Sukkot (święta radości) mamy podsumowanie wszystkich świąt, posłuchajmy:

To są czasy święte dla JHWH, na które będziecie dokonywać świętego zwołania, aby składać ofiarę spalaną dla JHWH: ofiarę całopalną, ofiarę pokarmową, ofiarę krwawą i ofiarę płynną, każdego dnia to, co jest na ten dzień przeznaczone, niezależnie od szabatów JHWH, niezależnie od waszych darów, niezależnie od wszystkich ślubów waszych i niezależnie od wszystkich dobrowolnych ofiar, które będziecie składać dla JHWH. (...) Mojżesz obwieścił Izraelitom o czasach świętych dla JHWH. (Kpł 23, 37-38.44)

Tak samo jak wszystkie uroczystości liturgiczne są oświetlane radością święta Sukkot, wszystkie święta coroczne opierają się na podstawowym okresie liturgicznym wyznaczonym przez szabat. Cały rozdział rozpoczął się od wspominania o podstawowej instytucji szabatu, do której dodawane są pozostałe zwołania. Świątynia czasu jest zbudowana na fundamencie okresu tygodniowego oraz świąt liturgicznych pozwalających upamiętniać Boże Dzieła stworzenia, zbawienia i uświęcenia, pozwalających też na przekazywanie wiary z pokolenia na pokolenie, aby cała wspólnota wierzących nawet po osiedleniu w Ziemi Obiecanej nie przestawała być wspólnotą pielgrzymującą ku coraz doskonalszej świętości, bo przecież taki jest cel stworzenia i odkupienia.

Podsumowując cały rozdział 23, poznaliśmy siedem rocznych zwołań ku czci Bogu: Pascha, tydzień Przaśników i święto pierwocin w miesiącu Nissan (marzec/kwiecień), siedem tygodni później mamy święto Pięćdziesiątnicy (Szawuot), wreszcie pozostałe trzy święta odbywają się wszystkie w miesiącu Tiszri (wrzesień/październik): najpierw zwołanie pierwszego dnia Tiszri które jest wszem i wobec ogłaszane przy pomocy trąbienia w róg (szofar). Po dziesięciu dniach duchowych przygotowań następuje święto Jom Kippur (Dzień Wielkiego Przebłagania) otwierające wybuch radości przez cały kolejny tydzień święta Namiotów (Sukkot).

Skoro Jezus Chrystus wiernie przestrzegał wszystkie najdrobniejsze ustawy Prawa Mojżeszowego, chrześcijanie powinni być emocjonalnie przywiązani do tych wszystkich świąt kalendarza Starego Testamentu. Poza tym dopiero rozumienie Starej Liturgii pozwala nam zrozumieć Nową Liturgię, jest też niezbędne dla zrozumienia ostatniej księgi Pisma Świętego - księgi Apokalipsy, gdzie czytamy że zwycięstwo Baranka Bożego jest oczekiwane od założenia świata i przygotowywane przez ustanowioną przez Mojżesza liturgię, która będzie towarzyszyć Ludowi Bożemu przez tysiąc lat, aby pamięć o odkupieniu nie wyginęła, ale otwierała wrota prowadzące ku uświęceniu, w oczekiwaniu na pełnię czasów, kiedy cały plan Zbawienia zostanie odsłonięty. W tym świetle łatwiej rozumiemy, że zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa nie jest końcem historii, ale otwiera drogę ku uświęceniu.

Do dzisiaj Kościół nie wyczerpał całej wiedzy o Dziele Odkupienia i jest jeszcze daleki od świętości wymaganej od Boga dla bycia oblubienicą bez skazy Chrystusa. Jeszcze wszystko przed nami, nie upadajmy na duchu w obliczu opłakanego obecnego stanu duchowego Kościoła i ludzkości. Zgodnie z zapowiedziami proroków, Bóg na bazie małej reszki wierzących utworzy sobie oblubienicę bez skazy zgodnie ze swoim odwiecznym planem stworzenia, odkupienia i uświęcenia. Wtedy wreszcie spełni się prośbę, jaką Jezus skierował do swojego Ojca: żeby nadeszły takie czasy, kiedy Wola Boża będzie pełniona na ziemi tak, jak jest pełniona w Niebie. Dopiero wówczas imię Boże będzie wreszcie uświęcone.